Ο Θεόδωρος Μετοχίτης ως δωρητή της Μονής μπροστά στον ένθρονο Χριστό
Λεπτομέρεια από ψηφιδωτή παράσταση του 14ου αι. (Κωνσταντινούπολη, Μονή της Χώρας).
Του Δημήτριου Κουγιουμτζόγλου*
Η Τουρκία, συνεχίζοντας τις επιθέσεις της κατά της μνήμης του βυζαντινού ελληνισμού και μέσα στο πλαίσιο του νεο-οθωμανισμού, αποφάσισε πρόσφατα να μετατρέψει σε τζαμί άλλη μια ελληνορθόδοξη –βυζαντινή -εκκλησία, μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco, την περίφημη Μονή της Χώρας, που κτίστηκε τον 11ο αιώνα (πιθανόν στη θέση παλαιότερου ναού), αλλά ανακαινίστηκε πλήρως και εικονογραφήθηκε εκ νέου με ένα μοναδικό εικονογραφικό σύνολο γύρω στο 1320 από τον Θεόδωρο Μετοχίτη, Μέγα Λογοθέτη στην κυβέρνηση του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου. Ποιος, ήταν, όμως ο άνθρωπος που υπήρξε χορηγός του μνημείου αλλά και – απ’ ό,τι μπορούμε να συμπεράνουμε – εμπνευστής, ίσως, σε μεγάλο βαθμό των ιδιαιτεροτήτων του εικονογραφικού κύκλου της Μονής της Χώρας, στο νότιο παρεκκλήσι της οποίας και ετάφη στις 13.3.1332;
Ο Θεόδωρος Μετοχίτης γεννήθηκε το 1269 / 1270 στην Κωνσταντινούπολη και υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους βυζαντινούς συγγραφείς και πρόδρομος της ανθρωπιστικής αναγέννησης του 15ου αιώνα. Έλαβε στέρεη κλασική παιδεία και διακρινόταν για την εκπληκτική του πολυμάθεια. Είχε πλούσια και πετυχημένη πολιτική σταδιοδρομία, λαμβάνοντας διάφορα αξιώματα και συμμετέχοντας σε πετυχημένες διπλωματικές αποστολές στην Κύπρο, τη Σερβία και αλλού. Ωστόσο, η σύνδεσή του με τον Ανδρόνικο Β΄ επέφερε και την πτώση του μετά την ήττα του Ανδρονίκου Β΄ από τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ΄ στον εμφύλιο πόλεμο, με αποτέλεσμα την εξορία του αρχικά στο Διδυμότειχο το 1328. Αργότερα βέβαια του επιτράπηκε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, όπου και αποσύρθηκε στη Μονή της Χώρας.
Το βασικό του έργο με τίτλο «Ὑπομνηματισμοί και σημειώσεις γνωμικαί» περιλαμβάνει εκατόν είκοσι πραγματείες πάνω σε θέματα φιλοσοφικά, ιστορικά ή ακόμη και λογοτεχνικής κριτικής και χαρακτηρίζεται από την τόλμη του να αντιμετωπίζει κάθε θέμα με πρωτοτυπία. Στο έργο αυτό έχουμε την καταγραφή της πείρας και των ιδεών ενός βίου πλούσιου σε ηθικούς προβληματισμούς, φιλοσοφικές ανησυχίες και εμπνεύσεις από την ανάγνωση κλασικών κειμένων, καθώς και την αναζήτηση γνώσεων και μετάδοσής τους. Ο Μετοχίτης αναφέρεται σε εβδομήντα συνολικά αρχαίους συγγραφείς και η συνείδηση της ελληνικότητας μαζί με τη συναίσθηση των περιπετειών της αυτοκρατορίας είναι έντονη, όπως επίσης και ο ανθρωπιστικός και προσωπικός χαρακτήρας του έργου. Σε αυτό διαβλέπει κανείς ακόμα την αγάπη του για τον Πλάτωνα, ενώ στέκεται ιδιαίτερα κριτικά απέναντι στον Αριστοτέλη και σε αρκετά σημεία επανέρχεται στο θέμα του ευμετάβλητου της ανθρώπινης τύχης. Οι Σημειώσεις έχουν χαρακτηριστεί ως ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά και κριτικά επιτεύγματα της βυζαντινής παιδείας, συγκρίσιμη ίσως με τη Μυριόβιβλο του Φωτίου.
