Να γκρεμίσουμε την Αριστερά του Διαφωτισμού (και άλλα στερεότυπα…)

Σήμερα έκανα μια ανάρτηση στον προσωπικό μου λογαριασμό στο Facebook με αφορμή την είδηση για την οργανική κατανομή 178 ιερέων, η οποία ήταν η εξής:

“Παιδιά αυτο το επιχείρημα “προσέλαβε 178 παπάδες αντί γιατρούς ο ΣΥΡΙΖΑ” τα σπάει. Ειναι βγαλμένο απο όλες τις σωστες παραδόσεις τις Αριστεράς. Την επόμενη φορά μην ξεχάσετε το “οι μετανάστες ρίχνουν τα μεροκάματα”…. ‪#‎αντικληρικαλισμος_από_τα_Lidl‬“

Πέραν του προβοκατόρικου λόγου (που έτσι κι αλλιώς μπορεί κανείς εύκολα να μου καταλογήσει) και παρόλο που δε ανάλυσα καν τον χυδαίο λαϊκισμό που περιβάλλει τον μέσο αριστερό τρόπο σκέψης όταν πρόκειται για τέτοιες ειδήσεις, θα σταθώ σε κάτι που μου έκανε όντως εντύπωση. Δυο τρεις φίλοι-ες, σπουδαίοι επιστήμονες και αριστεροί άνθρωποι, κάτω από την ανάρτηση αυτή είπαν το ίδιο επιχείρημα:

Η Αριστερά είναι παιδί του Διαφωτισμού (και με μια παραλλαγή ότι “η Αριστερά είναι με τον Διαφωτισμό”). Αυτό πραγματικά με εντυπωσίασε γιατί το ξανασυνάντησα πρόσφατα στο άρθρο του Ραφαήλ Παπαδόπουλου, στο οποίο και απάντησα. Έτσι λοιπόν, με ανάλαφρη διάθεση και με λίγες κλασικές παραπομπές, σκέφτηκα να αποδομήσω αυτό το απαράδεκτο στερεότυπο και κάπως να συμβάλλω λίγο και στον γενικό προβληματισμό της εποχής που είναι “τι έχουν τα έρμα και ψοφάνε”.

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ:  Qu’est-ce que c’est…

Η στερεοτυπική εικόνα που έχουμε, είναι ότι ο Διαφωτισμός είναι πνευματικό κίνημα που άκμασε τον 17ο και τον 18ο αιώνα, τον Αιώνα των Φώτων (Siècle des lumières) και βασίζεται σε μια σειρά τρομερές ανακαλύψεις που φώτισαν το μυαλό της ανθρωπότητας, όπως το ηλιοκεντρικό σύστημα, η ιατρική, ο εμπειρισμός στη Φιλοσοφία κοκ. Γιατί μέχρι τότε κυριαρχούσε το τρομερό σκοτάδι της παντοδύναμης Εκκλησίας που όλα τα σκιαζε και τίποτα δεν μπορούσε να προχωρήσει στη ζωή των ανθρώπων, αφού όλοι αυτοί οι σκοταδιστές που μισούν το Φως καταδίκασαν τον άμοιρο Γαλιλαίο που έλεγε ότι η Γη γυρίζει και δεν μπορούσαν να δεχτούν τίποτα άλλο, ήρθε όμως ο Διαφωτισμός που έφερε την κριτική σκέψη στα μυαλά των ανθρώπων, οι οποίοι μέχρι τότε ήταν δογματικά στουρνάρια που ακολουθούσαν τον Θωμά τον Ακινάτη και δεν έβλεπαν πέρα από τη μύτη τους κλπ, κλπ, κλπ.

