Ο νεοφιλελευθερισμός και η σύγχρονη παγκόσμια τάξη (μαζί με μια ενδεικτική μελέτη περίπτωσης).

Γράφει ο Θανάσης Μπαντές

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το νεοφιλελεύθερο μοντέλο του Φρίντμαν αποτελεί κυρίαρχη οικονομική πραγματικότητα σε παγκόσμιο επίπεδο φέρνοντας πάντα τα ίδια αποτελέσματα. Ο Ρόμπερτ Ου. Μακτσέσνυ προλογίζοντας το βιβλίο του Νόαμ Τσόμσκι «Κέρδος και Πολίτης, νεοφιλελευθερισμός και παγκόσμια τάξη» σημειώνει: «Οι οικονομικές συνέπειες από αυτές τις πολιτικές, είναι σχεδόν παντού οι ίδιες, και ακριβώς αυτές που θα αναμένονταν. Δηλαδή η μεγάλη διεύρυνση της κοινωνικής και της οικονομικής ανισότητας, η έντονη αύξηση της στέρησης που υφίστανται οι φτωχότερες χώρες και οι φτωχότεροι άνθρωποι του κόσμου, η καταστροφή του περιβάλλοντος σε παγκόσμια κλίμακα, η ασταθής παγκόσμια οικονομία και πρωτοφανή κέρδη για τους πλουσίους». (σελ. 34).

Το βέβαιο είναι ότι οι υποστηρικτές του νεοφιλελευθερισμού συνεχίζουν να επιμένουν τονίζοντας την αποτελεσματικότητά του τη στιγμή που η ίδια η πραγματικότητα τους διαψεύδει. Ο Μακτσέσνυ δείχνει να απορεί: «Αντιμέτωποι με αυτή την πραγματικότητα, οι υπερασπιστές της νεοφιλελεύθερης τάξης υποστηρίζουν ότι τα τρόπαια της καλής ζωής θα επεκταθούν χωρίς καμία διάκριση στις ευρύτερες μάζες, εάν δεν παρεμποδιστούν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές που έχουν επιτείνει τα προβλήματα!» (σελ. 34).

Για τον Μακτσέσνυ οι ολέθριες συνέπειες του νεοφιλελεύθερου δόγματος καταδεικνύουν τόσο ξεκάθαρα την αποτυχία του, ώστε είναι πλέον σαφές ότι δεν πρόκειται για ιδεολογικό μοντέλο που στηρίζεται στη βάση του ορθού λόγου, αλλά για πίστη που είναι αδύνατο να τεκμηριωθεί και αποκτά σχεδόν θρησκευτικές διαστάσεις: «Τελικά, οι νεοφιλελεύθεροι, δεν μπορούν και δεν προσφέρουν κάποια εμπειρική υπεράσπιση για τον κόσμο που δημιουργούν. Αντιθέτως, απαιτούν θρησκευτική πίστη στο αλάθητο των απελευθερωμένων αγορών, πίστη που παραπέμπει στις θεωρίες του δέκατου ένατου αιώνα που μικρή σχέση έχουν με το σημερινό πραγματικό κόσμο». (σελ. 34-35).

Ο Αριστοτέλης και η σημασία της ευχαρίστησης και της δυσαρέσκειας

Γράφει ο Θανάσης Μπαντές

Από τη στιγμή που ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια αποτελεί επισφράγιση για την ολοκλήρωση του εθισμού (έξις), ο οποίος εν τέλει γίνεται μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα, και με δεδομένο ότι η αρετή δεν είναι τίποτε άλλο από τον καθορισμό της ποιότητας των έξεων, γίνεται φανερό πως τα συναισθήματα της χαράς ή της λύπης σχετίζονται άμεσα με την άσκηση της αρετής: «… αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι αρετές έχουν σχέση με τις πράξεις και με τα πάθη και ότι κάθε πάθος και κάθε πράξη συνοδεύονται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, να άλλος ένας λόγος, σκέφτομαι, να πούμε ότι η αρετή βρίσκεται σε σχέση με την ευχαρίστηση και με τη δυσαρέσκεια». (1104b 3, 15-18).

