Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

 του Πάρη Θασίτη, Δικηγόρου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στο παρόν άρθρο θα εξετάσουμε-σε γενικές γραμμές- τον ρόλο του Ελληνισμού στην Μικρά Ασία κατά κύριο λόγο και εν μέρει στην Αίγυπτο. Πρόκειται για θεματική που στην Ελλάδα θεάται και αναλύεται μόνο μέσα από ένα συγκινησιακό φορτίο, κληρονομιά του βίαιου ξεριζωμού που έλαβε χώρα έναν ακριβώς αιώνα νωρίτερα. Μέσα από αυτές τις γραμμές θα επιχειρήσουμε να εξηγήσουμε-στο μέτρο του δυνατού- τις ρίζες αυτής της έχθρας μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Αναρωτιόμαστε ουκ ολίγες φορές-ανεξάρτητα από την ήττα της Μικρασιατικής Εκστρατείας- υπήρχε δυνατότητα παραμονής του Ελληνισμού στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Στο άρθρο θα εξετάσουμε την παγίδα στην οποία έπεσε ο παροικιακός Ελληνισμός και στο ότι η έχθρα-προαιώνια ή μη- μεταξύ των δύο λαών ήρθε σαν περίπου φυσική συνέπεια…

1)ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΑΡΟΙΚΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΕΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ 

Ι) Πρόλογος

Ο Παροικιακός Ελληνισμός αφορά στο σύνολο του ελληνόφωνου πληθυσμού εκτός των συνόρων του Ελληνικού Βασιλείου κατά τον 19ο και 20ο αιώνα. Τέτοιος μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, ήταν αυτός που κατοικούσε στην Ρουμανία, την αυτοκρατορική Ρωσία, τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ορισμένες πόλεις της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Όπως θα δούμε στην συνέχεια, οι κραταιές παροικίες-αυτές που τελικά κράτησαν μάλλον περισσότερο- την κρίσιμη περίοδο συγκρότησης του ελλαδικού κράτους-ήταν αυτές στην Μικρά Ασία και την Αίγυπτο. Διέθεταν πολλά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά-κατά βάση όμως εξυπηρετούσαν στην ανάγκη διείσδυσης του ευρωπαϊκού κεφαλαίου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μέσα από την εξέταση των ελληνικών παροικιών, αντιλαμβανόμαστε εν μέρει και την τυχοδιωκτική-μεταπρατική υφή του ελληνικού κράτους σήμερα, όσο και της ελίτ.

II) Η Δομή της Οθωμανικής Οικονομίας

Σε παλαιότερο άρθρο μας[1], εξηγήσαμε πόσο προβληματική (για την ίδια αλλά και τις εθνότητες που την αποτελούσαν)  ήταν η οικονομία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μια οικονομία που δεν εγγυόνταν καμία ασφάλεια των συναλλαγών, ένα κράτος με ασαφή νομοθεσία και ληστρική νοοτροπία (πασαλίδικη) και μια κοινωνία διαχωρισμένη, μεταξύ των πιστών μουσουλμάνων και των αλλόθρησκων (συνήθως χριστιανών). Η κυρίαρχη ιδεολογία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως επισημαίνει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ήταν η δίκαιη τιμή και η επιείκεια. Το εμπόριο με την Δύση αφορούσε κυρίως σε είδη πολυτελείας που είχε ανάγκη η οθωμανική άρχουσα τάξη και όχι κάποια ανάγκη για άνοιγμα στον ευρωπαϊκό καπιταλισμό. Αυτά βεβαίως μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα.

Η παρακμή του οθωμανικού κράτους, προϊόν και των Ρωσοτουρκικών Πολέμων, βοήθησε όσο τίποτε άλλο στην διείσδυση του ευρωπαϊκού εμπορευματικού καπιταλισμού. Με όχημα τις διομολογήσεις, οι ευρωπαίοι έμποροι και οι χριστιανοί (συνηθέστατα) συνεταίροι τους, πλούτιζαν απρόσκοπτα σε βάρος μιας κοινωνίας βαθύτατα καθυστερημένης και άσχετης προς το παγκόσμιο εμπόριο. Το τουρκογενές στοιχείο, υποταγμένο στον στρατοκρατικό και θεοκρατικό χαρακτήρα της Οθωμανικής Εξουσίας βούλιαζε σταδιακά στην αποχαύνωση και την στασιμότητα, όταν τα αστικά (κυριότερα) στρώματα των χριστιανικών μειονοτήτων, αποκτούσαν θεαματική δύναμη, πλούτο και επιρροή[2]. Αυτός ο διχασμός τροφοδότησε επί μακρόν εντάσεις στο εσωτερικό της οθωμανικής κοινωνίας, γεγονός που εκμεταλλεύτηκαν οι Μεγάλες Δυνάμεις. Η ανάπτυξη της οθωμανικής οικονομίας είχε και ευκαιρίες για τους χριστιανούς αλλά και παγίδες. Ακολούθησε λίγο-πολύ την πορεία των κρατών της Ανατολής μπροστά στην απειλή του βιομηχανικού καπιταλισμού.