Φυσικά όλη αυτή η ανάγνωση έρχεται να επιβεβαιώσει μια τρομερά γραμμική και εξελικτική λογική για την ανθρώπινη Ιστορία, που ξεκινά από τα μαύρα σκοτάδια του Μεσαίωνα, για να περάσει στα λιγότερο σκοτάδια της Αναγέννησης, που τα ακολουθεί το άναμα των φώτων από τους Εγκυκλοπαιδιστές και που -τέλος πάντων- όλα αυτά σκοπό είχαν και έχουν την αέναη πρόοδο της ανθρωπότητας. Τρίχες κατσαρές…

Διαβάζοντας προσεκτικά το σχολικό βιβλίο Ιστορίας της Β’ Λυκείου (Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου 565 -1815, κεφάλαιο 7) θα δούμε ότι στην εισαγωγή κιόλας λέει μερικές μεγάλες αλήθειες, που η στερεοτυπική σκέψη μας τείνει να παραβλέπει (οι υπογραμμίσεις και τα έντονα γράμματα είναι δικά μου):

“Ο 18ος αιώνας είναι η εποχή του ορθολογισμού και του φιλελευθερισμού. Με τον πρώτο δίνεται το προβάδισμα στην κριτική σκέψη που θέτει υπό αμφισβήτηση όλες τις αξίες των προηγούμενων αιώνων. Με τον δεύτερο αντιτάσσονται στην απολυταρχία τα φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου και η ελευθερία του ατόμου και προτείνονται βαθιές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Τα δύο αυτά ρεύματα εξέφρασε ο Διαφωτισμός.

Ο ορθολογισμός και ο φιλελευθερισμός ήταν φυσικό να μην αφήσουν ανεπηρέαστη και την οικονομική σκέψη. Η πορεία των οικονομικών μεταβολών τροφοδοτεί τις οικονομικές θεωρίες και αντίστροφα, με αποτέλεσμα η Ευρώπη να γνωρίσει την απαρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης και του οικονομικού φιλελευθερισμού κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Οικονομική σκέψη και πράξη συμβαδίζουν και θα επιταχύνουν την επικράτηση ενός νέου οικονομικού συστήματος, του κεφαλαιοκρατικού. 

Εξάλλου και οι πολιτικές θεωρίες των διαφωτιστών εφαρμόζονται στην πράξη, κατά το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα, με την εκδήλωση μεγάλων επαναστατικών κινημάτων στην Αμερική και στην Ευρώπη. Προηγείται ο επιτυχής αγώνας για την Αμερικανική Ανεξαρτησία, ο οποίος από την άποψη αυτή αποτελεί ορόσημο για τις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις σε ολόκληρο τον πλανήτη. 

Αναμφισβήτητα, όμως, το σπουδαιότερο γεγονός στην ιστορία των επαναστάσεων υπήρξε η Γαλλική Επανάσταση (1789-1815). Με το σύνθημα “Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη” πέτυχε να ανοίξει νέους δρόμους σε ολόκληρη την Ευρώπη και να ανατρέψει το μέχρι τότε πολιτικό και κοινωνικό χάρτη της. Παρά τις αντιδράσεις που προκάλεσε η επανάσταση αυτή και τις ποικίλες διακυμάνσεις της, συνέβαλε στη γέννηση ενός καινούριου κόσμου με κύρια χαρακτηριστικά τη φιλελευθεροποίηση της κοινωνίας και την εγκαθίδρυση της αστικής τάξης στην εξουσία.” 

Συνεπώς δε λέμε δα και κάτι καινοφανές, που δεν θα έπρεπε να ξέρει και ο πιο μισοδιαβασμένος μαρξιστής αυτού του πλανήτη. Ότι ο Διαφωτισμός είναι το ιδεολογικό υπόβαθρο που συγκροτήθηκε και συναντήθηκε με όλες εκείνες τις παραμέτρους, που με τη σειρά τους εδραίωσαν ένα νέο τρόπο παραγωγής, τον καπιταλιστικό. Ναι λοιπόν! ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ = ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ! Γιούπι!! Και τώρα ακολουθεί το ερώτημα…..

Ο ΜΑΡΞ ΤΙΝΟΣ ΠΑΙΔΙ ΗΤΑΝ;

Ο Μαρξ, ως ένας άνθρωπος που του έμελλε να ανοίξει νέες επιστημονικές ηπείρους (για να θυμηθώ αυτή την υπέροχη φράση του Αλτουσέρ) ιστορικά, από την άποψη των κοινωνικών-πολιτικών συνθηκών, είναι “παιδί του Διαφωτισμού”, όμως η σκέψη του δεν είναι σε συνέχεια, ούτε σε υπεράσπιση του Διαφωτισμού. Είναι σε ΤΟΜΗ με αυτόν. 