Με άλλα λόγια, η ποιότητα του ανθρώπου είναι ανάλογη με την ποιότητα των πραγμάτων που του δίνουν ευχαρίστηση. Ως ψυχική έξη ορίζονται οι πράξεις που προσδίδουν χαρά. Η ευτέλεια αυτών των πράξεων δεν είναι παρά η ευτέλεια της ψυχής που μαθαίνει να χαίρεται με πράγματα που δεν αξίζουν. Κι όταν κανείς εγκλωβίζεται σε απολαύσεις ανάξιες λόγου, είναι αδύνατο να κατακτήσει την αρετή: «… ο ιδιαίτερος χαρακτήρας κάθε ψυχικής έξης σχετίζεται με το (και προσδιορίζεται από το) είδος των πραγμάτων από τα οποία αυτή γίνεται χειρότερη ή καλύτερη – η ποιότητα των ανθρώπων ευτελίζεται ανάλογα με τη στάση τους απέναντι στα ευχάριστα και στα δυσάρεστα πράγματα, ανάλογα δηλαδή με το κυνήγι για την αποφυγή αυτών που δεν πρέπει, τη στιγμή που δεν πρέπει, με τον τρόπο που δεν πρέπει – και όσα άλλα λέμε σ’ αυτού του είδους τις περιπτώσεις». (1104b 3, 21-26).

Μελανόμορφη οινοχόη. Ο Περσέας ανάμεσα σε σφίγγες, πάνθηρα και λιοντάρι. Του ζωγράφου της Γοργούς, 600-590 μ.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Black-and-white oinochoe. Perseus between sphinxes, panther and lion. The painter of Gorgos, 600-590 AD National Archaeological Museum.

Η Ναόμι Κλάιν, οι πολυεθνικές και η υπόθεση της Μασαχουσέτης

 Η Ναόμι Κλάιν, οι πολυεθνικές και η υπόθεση της Μασαχουσέτης

Γράφει ο Θανάσης Μπαντές

Η επαίσχυντη χούντα στη Βιρμανία και η απροκάλυπτη εκμετάλλευση της κατάστασης από ένα πλήθος πολυεθνικών, που μεταφέρθηκαν εκεί παράγοντας σχεδόν τσάμπα με την προστασία του καθεστώτος (κάποιες μάλιστα είχαν και ενεργή συμμετοχή στη στήριξή του), προκάλεσε έντονο προβληματισμό στην Αμερική σχετικά με τις μεθόδους των εταιρειών να ελαχιστοποιούν τα έξοδά τους.

Η συνεργασία με δικτατορικά καθεστώτα, η παιδική εργασία, τα εργοστάσια-κάτεργα, η περιφρόνηση του περιβάλλοντος, με δυο λόγια η συνολική εικόνα του ακραίου αμοραλισμού και της κατάφωρης παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (στο όνομα του κέρδους) δημιούργησε δυσαρέσκεια και προκάλεσε κινητοποιήσεις.

Η Ναόμι Κλάιν στο βιβλίο «NO LOGO» σημειώνει: «Η πιο σημαντική κίνηση […] πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 1996, όταν το πολιτειακό κοινοβούλιο της Μασαχουσέτης υπερψήφισε το Νόμο της Μασαχουσέτης για τη Βιρμανία, καθιστώντας ακόμα πιο δύσκολη για τις εταιρείες που είχαν δοσοληψίες με το δικτατορικό καθεστώς της χώρας τη σύναψη συμβολαίων με τη συγκεκριμένη Πολιτεία». (σελ. 497). Επρόκειτο για ένα νόμο που θορύβησε τις πολυεθνικές: «Όπως επισήμανε και η έγκυρη Journal of Commerce “οι στόχοι βρίσκονται πολύ μακριά μας, αλλά ξαφνικά οι τοπικές κυβερνήσεις φαίνονται να μπορούν να φτάσουν στην άκρη της γης”». (σελ. 497 – 498).

Βιρμανία / Μιανμάρ

Η απόφαση του συγκεκριμένου πολιτειακού κοινοβουλίου δεν ήταν ούτε ουρανοκατέβατη ούτε αιφνιδιαστική. Εξέφραζε τη γενικευμένη δυσπιστία του πληθυσμού απέναντι στις πολυεθνικές και τη βαθιά ανησυχία για τις μεθοδεύσεις τους. Λίγα χρόνια νωρίτερα (από το 1994) και το δημοτικό συμβούλιο του Μπέρκλεϊ είχε κινηθεί ανάλογα: «… το δημοτικό συμβούλιο του Μπέρκλεϊ πέρασε τόσες πολλές αποφάσεις μποϊκοτάζ – εναντίον εταιρειών που κάνουν επιχειρήσεις στη Βιρμανία, τη Νιγηρία και το Θιβέτ, κι εταιρειών που συνδέονται με τη βιομηχανία όπλων ή με την πυρηνική ενέργεια – ώστε, όπως αστειεύτηκε η δημοτική σύμβουλος Πόλι Άρμστρονγκ, “πολύ σύντομα θα πρέπει να κάνουμε τη δική μας υπεράκτια γεώτρηση”». (σελ. 498 – 499).

Νεοφιλελευθερισμός εναντίον δικαιοσύνης

Γράφει ο Θανάσης Μπαντές

Για τη σημασία της δικαιοσύνης στην κοινωνία ο M. J. Sandel είναι απολύτως ξεκάθαρος: «Η δικαιοσύνη δεν είναι απλώς μία σημαντική αξία μεταξύ άλλων, η οποία σταθμίζεται και εξετάζεται κατά περίπτωση, αλλά μάλλον το μέσον με το οποίο σταθμίζονται και αποτιμώνται οι αξίες. Υπό αυτή την έννοια είναι, κατά κάποιον τρόπο, “η αξία των αξιών”». (σελ. 100).

Κι όχι μόνο: «Η δικαιοσύνη είναι ο γνώμονας με τον οποίο οι αντικρουόμενες αξίες συμφιλιώνονται και οι ανταγωνιστικές αντιλήψεις περί αγαθού προσαρμόζονται, αν τελικώς δεν επιλύονται. Ως τέτοια πρέπει να έχει κάποια προτεραιότητα όσον αφορά αυτές τις αξίες και αυτά τα αγαθά». (σελ. 100).

Από τη στιγμή που η δικαιοσύνη είναι το μέσον που σταθμίζει τις αξίες ή, αλλιώς, ο γνώμονας που συμφιλιώνει τις αντικρουόμενες αξίες και τις ανταγωνιστικές αντιλήψεις περί αγαθού, είναι φανερό ότι δε θα μπορούσε να αποκοπεί από τις τρέχουσες κοινωνικές προτεραιότητες. Με άλλα λόγια, η δικαιοσύνη δεν έχει άλλη επιλογή απ’ το να καθρεφτίζει τις πολιτικές αντιλήψεις μιας κοινωνίας αναπαράγοντάς τες ως μορφή δικαίου.

Η επικράτηση της μιας ή της άλλης πολιτικής οπτικής έχει άμεση αντανάκλαση στη δικαιοσύνη, η οποία εν τέλει θα αποδώσει το δίκαιο σύμφωνα με τις τρέχουσες αξιακές επιταγές. Ο φιλελεύθερος Τζων Ρωλς, στο βιβλίο του «Ο Πολιτικός Φιλελευθερισμός» είναι πρόθυμος να καταδείξει ότι σε τελική ανάλυση η δικαιοσύνη είναι θέμα πολιτικό: «Λέγοντας πως μια αντίληψη της δικαιοσύνης είναι πολιτική εννοώ […] τρία πράγματα: ότι είναι πλαισιωμένη έτσι ώστε να εφαρμόζεται αποκλειστικά στη βασική δομή της κοινωνίας, στους κύριους πολιτικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς της θεσμούς, σαν οι τελευταίοι να αποτελούν ένα ενοποιημένο σχήμα κοινωνικής συνεργασίας· ότι παρουσιάζεται ανεξάρτητα από οποιοδήποτε ευρύτερο θρησκευτικό ή ηθικό δόγμα· και ότι η επεξεργασία της έγινε με όρους θεμελιωδών πολιτικών ιδεών, οι οποίες θεωρούνται ως εξυπονοούμενες από τη δημόσια πολιτική κουλτούρα μιας δημοκρατικής κοινωνίας». (σελ. 269).

Marc Roche

Επομένως, ένα φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα (όπως και κάθε άλλο), οφείλει να εκφράζεται και μέσα από τις αρχές της δικαιοσύνης: «… είναι ουσιώδες μια φιλελεύθερη πολιτική αντίληψη να συμπεριλαμβάνει, πέρα από τις δικές της αρχές δικαιοσύνης, και κατευθυντήριους κανόνες της έρευνας, οι οποίοι θα προσδιορίζουν τρόπους συλλογισμού και κριτήρια για τα είδη εκείνα πληροφόρησης που είναι σχετικά με τα πολιτικά ερωτήματα. Χωρίς τέτοιους κατευθυντήριους κανόνες οι ουσιαστικές αρχές δεν μπορούν να εφαρμοστούν, και τούτο αφήνει την πολιτική αντίληψη ανολοκλήρωτη και θραυσματική». (σελ. 269).

