Ο πρώτος τεχνητός λιμένας της Προϊστορικής Ευρώπης

Κατά τη διάρκεια των ερευνών του PRAP (Pylos Regional Archaeological Project), ορισμένες από τις έρευνες των φυσικών επιστημόνων εξελίχθηκαν σε μια αναζήτηση στοιχείων που θύμιζε αστυνομικό μυθιστόρημα. Όλα άρχισαν με μια παλαιότερη μελέτη, σχετικά με την εξέλιξη του φυσικού τοπίου της δυτικής Μεσσηνίας.

Έμπεραρντ Τσάνγκερ *

Είκοσι περίπου χρόνια πριν, οι συνάδελφοί μας John Kraft του πανεπιστημίου του Delaware, George Rapp και Stanley Aschenbrenner του Πανεπιστημίου της Minnesota, συνειδητοποίησαν ότι η κοίτη του ποταμού Σέλα, που περνά δίπλα από τη δυτική πλευρά του ανακτόρου (στον άνω Εγκλιανό), είχε εκτραπεί με ανθρώπινη παρέμβαση.
Αιώνες πριν, το ποτάμι χυνόταν στον Κόλπο του Ναβαρίνου, ύστερα όμως εγκατέλειψε την παλαιά του κοίτη και σήμερα στρέφεται δεξιά, προς Δυσμάς, παρακάμπτει την πεδιάδα που πλημμύριζε και εκβάλλει στο Ιόνιο Πέλαγος.

Ο Kraft και οι συνεργάτες του υπέθεσαν ότι αυτή η εκτροπή έγινε τεχνητά, για να προστατευθεί η εύφορη κοιλάδα στη βόρεια άκρη της λιμνοθάλασσας της Γιάλοβας- Οσμάναγα από τις ετήσιες πλημμύρες του ποταμού. Υπέθεσαν, επίσης, ότι η πιθανότερη περίοδος για μια τέτοια ανθρώπινη παρέμβαση στο υδρολογικό περιβάλλον, είναι η Ύστερη Εποχή του Χαλκού, γιατί από τη μυκηναϊκή περίοδο μας είναι γνωστά αρκετά ανάλογα έργα. Ανάμεσά τους, μια παρόμοια εκτροπή ποταμού στην Τίρυνθα λειτουργεί μέχρι σήμερα, πάνω από 3.000 χρόνια μετά την κατασκευή της.

Όλα τα παραπάνω ήταν υποθέσεις, αποτελούσαν όμως έναυσμα για περαιτέρω έρευνα. Η στενή παρακολούθηση του ποταμού Σέλα αποτέλεσε, συνεκδοχικά, έναν από τους κύριους σκοπούς της γεωφυσικής έρευνας του PRAP, και μας απασχόλησε πέντε χρόνια, μέχρις ότου καταλήξαμε σε μια απλή εξήγηση για αυτό το περίπλοκο σύστημα.

Κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου εργασίας στο πεδίο, καθώς προσπαθούσαμε να συγκεντρώσουμε στοιχεία για την ιδιάζουσα πορεία του Σέλα, παρατήρησα ότι το ρεύμα διασχίζει μια προσχωσιγενή πεδιάδα με ασυνήθιστο ορθογώνιο σχήμα, μόλις λίγες εκατοντάδες μέτρα πριν βγει στο Ιόνιο Πέλαγος, βόρεια από το χωριό Ρωμανού .

