Η φιλόλογος Μαντώ Μαλάμου συζητά με τον Κώστα Παππά στον Ρ/Σ της εκκλησίας της Ελλάδος για την κοινωνική ανισότητα και την φτώχεια στο " Έγκλημα και Τιμωρία " του Φ. Μ. Ντοστογιέφσκυ.
Η εικαστική επιμέλεια έγινε από το https://antistudio.gr.
”Το εύρος και η δύναμη της προσωπικότητάς του ξεπερνούν κάθε σύγχρονη μέθοδο αξιολόγησης. Στην πρώτη επαφή,νομίζεις πως βρίσκεσαι μπροστά σε ένα συγγραφέα-και άξαφνα ανακαλύπτεις το άπειρο… Σαν εισχωρήσεις μέσα στο σύμπαν του Ντοστογιέφσκι, ανακαλύπτεις ένα τοπίο προκατακλυσμιαίο,έναν κόσμο μυστηριακό, πρωτόγονο και παρθενικό. Σε κυριεύει μια γλυκιά αγωνία,όπως όταν πλησιάζεις πρωταρχικές και αιώνιες δυνάμεις.Και σε λίγο,ο θαυμασμός και η πίστη σε προτρέπουν να μείνεις.Πίσω από κάθε διάφραγμα του έργου του,πίσω από κάθε ήρωα,βασιλεύει η αιώνια νύχτα και το αιώνιο φως-και αυτό γιατί ο προορισμός του και η μοίρα του είναι αξεδιάλυτα δεμένα με όλα τα μυστήρια του Είναι. Ο κόσμος του κινείται ανάμεσα στον θάνατο και την τρέλα,στο όνειρο και στην απτή πραγματικότητα…”
Έτσι περιγράφει ο Στέφαν Τσβάιχ το έργο του Ντοστογιέφσκι. Όλες οι μορφές των ηρώων του κινούνται μέσα στα αδιέξοδα που προξενεί η άρνηση του Θεού και η εναγώνια αναζήτηση της πίστης και του θείου. Και αυτό φαίνεται με τον πιο έκδηλο τρόπο στους ”Αδελφούς Καραμαζόβ”.
Γιος ξεπεσμένου ευγενούς, ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στην Μόσχα το 1821, όπου ο πατέρας του εργαζόταν ως γιατρός. Έτσι, ζώντας από κοντά τους ασθενείς,από μικρός γνώρισε την δυστυχία,τον πόνο,την αθλιότητα και τον θάνατο. Ο πατέρας του,τύπος αυστηρός και αυταρχικός,του έδωσε μία παραδοσιακή θρησκευτική αγωγή. Η μητέρα του πέθανε όταν ο Ντοστογιέφσκι ήταν δεκαέξι ετών. Ο νεαρός εισήχθη στην Στρατιωτική Σχολή Μηχανικού στην Πετρούπολη,και στο διάστημα αυτό ο πατέρας του δολοφονήθηκε από εξεγερμένους δουλοποαροίκους, χρήματα δεν είχε,και επιπλέον δεν τον ενδιέφεραν τα μαθήματα της Σχολής. Αποφοιτώντας, αφοσιώθηκε στην λογοτεχνία και το γράψιμο. Ήδη νωρίς το 1846 δημοσιεύει το πρώτο του μυθιστόρημα.
Τη χρονιά που διανύουμε συμπληρώνονται 200 χρόνια από τη γέννηση του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι (1821-1881). Σαν φόρο τιμής στον ίδιο και στο έργο του, η Όλια Λαζαρίδου σκηνοθετεί το «Έγκλημα και Τιμωρία».
«Από τη μία έχουμε μία αναίσθητη, ανάξια και άχρηστη γριά τοκογλύφο που όχι μόνο είναι άχρηστη μα στην πραγματικότητα κάνει κακό στον κόσμο. Που δεν ενδιαφέρεται για κανέναν παρά μόνο για τον εαυτό της και που σύντομα θα πεθάνει. Καταλαβαίνετε; Κι απ᾽ την άλλη, οι ζωές νέων ανθρώπων που αχρηστεύονται γιατι δεν έχουν ούτε να φάνε. Χιλιάδες καλές πράξεις θα μπορούσαν να γίνουν με τα λεφτά της γριάς που αλλιώς θα τα πάρει μαζί στον τάφο.»