Ο Μαρξ, φρόντισε κάποια στιγμή (σε αντίθεση από πολλούς επιγόνους του και τη συντριπτική πλειοψηφία όλων όσων δηλώνουμε μαρξιστές σήμερα) να έρθει σε τρομερή ρήξη με το ιδεολογικό του υπόβαθρο και παρελθόν. Το αν αυτή η ρήξη ήταν ολοκληρωμένη ή όχι είναι μια μεγάλη συζήτηση, άσχετη με την ανάρτηση. Αυτή τη ρήξη ο Αλτουσέρ τη βρήκε στο έργο του Μαρξ και την ονόμασε “επιστημολογική τομή”. Δεν θα μπω σε λεπτομέρειες, θα δώσω όμως κάποια στοιχεία. Το βιβλίο στο οποίο ο Μαρξ ξεκαθαρίζει τους λογαριασμούς του με τους προγενέστερους απ’ αυτόν είναι το περίφημο “Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ”. Μαζί με το αντίστοιχο του Ένγκελς, “Ο Λούντβιχ Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας”, συναποτελούν τη θεμελίωση των βάσεων του επιστημονικού, ιστορικού υλισμού. Στην 3η θέση για τον Φόϋερμπαχ (εκδ. Ερατώ, Αθήνα, 2004) λοιπόν διαβάζουμε:

“Η υλιστική διδασκαλία για τη μεταβλητότητα των καταστάσεων και της εκπαίδευσης, ξεχνά πως οι άνθρωποι μεταβάλλουν τις καταστάσεις, πως ο ίδιος ο εκπαιδευτής πρέπει πρώτα να εκπαιδευθεί, και ως εκ τούτου χωρίζει την κοινωνία σε δύο μέρη εκ των οποίων το ένα υψώνεται πάνω από την ίδια. Η σύμπτωση της μεταβολής των καταστάσεων με τη δραστηριότητα του ανθρώπου ή την αυτομεταβολή του, μπορεί να συλληφθεί και να κατανοηθεί λογικά, μόνο σαν επασταστική πράξη.” 

Με αυτή τη σύντομη και περιεκτική θέση λοιπόν, ο Μαρξ πατάει στον καρίντζαφλο εκτός από τον υλισμό του Φόϋερμπαχ και το Διαφωτισμό. Αρχικά έρχεται σε αντίθεση με τη λογική του Ρουσώ στον Αιμήλιο ότι: “Γεννιόμαστε αδύναμοι και έχουμε ανάγκη από δυνάμεις, γεννιόμαστε απροετοίμαστοι για τα πάντα και έχουμε ανάγκη από βοήθεια, γεννιόμαστε ανόητοι και έχουμε ανάγκη από κρίσεις. Όλα αυτά που δεν έχουμε από την γέννηση και τα οποία έχουμε ανάγκη όταν μεγαλώνουμε, μας τα παρέχει η εκπαίδευση”. Επίσης βάζει ως προαπαιτούμενο, αυτό που τον ακολουθεί σε όλο του το έργο, την επανάσταση ως ταυτόσημη έννοια της μεταβολής της υπάρχουσας κατάστασης πραγμάτων. 

Πώς μπορεί λοιπόν αυτή η επαναστατική πράξη, την οποία σχετίζει ο Μαρξ με την αυτομεταβολή του ανθρώπου, να έχει οποιαδήποτε σχέση με τον ορθολογισμό όπως τον γέννησε ο Διαφωτισμός και τον ενσωμάτωσε ο Καπιταλισμός; Ο ορθολογισμός του Καπιταλισμού (και η αμιγώς ιδεαλιστική του διάσταση) νομίζω φαίνεται ξεκάθαρα στο κλασικό απόσπασμα του Καντ: “Η λογική δεν μας διδάσκει βέβαια τίποτα για τα πράγματα καθ’ εαυτά. Μας καθοδηγεί μόνο σε ό,τι αφορά τη δική της πλήρη και υψηλή χρήση στο πεδίο της πιθανής εμπειρίας. Μα αυτό είναι όλο όσο μπορεί να είναι λογικά επιθυμητό στην παρούσα περίσταση και με το οποίο έχουμε λόγους να είμαστε ικανοποιημένοι”.  

