Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

 του Πάρη Θασίτη, Δικηγόρου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στο παρόν άρθρο θα εξετάσουμε-σε γενικές γραμμές- τον ρόλο του Ελληνισμού στην Μικρά Ασία κατά κύριο λόγο και εν μέρει στην Αίγυπτο. Πρόκειται για θεματική που στην Ελλάδα θεάται και αναλύεται μόνο μέσα από ένα συγκινησιακό φορτίο, κληρονομιά του βίαιου ξεριζωμού που έλαβε χώρα έναν ακριβώς αιώνα νωρίτερα. Μέσα από αυτές τις γραμμές θα επιχειρήσουμε να εξηγήσουμε-στο μέτρο του δυνατού- τις ρίζες αυτής της έχθρας μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Αναρωτιόμαστε ουκ ολίγες φορές-ανεξάρτητα από την ήττα της Μικρασιατικής Εκστρατείας- υπήρχε δυνατότητα παραμονής του Ελληνισμού στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Στο άρθρο θα εξετάσουμε την παγίδα στην οποία έπεσε ο παροικιακός Ελληνισμός και στο ότι η έχθρα-προαιώνια ή μη- μεταξύ των δύο λαών ήρθε σαν περίπου φυσική συνέπεια…

1)ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΑΡΟΙΚΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΕΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ 

Ι) Πρόλογος

Ο Παροικιακός Ελληνισμός αφορά στο σύνολο του ελληνόφωνου πληθυσμού εκτός των συνόρων του Ελληνικού Βασιλείου κατά τον 19ο και 20ο αιώνα. Τέτοιος μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, ήταν αυτός που κατοικούσε στην Ρουμανία, την αυτοκρατορική Ρωσία, τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ορισμένες πόλεις της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Όπως θα δούμε στην συνέχεια, οι κραταιές παροικίες-αυτές που τελικά κράτησαν μάλλον περισσότερο- την κρίσιμη περίοδο συγκρότησης του ελλαδικού κράτους-ήταν αυτές στην Μικρά Ασία και την Αίγυπτο. Διέθεταν πολλά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά-κατά βάση όμως εξυπηρετούσαν στην ανάγκη διείσδυσης του ευρωπαϊκού κεφαλαίου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μέσα από την εξέταση των ελληνικών παροικιών, αντιλαμβανόμαστε εν μέρει και την τυχοδιωκτική-μεταπρατική υφή του ελληνικού κράτους σήμερα, όσο και της ελίτ.

II) Η Δομή της Οθωμανικής Οικονομίας

Σε παλαιότερο άρθρο μας[1], εξηγήσαμε πόσο προβληματική (για την ίδια αλλά και τις εθνότητες που την αποτελούσαν)  ήταν η οικονομία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μια οικονομία που δεν εγγυόνταν καμία ασφάλεια των συναλλαγών, ένα κράτος με ασαφή νομοθεσία και ληστρική νοοτροπία (πασαλίδικη) και μια κοινωνία διαχωρισμένη, μεταξύ των πιστών μουσουλμάνων και των αλλόθρησκων (συνήθως χριστιανών). Η κυρίαρχη ιδεολογία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως επισημαίνει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ήταν η δίκαιη τιμή και η επιείκεια. Το εμπόριο με την Δύση αφορούσε κυρίως σε είδη πολυτελείας που είχε ανάγκη η οθωμανική άρχουσα τάξη και όχι κάποια ανάγκη για άνοιγμα στον ευρωπαϊκό καπιταλισμό. Αυτά βεβαίως μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα.

Η παρακμή του οθωμανικού κράτους, προϊόν και των Ρωσοτουρκικών Πολέμων, βοήθησε όσο τίποτε άλλο στην διείσδυση του ευρωπαϊκού εμπορευματικού καπιταλισμού. Με όχημα τις διομολογήσεις, οι ευρωπαίοι έμποροι και οι χριστιανοί (συνηθέστατα) συνεταίροι τους, πλούτιζαν απρόσκοπτα σε βάρος μιας κοινωνίας βαθύτατα καθυστερημένης και άσχετης προς το παγκόσμιο εμπόριο. Το τουρκογενές στοιχείο, υποταγμένο στον στρατοκρατικό και θεοκρατικό χαρακτήρα της Οθωμανικής Εξουσίας βούλιαζε σταδιακά στην αποχαύνωση και την στασιμότητα, όταν τα αστικά (κυριότερα) στρώματα των χριστιανικών μειονοτήτων, αποκτούσαν θεαματική δύναμη, πλούτο και επιρροή[2]. Αυτός ο διχασμός τροφοδότησε επί μακρόν εντάσεις στο εσωτερικό της οθωμανικής κοινωνίας, γεγονός που εκμεταλλεύτηκαν οι Μεγάλες Δυνάμεις. Η ανάπτυξη της οθωμανικής οικονομίας είχε και ευκαιρίες για τους χριστιανούς αλλά και παγίδες. Ακολούθησε λίγο-πολύ την πορεία των κρατών της Ανατολής μπροστά στην απειλή του βιομηχανικού καπιταλισμού.