Η αρχαία Πύλος των Κλασσικών- Ελληνιστικών χρόνων

Η αρχαία Πύλος των Κλασσικών- Ελληνιστικών χρόνων βρισκόταν στο ύψωμα του Κορυφασίου ακρωτηρίου στο βόρειο άκρο του κόλπου/όρμου του Ναυαρίνου, απέναντι από το βόρειο άκρο της ιστορικής νήσου Σφακτηρίας. Ήταν έρημη κατά την Σπαρτιατική κατοχή αλλά μετά την απελευθέρωση της Μεσσηνίας και μέχρι τα Ρωμαϊκά χρόνια γνώρισε ανάπτυξη. Στην σύντομη περιγραφή που κάνει ο Παυσανίας για την αρχαία Πύλο αναφέρει την ύπαρξη του ιερού της Αθηνάς Κορυφασίας και της λεγόμενης οικίας του Νέστορα εντός της οποίας υπήρχε ζωγραφιά που παρίστανε τον Νέστορα. Επίσης εντός της πόλης αναφέρει την ύπαρξη τάφου του Νέστορα.

Η θέση της Πύλου των Κλασσικών- Ελληνιστικών χρόνων [1]

Η αρχαία Πύλος των Κλασσικών- Ελληνιστικών χρόνων βρισκόταν στο ύψωμα του Κορυφασίου ακρωτηρίου στο βόρειο άκρο του κόλπου/όρμου του Ναυαρίνου, απέναντι από το βόρειο άκρο της ιστορικής νήσου Σφακτηρίας και ουσιαστικά ήλεγχε τη νότια άκρη της χερσονήσου Κορυφασίου, προέκταση της οποίας αποτελεί η νήσος Σφακτηρία, που εκτείνεται νότια και περικλείει από δυσμάς τον κόλπο του Ναβαρίνου. Ένας μικρός πορθμός, σήμερα πλωτός μόνο σε μικρά ιστιοφόρα και βάρκες, που αποτελεί τη φυσική βόρεια είσοδο του κόλπου του Nαβαρίνου, το Στενό της Συκιάς, το χωρίζει από τη Σφακτηρία. Το ακρωτήρι, φύσει οχυρή θέση με την απόκρημνη και βραχώδη διαμόρφωση του υψώματος και με τη θάλασσα σχεδόν ολόγυρα, περιβρέχεται δυτικά και νότια από το Ιόνιο πέλαγος, βόρεια από τον όρμο της Bοϊδοκοιλιάς, και ανατολικά εν μέρει από τη λιμνοθάλασσα του Oσμάναγα (ή το Διβάρι).
Από τη στρατηγική αυτή θέση του επισκοπείται ο θαλάσσιος χώρος από τη νήσο Πρώτη (Mαραθονήσι) μέχρι τις Μεσσηνιακές Οινούσσες (Σαπιέντζα, Σχίζα, Αγία Μαριανή Μεσσηνίας ή Αμαριανή και Βενέτικο Μεσσηνίας), καθώς παράλληλα ελέγχει τη βόρεια είσοδο του όρμου του Ναβαρίνου και το εκεί λιμάνι (της Γιάλοβας).

ΠΥΛΟΣ: Τα σπήλαια του Αγίου Ονούφριου-Οι παλαιοχριστιανικές κατακόμβες

Το παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο του Αγίου Ονούφριου είναι ένα κρυφό και εξακολουθεί να είναι σχεδόν άγνωστο μέρος για τους επισκέπτες και τους ντόπιους. Οι ανθρωπογενείς σπηλιές κάθονται στην κορυφή του βουνού του Αγίου Νικολάου (Ο ευκολότερος τρόπος για να φτάσετε είναι να πάρετε το δρόμο που οδηγεί από την πόλη της Πύλου προς τη Μεθώνη και να κάνετε δεξιά στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου και να πάρετε έναν χωματόδρομο που οδηγεί προς την Κάπου στη μέση της απόστασης ο δρόμος σταματά και πρέπει να συνεχίσετε με τα πόδια). 

Έχω ψάξει για αυτό το μέρος για αρκετό καιρό και τελικά το βρήκα χάρη στη βοήθεια ενός άλλου λάτρη της Μεσσηνίας, του Δημήτρη Πανοσάλτση (διάβασε το blog του για την περιοχή εδώ ), που με οδήγησε σε αυτό μέσα από τις πλαγιές των ανθισμένων ανεμώνων.