Μπορεί ο οποιοσδήποτε δηλώνει μαρξιστής σήμερα να δει τη λογική ως εργαλείο καθοδήγησης στο πεδίο της εμπειρίας αυστηρά; Έχει σχέση ο ποσοτικός υπολογισμός του ορθολογισμού (για να θυμηθούμε λίγο τους Χορκχάίμερ και Αντόρνο) με τον υλισμό του Μαρξ; Έχει άραγε σχέση η εργαλειακή και εξελικτική αντίληψη της Ιστορίας σχέση με τον υλισμό, τον πλούτο των αντιθέσεων που εμπεριέχει κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα (η Επιστήμη, η Ιστορία, η Τέχνη κοκ) που κάνουν τον κόσμο να προχωράει; 

ΑΣ ΑΠΑΛΑΧΤΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΧΤΥ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ! 

Υπάρχει λοιπόν ένα βασανιστικό ερώτημα στην ευρωπαϊκή Αριστερά. “Γιατί δεν τα καταφέρνουμε;”, εφόσον όλοι βλέπουμε τις αντικειμενικές συνθήκες, την καπιταλιστική κρίση κοκ. Τί είναι αυτό που μας κρατάει στάσιμους από την “έφοδο στον ουρανό;”. Εδώ (και λόγω του ελαφρού χαρακτήρα του παρόντος σημειώματος) θα πω μια μισοδιαμορφωμένη και κάπως πρόχειρη πρόταση που νομίζω είναι αρκετά “αιρετική”. Το πρόβλημα της Αριστεράς σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι ότι έχει περιχαρακωθεί στο ασφαλές όριο του Διαφωτισμού.

Εν ολίγοις η Αριστερά στην Ευρώπη έχει συνηθίσει να θεωρεί ότι υπάρχουν τα λαμπρά επιτεύγματα του Διαφωτισμού, τα οποία είναι το αναγκαίο όριο πίσω από το οποίο δεν μπορούμε να υποχωρήσουμε, και παράλληλα είναι αυτά που συναποτελούν τη βάση του αναγκαίου για εμάς, προγράμματος πάλης σήμερα. Είναι το συστατικό της σκέψης μας. Παράλληλα με αυτό, υπάρχει μια εμμονή στην έννοια της προόδου. 

Όμως στην Ευρώπη σήμερα υπάρχει το εξής πρόβλημα. Αφενός ο καπιταλισμός γίνεται όλο και πιο βάρβαρος και δεν έχει πρόβλημα να πάει πολύ πιο πίσω από “τα επιτεύγματα του Διαφωτισμού”, αποδομώντας τα ως τα θεμέλια. Αφετέρου, τα προηγούμενα χρόνια του καπιταλισμού επέφεραν μια αύξηση του βιοτικού επιπέδου τέτοια (σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο που θεωρούμε αναπτυσσόμενο) στην οποία κανένα μεταβατικό/σοσιαλιστικό/επαναστατικό πρόγραμμα δεν πείθει τις μάζες ως λογική πρόοδος του βιοτικού τους επιπέδου. Αν το καλοσκεφτούμε, ακόμα κι αν κατέρρεε  η ΕΣΣΔ το 1936, θα είχε προσφέρει τόσα πράγματα στον ρώσικο λαό σε σχέση με το προηγούμενο καθεστώς που δεν θα μπορούσε κανείς να το αμφισβητήσει. Το ίδιο και στην Κούβα, το Βιετνάμ, την Κίνα. Για παράδειγμα, από το 1949 ως το τέλος της Πολιτιστικής Επανάστασης στην Κίνα, το προσδόκιμο ζωής πήγε από τα 35 (!) στα 66 χρόνια. Στα 1981 που τέλειωσε το πρόγραμμα των “ξυπόλυτων γιατρών”, η βρεφική θνησιμότητα στη Σαγκάη ήταν χαμηλότερη από αυτή της Νέας Υόρκης. Αρκεί να δει κανείς σήμερα το παράδειγμα της Βενεζουέλας:

1. 1,5 εκατομμύρια Βενεζουελάνοι μάθανε να διαβάζουν και να γράφουν από το 1998 και εξής.  
2. Ο αριθμός των παιδιών που φοιτούν σε σχολεία αυξήθηκε από 6 εκατομμύρια το 1998, σε 13 εκατομμύρια το 2011 και το ποσοστό εγγραφής είναι τώρα 93,2%. 
3. Μεταξύ των ετών 2005 και 2012, δημιουργήθηκαν στη Βενεζουέλα 7.873 ιατρικά κέντρα και ο αριθμός των γιατρών αυξήθηκε από 20 ανά 100.000 κατοίκους το 1999 σε 80 ανά 100.000 το 2010 και άλλα πολλά. 

Στην Ευρώπη σήμερα, ποιο ακριβώς μπορεί να είναι το όραμα του “άλλου δρόμου”, του “άλλου παραδείγματος” που ταυτόχρονα θα είναι αντίρροπο από την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων; Πώς θα δείξουμε στον κόσμο ότι ανεξάρτητα από το κατακτημένο ως τώρα βιοτικό επίπεδο και επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, η κοινωνία που εμείς οραματιζόμαστε είναι αντικειμενικά καλύτερη και συμφέρουσα για τον κόσμο της εργασίας; 

Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, νομίζω πρέπει να κόψουμε το δίχτυ ασφαλείας του Διαφωτισμού. Να καταλάβουμε ότι αυτές οι κατακτήσεις αφορούν έναν ολοσδιόλου άλλο τρόπο παραγωγής, ο οποίος σε αυτή την ιστορική φάση μπορεί (και θέλει μάλλον) και να τις καταστρέψει, γιατί ως εκεί φτάνει ο περίφημος ορθολογισμός του. 

Ένα προτελευταίο σημείο (με αφιέρωση και αγάπη στον Νικόλα Π. που μου το θύμισε και αποτέλεσε τη βάση όλου αυτού του σημειώματος!): Ο Διαφωτισμός, όχι σαν απλά μια στιγμή αλλά ως βασικό στοιχείο όλης της νεωτερικότητας, ακόμα κι αν θεωρήσουμε ότι απελευθέρωσε αρχικά τον άνθρωπο από τις προλήψεις και τα σκοτάδια του ανορθολογισμού, στην εξέλιξή του, τον υποδούλωσε στον ίδιο τον ορθό λόγο. έχοντας στο κέντρο του το αντικειμενικό, την επιστήμη, την πρόοδο, τη λογική κτλ και όχι τις ανθρώπινες ανάγκες και επιθυμίες. Συνεπώς καταλήγει να είναι ένας καταναγκασμός. Και η τελική του απόληξη δεν είναι ο μαρξισμός αλλά το Άουσβιτς, γιατί αν η “λογική” και η “πρόοδος της ανθρωπότητας” είναι υπέρτερη σε σχέση με τη ζωή των ανθρώπων, είναι απόλυτα “λογικό” να κάνουμε ευγονικές παρεμβάσεις ή τέλος πάντων ό,τι χρειάζεται για να φτιάξουμε τον Υπεράνθρωπο… 

Κλείνοντας, ακριβώς για να στοχαστούμε “έξω από το κουτί”, λίγος Φουκώ για το κερασάκι στην τούρτα: “Δεν γνωρίζω κατά πόσο πρέπει να ειπωθεί σήμερα ότι το κριτικό έργο συνεπάγεται ακόμη την πίστη στον Διαφωτισμό∙ επιμένω να πιστεύω ότι αυτό το έργο απαιτεί εργασία πάνω στα όριά μας, δηλαδή, υπομονετικό μόχθο ο οποίος δίνει μορφή στον πόθο μας για ελευθερία”.

ΠΗΓΗ:https://religionandrevolution.wordpress.com