Περί Εθνικών μύθων… και άλλων μυθολογιών

από

 Αντώνης  Σμυρναίος

 -

23 Μαρτίου 2021

11

1410

Μέλος ανεκτίμητο μιας εθνικής ταυτότητας είναι οι λεγόμενοι «εθνικοί μύθοι», δηλαδή οι σύντονες αφηγήσεις λογίων συνήθως ανδρών του παρελθόντος, οι οποίες οικοδόμησαν την έννοια της εθνικής ταυτότητας ως διαχρονικού ιδιώματος. Κι είναι γνωστό ότι μια ηγεμονική σήμερα ακαδημαϊκή και δημοσιογραφική γραφή καταφέρεται συστηματικά εναντίον της, χρησιμοποιώντας ευρύτατα την απαξίωση αυτών των μύθων. Επισείοντας μάλιστα τη σημαία του σολωμικού προτάγματος  ότι «το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές», ισχυρίζεται ότι έχει πλέον απεμπλακεί από αντι-επιστημονικά σχήματα ερμηνειών, κατηχώντας με τη σειρά της συστηματικά την εκπαιδευτική και όχι μόνο κοινότητα στα υποτιθέμενα θέσφατα της ιστοριογραφικής επιστήμης, που ευνοούν, το λιγότερο, έναν «νέο πατριωτισμό», μακριά από «νατιβιστικές» προκαταλήψεις…

Δεν θα ασχοληθούμε εδώ με την ανασκευή της απαξίωσης αυτών των μύθων, αλλά θα στρέψουμε την προσοχή μας σε μια αποσιωπημένη διάσταση του ζητήματος, που αποτελεί και το θεωρητικό του υπόβαθρο: τον υποχρεωτικά ανθρώπινο χαρακτήρα της μυθοπλασίας και τη θετικιστική ιστοριογραφική αντίληψη που εμφιλοχωρεί πίσω από την προγραμματική άρνησή της.

1. Όταν κατά το 19ο αιώνα αποφάσισαν οι ιστορικοί ότι η ιστοριογραφία πρέπει επιτέλους να περιβληθεί την τήβεννο μιας επιστημονικής «πειθαρχίας» (discipline), το πλέον πρόσφορο παράδειγμα που είχαν ήταν αυτό των φυσικών επιστημών που άρχιζε με τα συναρπαστικά τότε επιτεύγματά του να επιβάλλεται στις συνειδήσεις, αλλά και στο ίδιο το ασυνείδητο των ανθρώπων. Η εποχή του ατμού και του ηλεκτρισμού «γέννησε» μια θετικιστική ιστοριογραφία, η οποία ήταν βέβαιη ότι, αν μελετούσε εξαντλητικά τις ιστορικές πηγές και αν ευφυώς τις συνέδεε, θα μπορούσε να αποτυπώσει τα έργα του παρελθόντος «όπως πραγματικά συνέβησαν» («wie es eigentlich gewesen», κατά τη διάσημη έκφραση του Leopold von Ranke). Αυτή η αντίληψη περί της άκρως εφικτής δυνατότητας να υπάρξει αντικειμενικότητα και απροσωποληψία στην ιστοριογραφία άρχισε να αμφισβητείται ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, παρ’ όλα αυτά παραμένει μέχρι σήμερα για τους ιστορικούς «το ευγενές όνειρό» τους (P. Novick), αν και είναι «ένας διάσημος κόμβος» (E. Carr).

Περί Εθνικών μύθων… και άλλων μυθολογιών

από

 Αντώνης  Σμυρναίος

 -

23 Μαρτίου 2021

11

1410

Μέλος ανεκτίμητο μιας εθνικής ταυτότητας είναι οι λεγόμενοι «εθνικοί μύθοι», δηλαδή οι σύντονες αφηγήσεις λογίων συνήθως ανδρών του παρελθόντος, οι οποίες οικοδόμησαν την έννοια της εθνικής ταυτότητας ως διαχρονικού ιδιώματος. Κι είναι γνωστό ότι μια ηγεμονική σήμερα ακαδημαϊκή και δημοσιογραφική γραφή καταφέρεται συστηματικά εναντίον της, χρησιμοποιώντας ευρύτατα την απαξίωση αυτών των μύθων. Επισείοντας μάλιστα τη σημαία του σολωμικού προτάγματος  ότι «το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές», ισχυρίζεται ότι έχει πλέον απεμπλακεί από αντι-επιστημονικά σχήματα ερμηνειών, κατηχώντας με τη σειρά της συστηματικά την εκπαιδευτική και όχι μόνο κοινότητα στα υποτιθέμενα θέσφατα της ιστοριογραφικής επιστήμης, που ευνοούν, το λιγότερο, έναν «νέο πατριωτισμό», μακριά από «νατιβιστικές» προκαταλήψεις…

Δεν θα ασχοληθούμε εδώ με την ανασκευή της απαξίωσης αυτών των μύθων, αλλά θα στρέψουμε την προσοχή μας σε μια αποσιωπημένη διάσταση του ζητήματος, που αποτελεί και το θεωρητικό του υπόβαθρο: τον υποχρεωτικά ανθρώπινο χαρακτήρα της μυθοπλασίας και τη θετικιστική ιστοριογραφική αντίληψη που εμφιλοχωρεί πίσω από την προγραμματική άρνησή της.