Η μοναδική φορά που οι Σπαρτιάτες αναγκάστηκαν να παραδοθούν

Το 425 π.Χ., στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο κόλπος της Πύλου, το ιδανικό αυτό φυσικό λιμάνι, βρέθηκε άλλη μια φορά στο προσκήνιο της ιστορίας.

Το έβδομο έτος του πολέμου σαράντα αθηναϊκά πλοία, που περιέπλεαν την Πελοπόννησο εν πλω προς τη Σικελία, αναγκάστηκαν να προσορμιστούν στον κόλπο λόγω τρικυμίας.

Ο έμπειρος στρατηγός Δημοσθένης, ο οποίος συμμετείχε στην εκστρατεία, αντελήφθη τα πλεονεκτήματα της περιοχής και έπεισε τους Αθηναίους να οχυρώσουν με τείχος το ύψωμα Κορυφάσιο, βορείως του κόλπου του Ναβαρίνου, πάνω από τη φημισμένη Βοϊδοκοιλιά.

Ο Δημοσθένης αποσκοπούσε στη δημιουργία μιας αθηναϊκής ναυτικής βάσης στην επικράτεια των Λακεδαιμονίων. Έχοντας αυτήν ως ορμητήριο, οι Αθηναίοι, με τη βοήθεια των Μεσσηνίων, θα ήταν σε θέση να παρενοχλούν τους αιώνιους αντιπάλους τους.

Αφού όρθωσε μέσα σε έξι ημέρες οχυρώσεις στο Κορυφάσιο, ο Δημοσθένης έλαβε την απόφαση να παραμείνει στην Πύλο με πέντε πλοία. Ο υπόλοιπος στόλος αναχώρησε για τη Σικελία, ενώ δύο πλοία στάλθηκαν στην Αθήνα, προκειμένου να ζητηθούν ενισχύσεις.

Οι Λακεδαιμόνιοι, θορυβημένοι από τις εξελίξεις, ζήτησαν από τα στρατεύματά τους, που είχαν εισβάλει στην Αττική υπό τις διαταγές του βασιλιά Άγη Β’, να εγκαταλείψουν κάθε δραστηριότητα και να μεταβούν στην Πύλο. Για τον ίδιο λόγο ανακάλεσαν και το στόλο τους από την Κέρκυρα.

Όταν αφίχθησαν στην Πύλο, οι σπαρτιάτες οπλίτες εγκαταστάθηκαν στο μυχό του κόλπου, έχοντας το στόλο τους μπροστά τους. Οι επικεφαλής των Λακεδαιμονίων, από φόβο μήπως χρησιμοποιήσουν οι Αθηναίοι τη Σφακτηρία ως ορμητήριο, έδωσαν εντολή σε ένα επίλεκτο σώμα τους να αποβιβαστεί και να οχυρωθεί στο δασώδες κατά την αρχαιότητα νησί, τον τεράστιο φυσικό λιμενοβραχίονα του Ναβαρίνου.

Πανέμορφος Μινωικός σφραγιδόλιθος που βρέθηκε στην Πύλο και ανατρέπει τα Ιστορικά δεδομένα

---

Η 7η Νοεμβρίου θα μείνει στην ιστορία της Τέχνης ως η ημέρα αποκάλυψης ενός ακόμη αριστουργήματος της ανθρώπινης δεξιοτεχνίας. Μόνο που η αποκάλυψη αυτή αφορά ένα αντικείμενο που τα ανθρώπινα χέρια έπλασαν πριν από 3.500 χρόνια σε κάποιο εργαστήριο της μινωικής Κρήτης. Το αντικείμενο αυτό δεν έχει όμοιο του, διότι αν κανείς το παρατηρήσει φευγαλέα, θα μπορούσε να σκεφτεί πως πρόκειται για ένα ανάγλυφο της εποχής της Αναγέννησης.