Η Όλια Λαζαρίδου σημειώνει: “Στο «Έγκλημα και Τιμωρία» ένας νεαρός φοιτητής που φτάνει στο φόνο διαμαρτυρόμενος για την κοινωνική αδικία και καταγγέλοντάς την, αναρωτιέται αν έχει το δικαίωμα να εγκληματίσει κανείς, όταν το κάνει για να προσφέρει στο κοινό καλό. Και αν είναι λογικό να θεωρείται ο ίδιος ένοχος, τη στιγμή που όσοι κάνουν πολέμους ευθύνονται για εκατομμύρια θανάτους. Αυτά τα ερωτήματα καθώς και η βασανιστική μεταφυσική ανησυχία που διαπερνάει το έργο του Ντοστογιέφσκι, ίσως μοιάζουν παράταιρα, σε μια εποχή που τη συνείδηση υπνωτίζει ο ήχος του πληκτρολογίου. Παλεύοντας με τη φτώχια, την ανέχεια και τη ρηχή εποχή μας, κάποιοι νέοι κατορθώνουν να κάνουν την υπέρβαση. Παίρνουν φόρα και μέσα απ’ τα σκοτάδια βγαίνουν κάποτε στο φως. Αυτοί είναι λίγοι. Όμως στη σκέψη μου βρίσκονται όλοι οι νέοι που αγωνίζονται να επιβιώσουν σε μίζερες εποχές, με κομμένα γόνατα, με ελάχιστα χρήματα και με τον κυνισμό που γεννάει η απελπισία. Σε αυτούς, αφιερώνω νοερά αυτή την παράσταση”.
Με αφορμή τα διακόσια χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα, Fyodor Mikhailovich Dostoevsky (1821-1881), έχουμε ακόμη μια καλή αφορμή να ξαναθυμηθούμε ορισμένα από τα μεγάλα μοτίβα της σκέψης του, χάρη στην οποία βρίσκεται επαξίως στο πάνθεον των κορυφαίων στοχαστών της ανθρωπότητας. Ας θυμίσουμε πρώτα μερικά βασικά πράγματα. Αρχικά, όπως έχει επανειλημμένα επισημανθεί, ο πρωταγωνιστής στο ντοστογιεφσκικό μυθιστόρημα ωθείται στο να διαπράξει μια κοινωνικά απαράδεκτη πράξη που τον ξεχωρίζει από την ευρύτερη κοινωνία του και θέτει έμπρακτα ένα φιλοσοφικό πρόβλημα, γύρω από το οποίο περιστρέφεται το μυθιστόρημα. Για παράδειγμα, το γενεσιουργό ερώτημα για το Έγκλημα και Τιμωρία, με το οποίο αρχίζει η περίοδος των «πολυφωνικών» έργων, θα θεωρηθεί το εξής: μπορούν να δικαιολογηθούν ανήθικες πράξεις ως μέσα για την επίτευξη ενός ηθικού σκοπού; Πιο συγκεκριμένα, υπάρχει ένα είδος ανθρώπων που μπορεί να υπερβαίνει την κοινή ηθική, προκειμένου να προξενήσει όφελος στο σύνολο; Ο Ρασκόλνικοβ, ο βασικός ήρωας, ενσαρκώνει αυτή την ιδέα και για να την επαληθεύσει πειραματίζεται κάνοντας ένα φόνο, ύστερα από τον οποίο αρχίζει ο αγώνας ανάμεσα σε εκείνον και την ηθική του συνείδηση. Αντίστοιχα, οι Δαιμονισμένοι, ίσως το πιο βίαιο και μπερδεμένο από όλα τα μυθιστορήματά του Dostoevsky, κρύβουν ως αφορμή στο ξεκίνημά τους επίσης ένα βασικό φιλοσοφικό ερώτημα: τι θα συνέβαινε αν μια κοινωνική ομάδα σκεφτόταν και συμπεριφερόταν όπως ο Raskolnikov στο Έγκλημα και Τιμωρία; Είναι δυνατή μια συνειδητή άρνηση της κοινής ηθικής για χάρη