Όταν οι Έλληνες ηγεμόνευαν οικονομικά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία

13/04/2023

ΑΓΤΖΙΔΗΣ ΒΛΑΣΗΣ

Οι Έλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, πριν το 1914, φαίνεται ότι ήταν περί τα 2,2 εκατομμύρια (1,8 στη Μικρά Ασία και 400 χιλιάδες στην Ανατολική Θράκη με την Κωνσταντινούπολη) σ’ ένα συνολικό πληθυσμό 10 περίπου εκατομμυρίων. Η οικονομική τους ισχύς ήταν μεγαλύτερη της πληθυσμιακής τους αναλογίας.

Υπολογίζεται ότι το 50% του επενδεδυμένου κεφαλαίου στη βιομηχανία, καθώς και το 60% σε κλάδους μεταποίησης ανήκαν σε πολίτες που προέρχονταν από τις ελληνικές οθωμανικές κοινότητες. Το 1912, από τις 18.063 εμπορικές επιχειρήσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, σε Έλληνες ανήκε το 46%, το 23% σε Αρμένιους και το 15% σε μουσουλμάνους.

Υπολογίζεται ότι το 1914 από τις 6.507 βιομηχανίες και βιοτεχνίες, το 49% ανήκε σε Οθωμανούς Έλληνες, ενώ Έλληνες ήταν και το 46% των τραπεζιτών. Την ίδια χρονιά, υπολογίζεται ότι Έλληνες ήταν το 52% των γιατρών, το 49% των φαρμακοποιών, το 52% των αρχιτεκτόνων το 37% των μηχανικών και το 29% των δικηγόρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Το 1921, στην Κωνσταντινούπολη, τα 171 από τα 257 εστιατόρια ανήκαν σε Έλληνες, όπως και οι 444 από 471 ποτοποιίες και οι 528 από τις 654 επιχειρήσεις χονδρικού εμπορίου. Παράλληλα διέθεταν μια πλήρη εκπαιδευτική δομή με εκατοντάδες σχολεία αλλά και υψηλού επιπέδου ιδρύματα, όπως η Μεγάλη του Γένους Σχολή (Κωνσταντινούπολη), η Ευαγγελική Σχολή (Σμύρνη), το Φροντιστήριο Τραπεζούντας, την Ιερατική Σχολή στο Ζιντζίντερε (Καππαδοκία) κ.ά.

Εντυπωσιακός είναι κι ο αριθμός των εφημερίδων που κυκλοφόρησαν. Μόνο στη Σμύρνη, οι ελληνικές εφημερίδες και περιοδικά που κυκλοφόρησαν κατά καιρούς ανέρχονται σε 135. Η μακροβιότερη ήταν η “Αμάλθεια” (1838-1922). Άλλες σημαντικές εφημερίδες η “Αρμονία” (1880-1922) και η σοσιαλιστική “Ο Εργάτης” (1908-1922).

Η εθνική συνείδηση των Ελλήνων

Σε ιδεολογικό επίπεδο οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας χαρακτηρίζονται από μια ώριμη εθνική συνείδηση, απόρροια κυρίως του ρεύματος του νεοελληνικού διαφωτισμού που, από την προεπαναστατική περίοδο, είχε μεγάλα κέντρα του στην Κωνσταντινούπολη, το Αϊβαλί, τη Σμύρνη κ.α. και της συνεχούς ύπαρξης λόγιας τάξης. Η συγκρότηση της Ελλάδας ως έθνους-κράτους ενίσχυσε τις διαδικασίες συνειδητοποίησης των Ρωμιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την εμπέδωση μιας ελληνικής ταυτότητας ως μετεξέλιξη της παλαιότερης ρωμαίικης.