​Η πλαστικότητα, η αίσθηση των τριών διαστάσεων, η απίστευτη μικρολεπτομέρεια, το πάθος για τελειότητα ως προς την απεικόνιση της μακράς κόμης του πολεμιστή, όλα αυτά θα θύμιζαν στον αρχαιολόγο που το επεξεργάστηκε τα αριστουργήματα της ιταλικής ΑναγέννησηςΠρόκειται για ένα μικροσκοπικό εύρημα, σε έναν τάφο της αρχαίας Πύλου που το άπειρο μάτι ενός κοινού ανθρώπου, θα το εκλάμβανε ως άλλη μια πετρούλα γύρω από την αρχαιολογική ανασκαφή. Οι έμπειροι αρχαιολόγοι ωστόσο, αν και τους διέφυγε στην αρχή η σπουδαιότητα του ευρήματος, μετά από 2 χρόνια αφού καθάρισαν την πετρούλα, ανακάλυψαν ένα ανάγλυφο πάνω σε αχάτι, χρώματος καστανού.

Και τότε, ήλθε η έκπληξη: Τίποτε παρόμοιο δεν είχε ως τότε ανακαλυφθεί και που να είχε σχέση με την καλλιτεχνική παραγωγή της Μινωικής Κρήτης. Η πλαστικότητα, η αίσθηση των τριών διαστάσεων, η απίστευτη μικρολεπτομέρεια, το πάθος για τελειότητα ως προς την απεικόνιση της μακράς κόμης του πολεμιστή, όλα αυτά θα θύμιζαν στον αρχαιολόγο που το επεξεργάστηκε τα αριστουργήματα της ιταλικής Αναγέννησης. Υπήρχε όμως μια διαφορά. Ήταν κατασκευασμένα 3.000 χρόνια πριν από ανθρώπους που έζησαν σε έναν πολιτισμό αλλά και που ήταν σε επαφή με άλλους πολιτισμούς, που δεν μας έχουν συνηθίσει σε τέτοιες μορφές καλλιτεχνημάτων.

Ο σπουδαίος σφραγιδόλιθος πριν καθαριστεί…

Και μετά…

ΣΦΡΑΓΙΔΟΛΙΘΟΣ 2 ΕΚ ΣΤΗΝ ΠΥΛΟ ΜΕ ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΜΑΧΗΣ!

Ο ναός Μεταμόρφωσης Σωτήρος, Νιόκαστρο Πύλου

Ο Ιερός Ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος βρίσκεται στο εσωτερικό του Φρουρίου Πύλου γνωστό επίσης ως Νιόκαστρο ή Νέο Ναβαρίνο (εικ.1).

Τα πολλά προβλήματα που αντιμετώπιζε το κτήριο οδήγησαν στην σύνταξη μελέτης αποκατάστασης από ερευνητική ομάδα της Επιστημονικής Επιτροπής Κάστρων Πυλίας, υπό την προεδρία του καθηγητή κ. Νικολάου Zία. Για την σύνταξη της μελέτης, προηγήθηκε εκτεταμένη αρχαιολογική έρευνα στο μνημείο κατά την περίοδο 1999-2002. Αξιοσημείωτο είναι ότι τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό του ναού βρέθηκαν αρκετές ταφές διαταραγμένες και αδιατάρακτες, που αντιστοιχούσαν και στα δύο φύλα, σε διάφορες ηλικίες ανθρώπων (ενήλικες, εφήβους, ακόμα και βρέφος), και χρονολογούνταν σε διάφορες εποχές1. Στο παρόν άρθρο αναφέρεται μιά συνοπτική περιγραφή του μνημείου καθώς και τα νεώτερα δεδομένα της έρευνας που αφορούν στις μεταβολές που υπέστη το οικοδόμημα στο διάστημα από τα τέλη του 16ου μέχρι και τον 20ο αιώνα, πάντα σε σχέση με τα ευρήματα της ανασκαφικής έρευνας (κεραμική, μετάλλινα αντικείμενα, ταφές, νόμισμα) και την ιστορική διαδρομή του οικισμού του οποίου αποτελούσε το θρησκευτικό κέντρο2. Η αποκατάσταση του μνημείου εντάχθηκε στο πρόγραμμα Ε.Σ.Π.Α. 2007-2013, με τίτλο: «Νιόκαστρο Πύλου - Αποκατάσταση του Ι. Ν. Μεταμόρφωσης του Σωτήρος» (συνολικός προυπολογισμός 1.400.000.00 ευρώ). Από το 2011 ξεκίνησαν ευρείες εργασίες αποκατάστασης στο μνημείο που σήμερα βρίσκονται σε εξέλιξη.