κάποιου ανώτερου σκοπού; Τι θα σηματοδοτούσε μια τέτοια άρνηση για την κοινωνία; Το βιβλίο διαρθρώνεται σε τρία κυρίως μέρη και είναι ένας πολιτικός λίβελλος που σατιρίζει τους βίαιους αναρχικούς στην τσαρική Ρωσία του 19ου αιώνα. Ωστόσο, πρόκειται επίσης για την ανθρώπινη τραγωδία μιας ολόκληρης πολιτείας. Το Skvoreshniki, όπως ονομάζεται αυτή η φανταστική πολιτεία, φανερά αντιπροσωπεύει αλληγορικά ολόκληρη τη ρωσική κοινωνία της εποχής με τις πολιτικές εξελίξεις της και την ραγδαία αύξηση του αθεϊσμού. Επιπλέον, το έργο του Dostoevsky διαθέτει διαλογικό χαρακτήρα, ακριβώς επειδή ο κεντρικός σχεδιασμός εκ μέρους του συγγραφέα συμβαδίζει με την ελευθερία των επιμέρους φωνών των ηρώων. Όσον αφορά την πίστη στον Θεό, θέμα ιδιαίτερα πολυσυζητημένο, στα έργα του Dostoevsky δρουν δύο ιδιαίτερα ισχυρά και επίμονα στοιχεία: επίμονη θρησκευτική αντιμετώπιση των ανθρώπινων προβλημάτων και συνάμα άγρυπνος έλεγχος που καταλήγει στην αναίρεσή τους. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα έγραφε κάποτε σε επιστολή του:
Γράφει και πληρώνεται «με το κιλό», τα τελευταία του χρόνια. Νιώθεις το είναι του να τρέμει από την ανάγκη να αποκατασταθεί κάπως, να μη ζει με δανεικά, να μπορέσει να παντρευτεί αυτή με την οποία είναι σφόδρα ερωτευμένος (το λέει και το ξαναλέει), νιώθεις την ανθρωπιά του. Ο μεγαλύτερος συγγραφέας του 19ου αιώνα, στις επιστολές του, μεταξύ άλλων, επαναλαμβάνει τρεις-τέσσερεις φορές πως «πιστεύει πως έχει ταλέντο» και μπορεί να τα καταφέρει – κλασικό οξύμωρο στον χώρο της τέχνης. Αυτό το διαρκές αναστενάζων τρεχαντήρι του ήταν η συνέχεια του κατέργου όπου πέρασε και, τα δυο τους, είναι υπεύθυνα για μία «διαπαιδαγώγηση», που προετοιμάζει μία συνάντηση, της οποίας οι καρποί είναι και τα γραπτά του έργα. Το «ταξίδι» ξεκινάει μετά από οκτώ μήνες απομόνωσης, με το να μην φάει μια σφαίρα, που νόμιζε ότι θα φάει, σε μια δημόσια εκτέλεση που μετατράπηκε σε ποινή, πριν από τα τέσσερα χρόνια καταναγκαστικής εργασίας στα οποία αναφερόταν αυτή.
Τον Ντοστογιέφσκυ τον αφορά το εξής: «Δεν εισέρχεται κανείς στην αλήθεια χωρίς να περάσει μέσα από τη δική του εκμηδένιση· χωρίς να παραμείνει για πολύ σε κατάσταση άκρας και πλήρους ταπείνωσης». Κι εφόσον εισέλθει, παρουσιάζεται έτσι: «η αγάπη για την αλήθεια συνοδεύεται πάντοτε από την ταπεινότητα. Το αληθινό πνεύμα δεν είναι τίποτε άλλο από την υπερφυσική αρετή της ταπεινότητας στην περιοχή της σκέψης» (Σιμόν Βέιλ/Το Πρόσωπο και το Ιερό).
Ποῦ βρίσκεται! Πῶς ζῆ! Πῶς γράφει! Τί ποίησι, τί φιλοσοφία, τί ψυχολογία κάνει! Πῶς δρᾶ, ἡσυχάζει, κινεῖται καὶ ἀκινητεῖ!