Ο Καρλ Μαρξ, η παγκοσμιοποίηση και ο εφεδρικός στρατός του κεφαλαίου

 Γράφει ο Θανάσης Μπαντές

Σκίτσο του Αλτάν (altan

Ο Μαρξ, στο θρυλικό του Κεφάλαιο, παραθέτει τα λόγια του βουλευτή Στάμπλτον στους εκλογείς του όπως δημοσιεύτηκαν στους «Times» στις 3 Σεπτεμβρίου του 1873: «Αν η Κίνα γίνει μεγάλη βιομηχανική χώρα, δεν βλέπω πως ο εργατικός πληθυσμός της Ευρώπης θα αντέξει στον αγώνα, χωρίς να κατέβει ίσαμε το επίπεδο των ανταγωνιστών του». Η δήλωση αυτή έγινε μέσα στο γενικότερο κλίμα της εποχής που οι Άγγλοι κεφαλαιοκράτες βλέποντας τα φθηνότερα μεροκάματα της ηπειρωτικής Ευρώπης ονειρευότανε τον τρόπο που θα κατάφερναν και οι ίδιοι να ρίξουν τα δικά τους εργατικά μεροκάματα στα ίδια επίπεδα. Συγγραφέας του 1770, που έγραψε το βιβλίο «Essay on Trade and Commerce», ανακηρύσσει ως «ζωτικό καθήκον της Αγγλίας να κατεβάσει τον αγγλικό μισθό εργασίας στο γαλλικό και ολλανδικό επίπεδο». Ο ίδιος συγγραφέας κατηγορώντας το αγγλικό προλεταριάτο δήλωσε: «Αν οι φτωχοί μας θέλουν να ζουν στην πολυτέλεια…..πρέπει φυσικά η εργασία τους να είναι ακριβή….Φτάνει μόνο να ρίξουμε μια ματιά στον τρομακτικό σωρό των περιττών πραγμάτων που καταναλώνουν οι εργάτες μας, όπως λχ. το ρακί, το τζιν, το τσάι, τη ζάχαρη, τα φρούτα που έρχονται από το εξωτερικό, τη δυνατή μπίρα, τον ταμπάκο, τον καπνό κλπ». Με δυο λόγια βρισκόμαστε μπροστά στις σπατάλες του προλεταριάτου που δεν γνωρίζει τίποτε από την εγκράτεια, η οποία όμως, είναι τόσο απαραίτητη στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή. Οι βλέψεις του κεφαλαίου να μειώσουν στον έσχατο βαθμό το μισθό των εργαζομένων αποσκοπώντας στην ισοπέδωση του μεροκάματου με βάση ημερομίσθια άλλων χωρών, με δυο λόγια το δόγμα της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης, δεν είναι, όπως φαίνεται, καθόλου σημερινή υπόθεση, αλλά κεφαλαιοκρατικό όραμα αιώνων.

Ο Μαρξ, το κεφάλαιο και οι μηχανές

Γράφει ο Θανάσης Μπαντές

Οι Μοντέρνοι Καιροί είναι μια κινηματογραφική ταινία του Τσάρλι Τσάπλιν που γυρίστηκε το 1936. Στην ταινία εμφανίζεται ο γνωστός αλητάκος με το χαρακτηριστικό καπέλο και μουστάκι, ο οποίος αγωνίζεται να επιβιώσει στον μοντέρνο, βιομηχανοποιημένο κόσμο. Το φιλμ έχει φόντο το μεγάλο οικονομικό και χρηματηστηριακό κραχ του 1929 και αποτελεί ένα σχόλιο στην απεγνωσμένη εύρεση εργασίας σε μια κοινωνία με τεράστια ανεργία καθώς και στην οικτρή οικονομική κατάσταση των ανθρώπων.

Όταν το 1735 ο Τζον Ουάιατ έφερε στο φως την πρώτη κλωστική μηχανή, δεν εγκαινίασε απλώς αυτό που ονομάζουμε βιομηχανική επανάσταση, αλλά κυριολεκτικά άλλαξε την πορεία της ανθρωπότητας, όχι τόσο με την έκρηξη της παραγωγής, όσο με την ολοκληρωτική προσαρμογή του ανθρώπου στη νέα εποχή της μηχανής. Η μηχανή, ως διαμεσολαβητής της παραγωγής, επέβαλε εργασιακούς όρους σιδερένιας υπακοής, ανατρέποντας συθέμελα όχι μόνο την παγκόσμια οικονομία, αλλά την ίδια την ανθρώπινη υπόσταση. Ο βιομηχανικός εργάτης βρέθηκε αντιμέτωπος με πελώρια μηχανήματα, που καθόριζαν όλες του τις κινήσεις. Η συγκεκριμένη λειτουργία της μηχανής, ως αμετάκλητη πραγματικότητα, υποχρέωσε τον εργάτη σε εξίσου μηχανιστικές, επαναλαμβανόμενες κινήσεις καθιστώντας τον προέκταση της μηχανής, μετατρέποντάς τον δηλαδή σε μηχάνημα. Υπό αυτή την έννοια περισσότερο ο άνθρωπος προσαρμόστηκε στη μηχανή παρά η μηχανή στον άνθρωπο. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να αναπολούμε την εποχή του χαλκού ή τη δουλοκτητική παραγωγή της Αιγύπτου. Η μηχανή σαφέστατα διευκόλυνε όλες τις ανθρώπινες εργασίες, αλλά η προσφορά κάθε αντικειμένου δεν κρίνεται μόνο από το αποτέλεσμα, αλλά και από την ίδια του τη χρήση.