Το κτήριο με τον περίβολό του εντασσόταν στον οικοδομικό ιστό του -ερειπωμένου σήμερα- οικισμού του Νιόκαστρου. Κατά μήκος της νότιας πλευράς του περνούσε μία από τις κεντρικές λιθόστρωτες οδούς της πόλης. Αντίστοιχα μικρότερα δρομάκια διαμορφώνονταν κατά μήκος της δυτικής και βόρειας πλευράς, εξωτερικά του περιβόλου, όπως διακρίνεται σε γκραβούρα του 1831 (εικ.2). Εκείνη την εποχή η είσοδος του περιβόλου ανοιγόταν στη βόρεια πλευρά, ενώ εντός του υπήρχε ένα μικρό εξάπλευρο κτήριο, με οξυκόρυφα ανοίγματα σε κάθε πλευρά και θολωτή στέγη καλυμμένη με κεραμίδες -πιθανόν πρόκειται για την κατεστραμμένη σήμερα κρήνη του τζαμιού, συνηθισμένο χαρακτηριστικό σε ισλαμικά τεμένη. Ο σημερινός περίβολος έχει σχήμα ακανόνιστου τραπεζίου και είναι κτισμένος από αργολιθοδομή, καταλαμβάνοντας έκταση εμβαδού 1.400 τ.μ.

Στη σημερινή του μορφή το κτήριο αποτελείται από τον κυρίως ναό (κεντρικό τετράγωνο με τέσσερις πεσσούς, διαστάσεων 15Χ 5 μέτρων) και το προστώο, ενώ στη νοτιοδυτική γωνία του σώζεται η βάση του μιναρέ (εικ.3 & 4). Το προστώο στηρίζεται σε τοξωτή πεσσοστοιχία και στεγάζεται με τρουλίσκους. Στο κέντρο της πεσσοστοιχίας διαμορφώνεται η κύρια είσοδος του κτηρίου. Εκατέρωθεν της εισόδου ανοίγονται παράθυρα, ενώ υπάρχουν και δύο μικρές ισλαμικές κόγχες (mihrab) (εικ.5). Ο μιναρές βρίσκεται στην προέκταση του δυτικού τοίχου προς νότο και η πρόσβαση σε αυτόν γίνεται από το κρηπίδωμα του προστώου. Σήμερα σώζεται μόνον η βάση του μιναρέ που αποτελείται από το κατώτερο ορθογώνιο τμήμα και το υπερκείμενο, κόλουρο πολυεδρικό πυραμιδοειδές, και είναι κατασκευασμένη από λαξευτούς πωρόλιθους. Στο εσωτερικό του μιναρέ σώζεται ελικοειδής πώρινη κλίμακα (εικ.6). Στο μέσο περίπου καθ' ύψος της υπάρχουσας κλίμακας ανοιγόταν στο πάχος του τοίχου είσοδος (φραγμένη σήμερα) προς το εσωτερικό του ναού που πιθανόν οδηγούσε σε ξύλινο υπερώο.

Ο ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΝΩ ΕΓΚΛΙΑΝΟΥ

ΚΛΙΚ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ

Βίντεο ντοκουμέντο με την ανακάλυψη του αρχαίου πολεμιστή της Πύλου.