Μποροῦμε δι’ αὐτοῦ νὰ κρίνωμε τοὺς ἀνθρώπους; Δὲν εἶναι μεγάλος, μέγιστος, μοναδικός; Δὲν εἶναι ἀδικία ἢ αὐθάδεια νὰ συγκρίνωμε μὲ τέτοια μεγέθη ὅλους τοὺς ἄλλους, ἐμᾶς, τοὺς κοινούς;
Θὰ ἀπαντοῦσα ἀδίσταχτα: Ὄχι. Ἂν ἦταν κάποιος ποὺ ἀνέπτυξε μία δρᾶσι ἢ κάποιος ποὺ εἶχε μερικὰ ὅλως ἐξαιρετικὰ φυσικὰ χαρίσματα καὶ δι’ αὐτῶν κατέπληξε τὴν ἀνθρωπότητα, δὲν θὰ ἦταν σωστὸ νὰ τὸν πάρωμε σὰν μέτρο κρίσεως καὶ συγκρίσεως τῶν ἀνθρώπων. Ἐδῶ ὅμως συμβαίνει κάτι ἄλλο: τοῦτος ὁ Ἀββᾶς εἶναι μέγιστος καὶ ἀνθρωπινότατος. Εἶναι μεγάλος καὶ προσηνής. Κοντά του οἱ μεγάλοι νοιώθουν ἐλάχιστοι καὶ οἱ μικροὶ παίρνουν θάρρος, μποροῦν νὰ κινηθοῦν.
Δὲν κολακεύει τὸν ἕνα, οὔτε περιφρονεῖ τὸν ἄλλο. Δὲν ἀγνοεῖ τοὺς πόνους, τὶς κλίσεις καὶ τοὺς καημοὺς κανενός. Αὐτὸς εἶναι ἕνα ἄρτιο σύνολο. Ἕνας ὥριμος καρπὸς τοῦ Πνεύματος, ποὺ τὴν ὡριμότητά του φανερώνει μὲ τὸ χρῶμα, τὸ ἄρωμα, τὴν ἁπαλότητα, τὴ γεῦσι.
Εἶναι ἀνθρώπινος, ταπεινός· καταλαβαίνει, γνωρίζει βαθιὰ τὶς ἀδυναμίες τοῦ ταλαίπωρου κόσμου. Δὲν εἶναι κανεὶς κριτὴς ἄτεγκτος ἢ ἱεροεξεταστὴς ἀνίλεως. Εἶναι γνώστης τῶν ἀδυναμιῶν καὶ τῆς πτωχείας μας, μέτοχος τῆς φύσεώς μας καὶ –ταυτόχρονα– κοινωνὸς τῆς χαρᾶς καὶ τῆς παρακλήσεως τοῦ μέλλοντος αἰῶνος.
Δὲν διαπληκτίζεται μὲ κανένα. Δίδει ἀφορμὲς καὶ περιμένει. Λέει τὴν ἀλήθεια καὶ τὴν ἀφήνει νὰ δράση μέσα μας.
Καὶ γιὰ τὴ λογοτεχνία καὶ ἐξομολόγησι τῶν λογοτεχνῶν: Τὶς ξέρει, τὶς καταλαβαίνει, τὶς γνωρίζει, τὶς δέχεται. Εἶναι καὶ ὁ ἴδιος λογοτέχνης. Καὶ τόσο πολὺ λογοτέχνης, ποὺ φτάνει στὸ σημεῖο νὰ μὴν εἶναι. Ἔχει ξεπεράσει τὴ λογοτεχνία καὶ βρίσκεται στὸν ἐπέκεινα χῶρο, ὅπου ὁδηγεῖ τὸν ἄνθρωπο ὁ ἀληθινὸς πόνος καὶ ὁ καημὸς τῆς λογοτεχνίας.
Εἶναι ἀρκετὰ ἐκπληκτικὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἀκόμη δὲν ἔχει ἐπισημανθῆ ἡ ἀλήθεια αὐτή. Πολλὲς φορὲς διάφορες θέσεις ποὺ περιέχονται στὸ Ἡμερολόγιο ἑνὸς συγγραφέως δημιουργοῦν παραπλανητικὴ ἐντύπωση γιὰ τὸν Ντοστογιέφσκι, γιατὶ ἐκεῖ φαίνεται συντηρητικός, ἀντιδραστικὸς καὶ ἐχθρὸς τῆς πολιτικῆς καὶ κοινωνικῆς ἐλευθερίας. Γι’ αὐτὸ πολλοὶ ἀδυνατοῦν νὰ κατανοήσουν τὸ κεντρικὸ σημεῖο στὸ ἔργο τοῦ Ντοστογιέφσκι, γιατὶ αὐτὸ εἶναι τὸ πρόβλημα τῆς ἐλευθερίας, ὁ πυρήνας τῆς φιλοσοφίας του.
Αὐτὸ ποὺ ἔχουν ἀποκαλέσει «σκληρότητα» στὸ ἔργο του, ἐξαρτᾶται στενὰ ἀπὸ τὴν ἐλευθερία. Ὑπῆρξε «σκληρός», γιατὶ δὲν θέλησε νὰ ἀπαλλάξη τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὸ βάρος τῆς ἐλευθερίας οὔτε νὰ τὸν ἀπολυτρώση ἀπὸ τὸν πόνο καταστρέφοντας τὴν ἐλευθερία. Ἔρριξε τὸν ἄνθρωπο σὲ μιὰ πελώρια εὐθύνη, ἀνάλογη μὲ τὴν ἀξιοπρέπεια ἑνὸς ἐλευθέρου ὄντος.
Θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ ἀπαλλάξη τοὺς ἀνθρώπους ἀπὸ τὰ βάσανα, ἂν τοὺς ἔπαιρνε πίσω τὴν ἐλευθερία. Καὶ ὁ Ντοστογιέφσκι ἐρεύνησε ἔντονα αὐτὴ τὴ δυνατότητα, νὰ ἀνακουφισθῆ ὁ ἄνθρωπος, ἀφοῦ θὰ χάση ὅμως τὴν ἐλευθερία τοῦ πνεύματος. Στὸν Ντοστογιέφσκι λοιπὸν βρίσκουμε μεγαλοφυεῖς σκέψεις ποὺ πρέπει νὰ ἐξαρθοῦν κατάλληλα. Ἡ ἐλευθερία γι’ αὐτὸν θίγει τὴν ἀνθρωποδικία καὶ τὴ θεοδικία. Σ’ αὐτὴν πρέπει νὰ ἀναζητηθῆ ἡ δικαίωση τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἡ δικαίωση τοῦ Θεοῦ. Ὁλόκληρη ἡ πορεία τοῦ κόσμου εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἐλευθερίας σὲ μιὰ τραγικὴ ἐκδήλωση ποὺ συνδέεται μὲ τὸ κεντρικὸ αὐτὸ σημεῖο τῆς φιλοσοφίας τοῦ Ντοστογιέφσκι. Στὴν ἐλευθερία ἀναζητεῖ ὅλες τὶς πτυχὲς τῆς ἀνθρώπινης μοίρας. Τὸν ἐνδιαφέρει μόνο ὁ ἄνθρωπος, ὅπως παρουσιάζεται στὸ δρόμο τῆς ἐλευθερίας, ὅπως φαίνεται ἡ μοίρα τοῦ ἀνθρώπου στὴν ἐλευθερία καὶ ἡ μοίρα τῆς ἐλευθερίας στὸν ἄνθρωπο. Ὅλα του τὰ μυθιστορήματα εἶναι τραγωδίες, δοκιμασίες τῆς ἀνθρώπινης ἐλευθερίας. Ὁ ἄνθρωπος ἀρχίζει νὰ ὑφίσταται, ὅταν ἐπαναστατῆ μὲ τὴν ἐλευθερία, ὅταν ὁδηγῆται στὸν πόνο καὶ στὴν παραφορά, νιώθοντας ἔτσι πὼς εἶναι ἐλεύθερος. Κι ἔτσι ὁ ἄνθρωπος προσπαθεῖ νὰ ἐγγίζη τὰ ἔσχατα βάθη τῆς ἐλευθερίας.