Νεοφιλελευθερισμός εναντίον εργασίας

Γράφει ο Θανάσης Μπαντές

Τα συνθήματα του νεοφιλελευθερισμού σχετικά με την ανάπτυξη (που θα φέρει θέσεις εργασίας και γενική ευημερία στον πληθυσμό) είναι πάνω – κάτω γνωστά. Για να έχουμε ανάπτυξη πρέπει πρώτα να ικανοποιηθούν τα κίνητρα αυτού που θα επενδύσει. Με δυο λόγια, αν θέλουμε δουλειές πρέπει να φροντίσουμε ώστε η κερδοφορία των εταιρειών να είναι αρκούντως δελεαστική. Από αυτή την άποψη, οτιδήποτε περιορίζει τα κέρδη – προστασία του περιβάλλοντος, αξιοπρεπής μισθοδοσία των υπαλλήλων, φορολόγηση κλπ – κρίνεται επιβλαβές, αφού θα λειτουργήσει αποθαρρυντικά για τους επενδυτές.

Φυσικά, το να λαμβάνεται υπόψη το κέρδος του επενδυτή μέσα στον καπιταλιστικό κόσμο είναι λογικό. Ο Τζων Ρωλς στο βιβλίο «Θεωρία της Δικαιοσύνης» επαναλαμβάνει τον κοινώς αποδεκτό κανόνα σχετικά με την απασχόληση και τη μισθοδοσία: «Η ζήτηση μιας επιχείρησης για μισθωτούς καθορίζεται από την οριακή παραγωγικότητα της εργασίας, από την καθαρή αξία δηλαδή της συνεισφοράς μιας μονάδας εργασίας, όπως αυτή μετριέται από την τιμή πώλησης των αγαθών που παράγει». (σελ. 358 – 359).

Αυτού του είδους οι αναφορές, όμως, που προσεγγίζουν τη μισθοδοσία και την απασχόληση σε μια σχέση ευθέως ανάλογη με την παραγόμενη αξία (και κατ’ επέκταση τα κέρδη), κρίνονται πλέον παρωχημένες. Το νεοφιλελεύθερο πνεύμα τις έχει ξεπεράσει. Η Βιβιάν Φορεστέρ στο βιβλίο της «Μια Παράξενη Δικτατορία» μνημονεύει μια απολύτως κατατοπιστική ανακοίνωση που εκδόθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου του 1999: «Πρόκειται για την ανακοίνωση της εταιρείας Michelin, η οποία αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια του πρώτου εξαμήνου του 1999 τα κέρδη της αυξήθηκαν κατά 17%, σχεδόν κατά 2 δισεκατομμύρια φράγκα, και ότι οι προοπτικές είναι ευνοϊκές. Συγχρόνως, ανακοίνωσε την επικείμενη απόλυση 7.500 υπαλλήλων, δηλαδή του ενός δεκάτου του προσωπικού της, σε διάστημα τριών ετών». (σελ. 119 – 120).

Έχοντας υπόψη το παράδειγμα της Michelin, το οποίο δεν αποτελεί εξαίρεση αλλά κανόνα, διαπιστώνει κανείς ότι η κερδοφορία των εταιρειών, ακόμη κι όταν αυξάνεται κατά 17%, επιφέρει περισσότερο συρρίκνωση παρά ανάπτυξη. Από αυτή την άποψη, η έννοια των επενδυτικών κινήτρων που θα γεννήσουν θέσεις εργασίας ματαιώνεται, καθώς ούτε η κερδοφορία – πολύ περισσότερο η στασιμότητα – θεωρείται ικανή όχι να αυξήσει, αλλά τουλάχιστον να διατηρήσει τις θέσεις εργασίας.

Έχοντας υπόψη το παράδειγμα της Michelin, το οποίο δεν αποτελεί εξαίρεση αλλά κανόνα, διαπιστώνει κανείς ότι η κερδοφορία των εταιρειών, ακόμη κι όταν αυξάνεται κατά 17%, επιφέρει περισσότερο συρρίκνωση παρά ανάπτυξη.