Η διαδικασία αυτή όμως δεν υπήρξε απόρροια μιας κρατικής πολιτικής της Ελλάδας, αλλά αφενός της δραστηριοποίησης των Μικρασιατών (κυρίως με το “Σύλλογο Μικρασιατών ‘Η Ανατολή'”) που είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα από την εποχή της Επανάστασης και εντεύθεν και αφετέρου της φυσιολογικής ιδεολογικής εξέλιξης που απορρέει από την ανάπτυξη αστικών σχέσεων και την επέκταση της οικονομίας της αγοράς.

Παρ’ όλη όμως την εδραιωμένη εθνική ταυτότητα, οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επέλεξαν να υποστηρίξουν με κάθε τρόπο τις μεταρρυθμιστικές διαδικασίες, αποφεύγοντας τις αποσχιστικές και διαλυτικές κινήσεις. Μόνο όταν η προοπτική της δημοκρατικής μετεξέλιξης ακυρώθηκε από το εθνικιστικό κίνημα των Νεότουρκων και υπέστησαν την προαποφασισμένη Γενοκτονία από το 1914, αποφάσισαν να υποστηρίξουν την πολιτική τους αυτοδιάθεση.

Η αναγκαστική αυτή επιλογή θα εκφραστεί μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου με το αίτημα για δημιουργία δεύτερου ελληνικού κράτους στον μικρασιατικό Βορρά, στον Πόντο, καθώς επίσης και για την ένωση με την Ελλάδα, ή την δημιουργία αυτόνομου κράτους, της Ιωνίας και της Ανατολικής Θράκης.

Μήπως ο Μωάμεθ ο Πορθητής ήταν χριστιανός;

Στις 19 Δεκεμβρίου 1996, το εβδομαδιαίο περιοδικό μεγάλης κυκλοφορίας στην Τουρκία, «Ακτουέλ», είχε κυκλοφορήσει με τον εξής εντυπωσιακό τίτλο : «Ο Πορθητής ήταν Χριστιανός ;» και από κάτω είχε τον υπότιτλο: «Οι ιστορικοί δεν μπόρεσαν μέχρι σήμερα να λύσουν αυτό το μυστήριο, 500 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου Φατίχ». Για το ίδιο θέμα ήταν και το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Sabah, στις 23 Ιανουαρίου του 2011, με τον πολύ χαρακτηριστικό τίτλο, «Fatih Sultan Mehmed Hıristiyan mıydı ?», δηλαδή, « Ο Σουλτάνος Μεχμέτ ο Φατίχ ήταν Χριστιανός ;». Άλλη μια επίσημη αμφισβήτηση για την πραγματική ταυτότητα του Μεχμέτ του Πορθητή.

Ο Μωάμεθ είχε γεννηθεί, μεγαλώσει και ανατραφεί, σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχούσε το ελληνικό πνεύμα μαζί με ένα ιδιαίτερο μυστικιστικό ισλαμισμό, καθαρά ανορθόδοξο, παράλληλα με τις ελληνοορθόδοξες μυστηριακές καταβολές της Μικράς Ασίας. Λέγεται ότι λάτρευε την ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και μελετούσε ότι είχε σχέση με τον μεγάλη στρατηλάτη. Οι σύμβουλοι που τον περιστοίχιζαν, από την πρώτη περίοδο της ανόδου του στην εξουσία της νέας αυτοκρατορίας, ήταν οι περισσότεροι Έλληνες, ή εξισλαμισμένοι Έλληνες.

Ο σύγχρονος του ιστορικός, ο Κατακουζηνός Θεόδωρος Σπαντουνής, αυτόπτης μάρτυρας, αναφέρει ότι στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Μωάμεθ είχε εγκαταστήσει στα προσωπικά του διαμερίσματα ένα ολόκληρο χριστιανικό εικονοστάσι με κανδήλια και κεριά. Παράλληλα είχε παραγγείλει στον Ιταλό ζωγράφο Τζεντίλε Μπελίνι, να κάνει το πορτρέτο του, κάτι όπου ήταν τελείως αντίθετο στις ισλαμικές πεποιθήσεις περί απαγόρευσης απεικονίσεως προσώπων και παράλληλα και το πιο εντυπωσιακό, να κάνει και το πορτρέτο της Παναγιάς με τον Χριστό στην αγκαλιά της . Σε όλα αυτά κατά τον Κατακουζηνό, συνέβαλε ότι την παιδική του ηλικία ο Μωάμεθ την πέρασε απομονωμένος με την μητέρα του στην Μαγνησία, ανατρεφόμενος αποκλειστικά με χριστιανικό ορθόδοξο τρόπο. Είναι γνωστό πως η μητέρα του Μωάμεθ είχε παντρευτεί τον σουλτάνο Μουράτ και εκείνη την εποχή μια γυναίκα που παντρεύονταν αλλόθρησκο διατηρούσε την θρησκεία της.