1. Όταν κατά το 19ο αιώνα αποφάσισαν οι ιστορικοί ότι η ιστοριογραφία πρέπει επιτέλους να περιβληθεί την τήβεννο μιας επιστημονικής «πειθαρχίας» (discipline), το πλέον πρόσφορο παράδειγμα που είχαν ήταν αυτό των φυσικών επιστημών που άρχιζε με τα συναρπαστικά τότε επιτεύγματά του να επιβάλλεται στις συνειδήσεις, αλλά και στο ίδιο το ασυνείδητο των ανθρώπων. Η εποχή του ατμού και του ηλεκτρισμού «γέννησε» μια θετικιστική ιστοριογραφία, η οποία ήταν βέβαιη ότι, αν μελετούσε εξαντλητικά τις ιστορικές πηγές και αν ευφυώς τις συνέδεε, θα μπορούσε να αποτυπώσει τα έργα του παρελθόντος «όπως πραγματικά συνέβησαν» («wie es eigentlich gewesen», κατά τη διάσημη έκφραση του Leopold von Ranke). Αυτή η αντίληψη περί της άκρως εφικτής δυνατότητας να υπάρξει αντικειμενικότητα και απροσωποληψία στην ιστοριογραφία άρχισε να αμφισβητείται ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, παρ’ όλα αυτά παραμένει μέχρι σήμερα για τους ιστορικούς «το ευγενές όνειρό» τους (P. Novick), αν και είναι «ένας διάσημος κόμβος» (E. Carr).

«Ειλικρινισμός»: η σύγχρονη παθολογία της αυτο-λατρείας

                  Με αφορμή μια πρόσφατη έκρηξη ειλικρίνειας…

από

 Αντώνης  Σμυρναίος

 -

Τις τελευταίες, μετανεωτερικές δεκαετίες ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η εξαιρετική αυτο-πλειοδοσία στην ειλικρίνεια και την αυθεντικότητα, την οποία συνεχώς καλλιεργούν και επαυξάνουν εκπρόσωποι του ποικίλου life-style, διανοούμενοι, δημοσιογράφοι, πολιτικοί ή ιερωμένοι, ενταγμένοι αυτοβούλως και ευφροσύνως στη συνήθη εργολαβία του λόγου, τον εργαλειακό βιοπορισμό του (δια)κηρύττειν. Τόση είναι η, ευκαίρως-ακαίρως, καταγγελία της ανειλικρίνειας των άλλων (πάντοτε…), ώστε οι παραπάνω μοιάζει να πιστεύουν ότι οι εποχές διακρίνονται σε εκείνες της ανειλικρίνειας, της υποκρισίας και του φαρισαϊσμού και σε εκείνες της βαθιάς, ανεπιτήδευτης και άσπιλης ειλικρίνειας. Τα διάσημα βεβαίως αυτής της τελευταίας απονέμονται από αυτούς αυτοδικαίως στη δική μας εποχή κι ακριβέστερα στο λόγο που εκπέμπουν οι συγκεκριμένοι άνθρωποι, ακολουθώντας ενσυνείδητα την πάγια, γραμμική, Wiggish αντίληψη της ιστορίας, που θέλει να κυλά ταχύτατα και λυτρωτικά από τον πολυειδή πρωτογονισμό του παρελθόντος στη υπερ-ραφινάτη διαγωγή παρόντος και μέλλοντος.

Το φαινόμενο έχει πάρει πλέον ιλιγγιώδεις διαστάσεις. Όλοι αυτοί, ως συντευξιαζόμενοι ή (ιερο)κήρυκες, διατείνονται πως δεν μπορούν πια να υποφέρουν την υποκρισία, τη διπλοπροσωπία και τον ιησουιτισμό του κοντινού ή μακρινού περιβάλλοντός τους, τα οποία αντιπαραβάλλουν στη διακηρυγμένη ή μόλις υποκρυπτόμενη ειλικρίνεια, ευθύτητα και τιμιότητα του εαυτού τους. Όταν μάλιστα ρωτιούνται ποιο πράγμα απεχθάνονται περισσότερο στη ζωή, έχουν έτοιμη την απάντηση: εξάπαντος την υποκρισία! Ίσως θα μπορούσαν να επιβιώσουν μισούμενοι ή λοιδορούμενοι, αλλά μηδέποτε υποκείμενοι στη «δολιότητα» των άλλων…

Γιατί άραγε αυτή η σύγχρονη έκρηξη του «ειλικρινισμού»; Πού βρέθηκε και πώς συσσωρεύτηκε τόση δυναμική αν-υποκρισία στη διάφανη εποχή μας; Πώς γίνεται και οι διαθέσεις, οι προθέσεις και οι ενέργειες των ανθρώπων, των συγκεκριμένων βεβαίως ανθρώπων, να δείχνουν ότι αντανακλούν τόση καθαρότητα, τόση ανιδιοτέλεια, τόση διαύγεια, ιδιότητες συνοψισμένες κάτω από τη θελκτική προσηγορία της ειλικρίνειας; Τι κρύβεται κάτω από αυτή την τόσο διευρυμένη διαπόμπευση της υποκρισίας και του δόλου; Και πώς άραγε κατορθώνουν να ιχνηλατούν την υποκρισία σε όλους τους άλλους, παρεκτός του εαυτού τους; Ποιο είναι, τέλος, το μυστήριο της παρρησίας τους;