Του Μάριου Νοβακόπουλου
Στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, παρά τις συχνές πολιτικές συγκρούσεις και πλήθος μεταρρυθμίσεων που άλλαξαν τη διοίκηση, το δίκαιο και τις σχέσεις Εκκλησίας και πολιτείας, η ουσία του βασιλικού θεσμού δεν αμφισβητήθηκε ποτέ. Αυτό δεν σήμαινε όμως ότι οι άνθρωποι της εποχής δεν φιλοσοφούσαν γύρω από τη μορφή του πολιτεύματος και τις αρετές του καλού βασιλέως, με πρότυπα την Αγία Γραφή, την ιστορία και το έργο των αρχαίων φιλοσόφων. Από τις σχετικές πραγματείες θα ξεχωρίσουμε εκείνη του Μιχαήλ του Εφεσίου, λογίου του 12ου αιώνα και σχολαστικού μελετητή του Αριστοτέλη.
Από τις πηγές συνάγεται πως ο Μιχαήλ, συμπατριώτης του Ηρακλείτου όπως χαρακτήριζε εαυτόν, εργαζόταν υπό την επιστασία της Άννας Κομνηνής, της διάσημης ιστορικού και κόρης του βασιλέα Αλεξίου Α΄. Ύστερα από την αποτυχία της να εκτοπίσει τον αδελφό της Ιωάννη Β΄ από τη διαδοχή του θρόνου (1118), η Άννα έλαβε το σχήμα και αφοσιώθηκε στα γράμματα, δημιουργώντας γύρω της έναν κύκλο σχολιαστών του Αριστοτέλη. Μαζί με τον Ευστράτιο Νικαίας, ο Μιχαήλ Εφέσιος ξεχώριζε σε αυτήν την ομάδα, παρουσιάζοντας ενδελεχή και συχνά πρωτότυπα σχόλια στα Ηθικά Νικομάχεια, τα Πολιτικά, τη Ρητορική, το Περί Ψυχής, τα Φυσικά και Μετά τα Φυσικά, καθώς και τα λογικά, ζωολογικά και μετεωρολογικά έργα του Σταγειρίτη. Το έργο του έχει μεγάλη σημασία, καθώς ήταν ο πρώτος που σχολίασε τους Σοφιστικούς Ελέγχους, ενώ ανέσυρε βιβλία που ως τότε είχαν περάσει μάλλον απαρατήρητα στο Βυζάντιο. Στον επικήδειο της Άννας Κομνηνής, ο Γεώργιος Τορνίκης επισημαίνει ότι, από την πολλή μελέτη, ο Εφέσιος έφθασε στο σημείο να χαλάσει τα μάτια του. Περισσότερα για τον βίο του δεν γνωρίζουμε – οι ιστορικοί υποθέτουν ότι ήταν μαθητής του Ιωάννη Ιταλού, του διαβόητου διαδόχου του Μιχαήλ Ψελλού που το 1082 καταδικάστηκε ως αιρετικός για τον (πέρα των επιτρεπτών ορίων) πλατωνισμό του.
Η προσφορά του έχει συγκριθεί με εκείνη του Αλεξάνδρου του Αφροδισιέως, του γραμματικού της αυτοκρατορικής εποχής που ως σήμερα λογίζεται ο σημαντικότερος αριστοτελικός σχολιαστής. Μέρος του έργου του μεταφράστηκε στα λατινικά και συνέβαλε στην εξάπλωση του αριστοτελισμού στη Δύση. Την εποχή των Παλαιολόγων αποτέλεσε πηγή για την εγκυκλοπαιδική συλλογή του Ιωσήφ Ρακενδύτη.