Ἀμήν, Ἀμὴν λέγω ὑμῖν ἐὰν μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει· ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ πολὺν καρπὸν φέρει» (Ἰωάν. 12, 24). Ντοστογιέφσκι, Ἀδελφοὶ Καραμαζώφ, Ἅπαντα [στὴν ἔκδ. τῆς Σοβιετικῆς Ἀκαδημίας, Μόσχα – Λένιγκραντ], Τόμος 14, σελ. 5 καὶ 281).
Γιὰ τὸν Ντοστογιέφσκι ἔχουν γραφτεῖ πολλά, καθὼς καὶ γιὰ τὰ «καταραμένα προβλήματά του», γιὰ ἐκεῖνα δηλαδὴ τὰ «αἰώνια ἐρωτήματα» μὲ τὰ ὁποῖα ἀσχολήθηκε σ’ ὅλη του τὴν ζωὴ καὶ γιὰ τὰ ὁποῖα ἔγραφε ἀπαράμιλλα. Τὸ βασικό του πρόβλημα τῶν ἡρώων του, ἦταν, ὅπως εἶναι γνωστό, ὁ Θεὸς καὶ ἡ ἀθανασία τῆς ψυχῆς. Ἐν τούτοις νομίζουμε ὅτι θὰ εἴμαστε ἀκριβέστεροι ἂν αὐτὸ τὸ διττὸ πρόβλημα τὸ θεωρήσουμε σὰν ἕνα καὶ μοναδικὸ πρόβλημα, τὸ πρόβλημα τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως ἔκανε καὶ ὁ ἴδιος ὁ Ντοστογιέφσκι.
Ἂν καὶ ὁ Δημήτρης Καραμάζωφ του, λέει «Εἶναι εὐρὺς ὁ ἄνθρωπος, ὑπερβολικὰ εὐρύς, ἐγὼ θὰ τὸν στένευα», ὁ ἴδιος ὁ Ντοστογιέφσκι περισσότερο ἀκολουθεῖ τὸ αἴτημα ὅτι «πρέπει νὰ βλέπουμε τὴν φύση τοῦ ἀνθρώπου μέσα ἀπ’ ὅλες τὶς ἐκφάνσεις της» (Σημείωμα ἀπὸ τὸ 1875-76), γιατί καθὼς γράφει ἀλλοῦ «ὅλα τὰ πράγματα καὶ τὰ πάντα στὸν κόσμο δὲν ἔχουν γιὰ τὸν ἄνθρωπο τελειώσει, ἐν τούτοις ἡ σημασία ὅλων τῶν πραγμάτων κρύβεται μέσα στὸν ἄνθρωπο» (Χειρόγραφο ὑλικὸ γιὰ τοὺς «Ἀδελφοὺς Καραμαζώφ»).
Μποροῦμε λοιπὸν ἐλεύθερα νὰ ποῦμε ὅτι τὸ βασικὸ πρόβλημα – κλειδὶ στὸν Ντοστογιέφσκι εἶναι ὁ ἄνθρωπος καὶ γι’ αὐτὸ δὲν εἶναι ποτὲ ἀρκετὰ ὅσα καὶ ἂν γραφοῦν πάνω σ’ αὐτὸ τὸ κεντρικό του θέμα. […]
Στὰ δεκαοκτώ του χρόνια ἤδη ἔγραφε στὸν ἀδελφό του Μιχαήλ: «Ὁ ἄνθρωπος εἶναι μυστήριο. Ἂν προσπαθήσεις νὰ τὸ ἑρμηνεύσεις στὴν διάρκεια ὅλης σου τῆς ζωῆς μὴν πεῖς ὅτι ἔχασες τὸν καιρό σου. Ἐγὼ ἀσχολοῦμαι μὲ τὸ μυστήριο αὐτὸ γιατὶ θέλω νὰ εἶμαι ἄνθρωπος» (Γράμμα ἀπὸ τὸ 1839.). Αὐτὸ τὸ ἴδιο θέτει ἀργότερα σὰν καθῆκον καὶ ἐνώπιον ἑνὸς ἀπὸ τοὺς ἥρωές του: «Γίνε ἄνθρωπος αὐτὸ εἶναι ποὺ προέχει πάνω ἀπ’ ὅλα» (Χειρ. ὑλικὸ γιὰ τὸν «Ἔφηβο»).