Mε αφορμή το θάνατο του Γιώργου Δερτιλή...

Του Βλάση Αγτζίδη

Άλλος ένας από τους σημαντικούς της ελληνικής διανόησης έφυγε. Τον Δερτιλή τον γνώρισα μέσα από το δίτομο έργο του "Ιστορία του Eλληνικού Kράτους (1830-1920)" (εκδόσεις Εστία, 2004) . Έργο κλασικό γιατί στη θέση της προγονολατρίας και ενός παρωχημένου εθνικισμού που έφτασε να σημαίνει τον φυλετισμό, όπου ο όρος "ελληνική ιστορία" ταυτιζόταν μόνο με τη Σαλαμίνα, τον Μαραθώνα και το 1821, έφερνε τη γνώση της ιστορίας της νεότερης Ελλάδας η οποία όπως γράφει και ο ίδιος, παρέμενε άγνωστη σε πολλά σημεία της και εν πολλοίς ανερμήνευτη καθ' εαυτήν.

Με τη μελέτη αυτή ο Δερτιλής προσπάθησε να ερμηνεύσει την ιστορία του ελληνικού κράτους, το οποίο δημιουργείται το 1830 εκ του μηδενός. Και παρόλα αυτά και τις κοινωνικές της δυσπλασίες καταφέρνει να αναπτύξει μια οικονομία, που επιτρέπει τη συμμετοχή της Ελλάδας στις κοσμογονικές αλλαγές που θα γίνουν κατά την ύστερη περίοδο κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά την άνοδο στην οθωμανική εξουσία των ακραίων εθνικιστών, των Νεότουρκων. Βέβαια τώρα και με απόσταση μιας μεγάλης χρονικής περιόδου γνωρίζουμε ότι οι εσωτερικές αντινομίες που υπήρχαν στο εσωτερικό του ελληνικού κράτους ήταν τέτοιου βάθους και καταστροφικής ένταση, που αρκούσαν κάποιες εξωτερικές συνθήκες να δημιουργήσουν ένα σχετικό πλαίσιο. Και τότε βρισκόμασταν μπροστά στον ανορθολογισμό της αυτοϋπονόμευση των ίδιων των κρατικών γεωπολιτικών συμφερόντων, όπως έγινε με την ήττα του 1922, με την απαξίωση και την περιφρόνηση μεγάλου τμήματος του ελληνικού έθνους, που θεωρήθηκε εν δυνάμει ανταγωνιστικό.

Αν ο Δερτιλής μας δίνει μια πλήρη ιστορία του ελληνικού κράτους, μας λείπει η αντίστοιχη ιστορία του "άλλου μισού" του ελληνισμού. Αυτού που παρέμεινε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και άνθισε οικονομικά και πολιτισμικά την περίοδο που εγκαινίασαν οι μεγάλες οθωμανικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ.

 Υπάρχουν κάποια αποσπασματικά στοιχεία σε διάφορες μελέτες όπως αυτή των  D. Gontikas, Ch. Issawi (Ottoman Greeks in the age of nationalism, Darwin Press, 1999) ή του Βασίλη Νότη (Εκβιομηχάνιση και οικονομική ανάπτυξη στην Τουρκία, εκδ. Ίδρυμα Μεσογειακών μελετών, Αθήνα, 1986) κ.ά.

Από τα αποσπασματικά αυτά στοιχεία προκύπτει ότι οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πριν το 1914 φαίνεται ότι ήταν περί τα  2.2 εκατομμύρια (1.8 στη Μικρά Ασία και 400 χιλιάδες στην Ανατολική Θράκη με την Κωσταντινούπολη) σ’ ένα συνολικό πληθυσμό 10 περίπου εκατομμυρίων. Η οικονομική τους ισχύ ήταν μεγαλύτερη της πληθυσμιακής τους αναλογίας.

 Υπολογίζεται ότι το 50% του επενδεδυμένου κεφαλαίου στη βιομηχανία, καθώς και το 60% σε κλάδους μεταποίησης ανήκαν σε πολίτες που προέρχονταν από τις ελληνικές οθωμανικές κοινότητες. Το 1912, από τις 18.063 εμπορικές επιχειρήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε Έλληνες ανήκε το 46%, το 23% σε Αρμένιους, το 15% σε μουσουλμάνους.

Οι κατακτήσεις των Οθωμανών Τούρκων ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης

(Μέρος Πρώτο) 

Γράφει ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης

Το 1451, τη χρονιά που παραλαμβάνει την εξουσία στα χέρια του ο Μωάμεθ Β΄, η οθωμανική αυτοκρατορία είναι η μεγαλύτερη δύναμη της ανατολικής Μεσογείου. Οι τρεις χιλιάδες, όλοι κι όλοι, Οθωμανοί, που τότε ονομάζονταν Καγί μια μικρή ομάδα Ογούζων, όταν εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Βιθυνίας, γύρω στο 1250, ποτέ δε φαντάστηκαν πως μέσα σε έναν αιώνα θα είναι μια μεγάλη δύναμη και σε λιγότερο από δυο αιώνες η μεγαλύτερη της Ευρασίας. Όπως και να έχει, η τρομερή άνοδος αυτής της μικρής φυλής είναι ένα μοναδικό φαινόμενο στην παγκόσμια ιστορία.

          Ο ηγέτης των Ογούζων Καγί, Ερτογρούλ, πέθανε το 1290 και την εξουσία θα αναλάβει ο τρίτος του γιος, ο Οσμάν που είχε γεννηθεί το 1258. Από αυτόν θα πάρει το όνομά της η οθωμανική αυτοκρατορία. Γύρω στο 1300 θα κυριέψει το σημερινό Γενισεχίρ και θα στερεώσει ένα κράτος σε εμβρυακή ακόμα κατάσταση. Θα εγκαινιάσει μια επιθετική πολιτική απέναντι στο παραπαίον βυζαντινό κράτος. Το στερεό φρούριο που ήταν η πόλη της Προύσας στους πρόποδες του Ολύμπου της Βιθυνίας, θα πέσει στις 6 Απριλίου 1326 στα χέρια του Ορχάν, γιου και βοηθού του Οσμάν.

Ο Ερτογρούλ ή Ερτογρούλ Γαζής (1191/1198 – 1281) (τούρκικα: Ertuğrul Gazi) ήταν Οθωμανός ηγεμόνας και πατέρας του Οθωμανού Σουλτάνου Οσμάν Α΄. Ο Ερτογρούλ ανήκε στην φυλή των Καγί και σαν τον γιό του είχε ονομαστεί Γαζής (νικητής).

          Ο Ορχάν, ο πραγματικός οργανωτής της οθωμανικής αυτοκρατορίας, θα κάνει την Προύσα τη νέα πρωτεύουσα, έχοντας διαδεχτεί τον πατέρα του που μόλις είχε πεθάνει. Θα συνεχίσει μια νέα τζιχάντ απέναντι στους Βυζαντινούς. Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος θα συντριβεί στη Φιλοκρήνη και τον Μάρτη του 1331 πέφτει η Νίκαια. Ακολουθεί το 1337 η Νικομήδεια. Ο Ορχάν, εκμεταλλευόμενος της διαμάχες γειτονικών τουρκικών φυλών, θα αυξήσει την επικράτειά του μέχρι τα Δαρδανέλια.

          Από εκεί και έπειτα οι Οθωμανοί θα ενδιαφερθούν ιδιαίτερα για τις υποθέσεις τις βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο Ιωάννης Καντακουζηνός, στη διαμάχη για το θρόνο με τους Παλαιολόγους, δε θα διστάσει να ζητήσει τη βοήθεια των Οθωμανών. Το 1346 είναι μια σημαδιακή χρονιά: ο Σουλεϊμάν, γιος του Ορχάν, επικεφαλής πέντε χιλιάδων ανδρών θα περάσει στη Θράκη. Ήταν η πρώτη φορά που οι Οθωμανοί επενέβαιναν στα Βαλκάνια! Ο Καντακουζηνός από ευγνωμοσύνη θα δώσει την κόρη του Θεοδώρα σε γάμο με τον Ορχάν! Μια βυζαντινή πριγκίπισσα έμπαινε στο χαρέμι του γαζή! Πώς είχαν αλλάξει οι καιροί!