Mε αφορμή το θάνατο του Γιώργου Δερτιλή...

Του Βλάση Αγτζίδη

Άλλος ένας από τους σημαντικούς της ελληνικής διανόησης έφυγε. Τον Δερτιλή τον γνώρισα μέσα από το δίτομο έργο του "Ιστορία του Eλληνικού Kράτους (1830-1920)" (εκδόσεις Εστία, 2004) . Έργο κλασικό γιατί στη θέση της προγονολατρίας και ενός παρωχημένου εθνικισμού που έφτασε να σημαίνει τον φυλετισμό, όπου ο όρος "ελληνική ιστορία" ταυτιζόταν μόνο με τη Σαλαμίνα, τον Μαραθώνα και το 1821, έφερνε τη γνώση της ιστορίας της νεότερης Ελλάδας η οποία όπως γράφει και ο ίδιος, παρέμενε άγνωστη σε πολλά σημεία της και εν πολλοίς ανερμήνευτη καθ' εαυτήν.

Με τη μελέτη αυτή ο Δερτιλής προσπάθησε να ερμηνεύσει την ιστορία του ελληνικού κράτους, το οποίο δημιουργείται το 1830 εκ του μηδενός. Και παρόλα αυτά και τις κοινωνικές της δυσπλασίες καταφέρνει να αναπτύξει μια οικονομία, που επιτρέπει τη συμμετοχή της Ελλάδας στις κοσμογονικές αλλαγές που θα γίνουν κατά την ύστερη περίοδο κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά την άνοδο στην οθωμανική εξουσία των ακραίων εθνικιστών, των Νεότουρκων. Βέβαια τώρα και με απόσταση μιας μεγάλης χρονικής περιόδου γνωρίζουμε ότι οι εσωτερικές αντινομίες που υπήρχαν στο εσωτερικό του ελληνικού κράτους ήταν τέτοιου βάθους και καταστροφικής ένταση, που αρκούσαν κάποιες εξωτερικές συνθήκες να δημιουργήσουν ένα σχετικό πλαίσιο. Και τότε βρισκόμασταν μπροστά στον ανορθολογισμό της αυτοϋπονόμευση των ίδιων των κρατικών γεωπολιτικών συμφερόντων, όπως έγινε με την ήττα του 1922, με την απαξίωση και την περιφρόνηση μεγάλου τμήματος του ελληνικού έθνους, που θεωρήθηκε εν δυνάμει ανταγωνιστικό.

Αν ο Δερτιλής μας δίνει μια πλήρη ιστορία του ελληνικού κράτους, μας λείπει η αντίστοιχη ιστορία του "άλλου μισού" του ελληνισμού. Αυτού που παρέμεινε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και άνθισε οικονομικά και πολιτισμικά την περίοδο που εγκαινίασαν οι μεγάλες οθωμανικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ.

 Υπάρχουν κάποια αποσπασματικά στοιχεία σε διάφορες μελέτες όπως αυτή των  D. Gontikas, Ch. Issawi (Ottoman Greeks in the age of nationalism, Darwin Press, 1999) ή του Βασίλη Νότη (Εκβιομηχάνιση και οικονομική ανάπτυξη στην Τουρκία, εκδ. Ίδρυμα Μεσογειακών μελετών, Αθήνα, 1986) κ.ά.

Από τα αποσπασματικά αυτά στοιχεία προκύπτει ότι οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πριν το 1914 φαίνεται ότι ήταν περί τα  2.2 εκατομμύρια (1.8 στη Μικρά Ασία και 400 χιλιάδες στην Ανατολική Θράκη με την Κωσταντινούπολη) σ’ ένα συνολικό πληθυσμό 10 περίπου εκατομμυρίων. Η οικονομική τους ισχύ ήταν μεγαλύτερη της πληθυσμιακής τους αναλογίας.

 Υπολογίζεται ότι το 50% του επενδεδυμένου κεφαλαίου στη βιομηχανία, καθώς και το 60% σε κλάδους μεταποίησης ανήκαν σε πολίτες που προέρχονταν από τις ελληνικές οθωμανικές κοινότητες. Το 1912, από τις 18.063 εμπορικές επιχειρήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε Έλληνες ανήκε το 46%, το 23% σε Αρμένιους, το 15% σε μουσουλμάνους.