Συγκίνηση και δέος τη στιγμή που οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι βρίσκουν τον ασύλητο τάφο. Δείτε τον οπλισμό και το αμύθητης αξίας χρυσό περιδέραιο (βίντεο) 

Ο «πολεμιστής της Πύλου» είναι ένα από τα μεγαλύτερα αρχαιολογικά ευρήματα παγκοσμίως. Οι πρώτες ανακοινώσεις της ανακάλυψης έγιναν τον Οκτώβριο του 2015, αλλά δυστυχώς λόγω της συγκυρίας και της τηλεοπτικής αδιαφορίας, δεν έτυχε πλήρους κάλυψης. Κάποια δημοσιότητα έδωσαν οι εφημερίδες και κυρίως το διαδίκτυο, αλλά περισσότερο ασχολήθηκαν τα αμερικανικά δίκτυα παρά τα ελληνικά. 

Η ανακάλυψη των αμερικανών αρχαιολόγων συγκίνησε τη «Μηχανή του Χρόνου» κι έτσι αποφασίσαμε να φωτίσουμε την αρχαιολογική σκαπάνη στην Πύλο, που έφερε στο φως τον ασύλητο τάφο ενός αρχαίου πολεμιστή. Τα ευρήματα είναι αμύθητης αξίας και χρονολογούνται σε μια πανάρχαια εποχή πριν από τον Όμηρο! Επικεφαλής της ανασκαφής είναι ένα ζευγάρι Αμερικανών αρχαιολόγων: ο Τζακ Ντέιβις και η σύζυγός του, Σάρον Στόκερ.

 Εργάζονται στην περιοχή πολλά χρόνια και ερευνούσαν τα εδάφη γύρω από το παλάτι του Νέστορα το οποίο είχε βρεθεί το 1939 από τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη, σε συνεργασία με τον αρχαιολόγο Καρλ Μπλέγκεν. Το Παλάτι του Νέστορα πήρε το όνομα του μυθικού βασιλιά της Πύλου, τον οποίο ο Όμηρος ανέφερε στην «Ιλιάδα» ως τον σοφό σύμβουλο του Αγαμέμνονα. Από το 1939 στην περιοχή γίνονταν εκτενείς έρευνες, στις οποίες δραστηριοποιούνταν πολλοί αρχαιολόγοι από το Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι, απόφοιτοι του οποίου είναι και οι Ντέιβις και Στόκερ. 

Το πολύτιμο χρυσό περιδέραιο που βρέθηκε στον τάφο της Πύλου 

Η ανακάλυψη του τάφου έγινε τυχαία

 Αρχικά σκόπευαν να ανασκάψουν άλλο οικόπεδο, αλλά λόγω γραφειοκρατικών δυσκολιών, κατέληξαν αλλού. Οι εργασίες ξεκίνησαν και οι αρχαιολόγοι ήλπιζαν ότι θα βρουν σπίτια ή καθημερινά αντικείμενα. Τα ευρήματα όμως ξεπέρασαν και τα πιο αισιόδοξα σχέδιά τους. Την ημέρα που ανακαλύφθηκε ο τάφος, οι Ντέιβις και η Στόκερ έλειπαν από την ανασκαφή. Έλαβαν μήνυμα από τη βοηθό τους που έγραφε απλώς ότι βρέθηκε χαλκός. Το μέταλλο σήμαινε ότι τα ευρήματα ήταν μεγάλης αξίας. Οι αρχαιολόγοι έσπευσαν στο σημείο και οι ανασκαφές ξεκίνησαν. Μετά από λίγες μέρες άρχισε να εμφανίζεται ένας λακκοειδής τάφος, που είχε μείνει ασύλητος για 3.500 χρόνια. Ο θησαυρός που έκρυβε μέσα ήταν ανυπολόγιστης αξίας. 

Οι αρχαιολόγοι της Πύλου μίλησαν στη «Μηχανή του Χρόνου» για τα μοναδικά ευρήματα και τον «θησαυρό» που βρήκαν στο ασύλητο τάφο της Πύλου: