Εξ Αφορμής: «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη»

Περιγραφή

Στις 15 Φεβρουαρίου του 399 π.Χ., ο φιλόσοφος Σωκράτης καταδικάζεται από τους Αθηναίους σε θάνατο. 

Η επίσημη κατηγορία είναι ότι «εισήγαγε καινά δαιμόνια». Η ουσία ήταν πολιτική – άλλωστε, πότε δεν είναι; 

Ο Σωκράτης θεωρήθηκε επικίνδυνος επειδή ασκούσε επιρροή στους νέους και δίδασκε την ελευθερία της σκέψης και τη σημασία της ηθικής - με την έννοια της εντιμότητας. Σχεδόν 23 αιώνες μετά την ημέρα που ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο, στις 14 Φεβρουαρίου του 1884, γεννήθηκε ένας άλλος Έλληνας ποιητής και συγγραφέας, ο οποίος έγραψε την «Αληθινή απολογία του Σωκράτη». Τον είπαν Κώστα Βάρναλη και το 1931 έγραψε ένα εξαιρετικό κείμενο το οποίο διαβάζεται στις μέρες μας λες και είναι γραμμένο χτες… 

Επιμέλεια - Παρουσίαση: Ειρήνη Λαλάκη

Χριστιανοσωκρατικοαντιπλατωνικόν

από Νίκος Τουλαντάς

Όταν το τελευταίο έργο σου είναι οι Νόμοι, σε επίπεδο κυκνείου άσματος, σε ώρα κατάθεσης σύνοψης της σπουδής που προτείνεις λοιπόν, με τις πράξεις και τους (δια)λόγους σου, στον συνάνθρωπό σου να μιμηθεί, τότε, κάτι δε πήγε καλά. Ο Πλάτων παραμένει «ο Πλάτων!» κυρίως λόγω Μουσικής (γλώσσας, ύφους, ρυθμού, επιμέρους συλλήψεων). Ο Πλάτων κατέληξε να είναι επιλεκτικά απαλόψυχος απέναντι στα προσωπικά και κοινοτικά προβλήματα. Δεν ήτανε Σωκράτης. Και, μέσω του Ξενοφώντειου Σωκράτη, βρίσκω τον τελευταίο όχι μόνο ως μία κατάσταση εναρέτου προ Χριστού χριστιανού (ασκητή) όπως λέγεται, αλλά έως και μία περίπτωση «πάσχισης του Θεού», όπως την περιγράφουν τα πατερικά. Ήταν το Έν, βέβαια.

Ο Πλάτων έγινε Πάπας στο τέλος. Και, όλως παραλλήλως, για διοικητικούς, παιδαγωγικούς και θρησκευτικούς λόγους κυρίως. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μία περίπτωση προτάσεως της καταταγής του στο αγιολόγιο της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας (από μαθητές του Πλήθωνα). Όμως ο Πλάτων ήταν πολύ σκληρός με τους θρησκευτικούς παραβάτες (Νόμοι 907D-909D), και πολύ σίγουρος πως τα άστρα είναι θεότητες που τους πρέπουνε θυσίες κι αφοσίωση (821B-D), και δεχόμαστε, συνειδητά αποσπασματικά το έργο του γιατί είναι πραγματικά ένας μεγάλος στοχαστής. Αλλά και τί δάσκαλο είχε!

Πρέπει να στοχαστούμε πως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, όλη η στόφα των Μεγανόων του Χρυσού Αιώνα και όχι μόνο αυτού, περνούσαν καλά με τις απασχολήσεις τους, την έβρισκαν στον βασανισμό της παιδαγωγίας τους, και εκ της τιμιότητός τους εκφέραν την ανάλογη λογική μετοχή τους. Δεν αμφιβάλλουμε ακούγοντας τους δασκάλους που μιλούν για τις υποθέσεις τους, όταν σου λένε, π.χ., πως η νεότερη φιλοσοφία «δεν είναι παρά σχόλια στον Πλάτωνα» (A. N. Whitehead via Ζ. Λορεντζάτος/Φιλοσοφία και Επιστήμη).

*

Ο Σωκράτης ήταν όσιος.

Το σημείο της «πάσχισης» του Σωκράτη, το «χριστιανικό» σημείο που προδίδει τον φιλόσοφο, είναι πως δεν είναι μόνος, δεν αρχίζει και πεθαίνει με τον εαυτό του: το δαιμόνιο, η «φωνή». Αυτό το σημείο μαρτυρεί μία κατάσταση φωτισμού, όχι επιδεικτικού ασκητισμού ή προσωπικής διδασκαλίας∙ μαρτυρεί την φυσικότητα του κόσμου∙ μαρτυρεί την επίτευξη της άμεσης πληροφορίας και κραταιάς ως προς τη σιγουριά της∙ και επειδή ακριβώς ξέρει τον κόσμο που τον ξεπερνά, όταν λέει ότι δεν γνωρίζει τίποτα, πάλι αυτό (το Έν υπάρχει και δρα μέσα μας) μαρτυρά. Και είναι (ή όχι – ό,τι βλέπει ο καθένας) το ανάλογο με το του Χριστού (Λουκ. 12,11-12): «ὅταν δὲ προσφέρωσιν ὑμᾶς ἐπὶ τὰς συναγωγὰς καὶ τὰς ἀρχὰς καὶ τὰς ἐξουσίας, μὴ μεριμνᾶτε πῶς ἢ τί ἀπολογήσησθε ἢ τί εἴπητε· τὸ γὰρ Ἅγιον Πνεῦμα διδάξει ὑμᾶς ἐν αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ἃ δεῖ εἰπεῖν». Γιατί είναι ανάλογο; Διασκευάζω από την Απόλογία Σωκράτους του Ξενοφώντα:

Η διδασκαλία του Σωκράτη και η στροφή στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου

Aντώνη Mακρυδημήτρη

καθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών

Στην ιστορία της φιλοσοφίας τα ζητήματα της ηθικής δεν ήταν μεταξύ εκείνων που προηγήθηκαν στη συστηματική διερεύνηση και στον στοχασμό. Aντίθετα, το ενδιαφέρον για τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου ακολούθησε τη μέριμνα για τη φύση και το εξωτερικό περιβάλλον της ανθρώπινης συμπεριφοράς. H φύση, επομένως, προηγήθηκε της ηθικής στην πορεία του φιλοσοφικού στοχασμού και της ενατένισης.

H αποφασιστική στιγμή που σημάδεψε τη στροφή του ενδιαφέροντος και της προσοχής από τον εξωτερικό στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου συνδέεται με την ιστορική παρουσία και τη διδασκαλία του Σωκράτη τον 5ο αιώναπ.X. Πράγματι, ο Σωκράτης που θανατώθηκε από τους συμπολίτες του το 399 π.X., δίκαια θεωρείται ως ο θεμελιωτής της ηθικής φιλοσοφίας επειδή έστρεψε το φως της σκέψης και του προβληματισμού του από τη φύση στην ψυχή και την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου. Αυτή η «ανθρωποκεντρική» στροφή έταμε έκτοτε την πορεία του φιλοσοφικού στοχασμού και ο Σωκράτης κατέκτησε μια αν όχι την κορυφαία θέση στο Πάνθεον των φιλοσόφων της ανθρωπότητας.

Tο «παράδοξο» είναι ότι τούτο το πέτυχε δίχως ποτέ ο ίδιος να γράψει τίποτα ή να οργανώσει κάποια σχολή ή κάποιο φιλοσοφικό σύστημα. Απλά με τη δύναμη του κριτικού στοχασμού και με την καθαρότητα του προσωπικού του παραδείγματος ζωής (μιας ζωής που την οικοδόμησε σαν έργο τέχνης) άφησε τέτοια εντύπωση στους συγκαιρινούς και τους φίλους του ώστε αυτό αρκούσε για να γράψουν κατόπιν εκείνοι (ο Πλάτων, ο Ξενοφών, ο Αριστοτέλης) όσα έγραψαν για την ύπαρξη και τη σκέψη του ως παρακαταθήκη στην ιστορία του πνεύματος.

H γνώση της αρετής

Εξαρχής, το «γνώθι σαυτόν» της δελφικής προσταγής ο Σωκράτης το ερμήνευσε ως το έναυσμα για μια πορεία αναζήτησης που ένας σκεπτόμενος άνθρωπος θα μπορούσε να ακολουθήσει προκειμένου να επιτύχει την αρετή. Ως αρετή εννοούσε ο Σωκράτης την επιλογή του αγαθού, το «εὖ πράττειν», ύστερα από κριτική ανάλυση και στοχασμό. Συνέδεσε έτσι με τρόπο μοναδικό και αξεδιάλυτο την αρετή με τη γνώση, τη γνώση εκείνου που είναι πραγματικά και όχι φαινομενικά καλό και χρήσιμο στον άνθρωπο.

Καρλ Πόπερ – Ο φιλόσοφος βασιλιάς

Και η πόλη θα υψώσει μνημεία… για  να τους τιμήσει. Και θα προσφέρονται θυσίες σ’ αυτούς σαν σε ημιθέους,… σαν σε ανθρώπους ευλογημένους από τη θεία χάρη και όμοιους με θεούς… (Πλάτων)

Η αντίθεση ανάμεσα στο πλατωνικό και το σωκρατικό πιστεύω είναι ακόμα μεγαλύτερη απ’ ότι έδειξα ως τώρα. Ο Πλάτων, καθώς είδαμε, ακολούθησε το Σωκράτη στον ορισμό του για το φιλόσοφο. «Ποιούς ονομάζεις αληθινούς φιλοσόφους; — Αυτούς πού αγαπούν την αλήθεια», διαβάζουμε στην Πολιτεία. Αλλά ο ίδιος δεν, είναι αρκετά φιλαλήθης όταν διατυπώνει μια παρόμοια θέρη- στην πραγματικότητα δεν την πιστεύει καν, γιατί σε άλλα χωρία διακηρύσσει ωμά ότι ένα από τα βασιλικά προνόμια του ανώτατου άρχοντα είναι να χρησιμοποιεί χωρίς περιορισμούς ψεύδη καί απάτες:

«Αποτελεί ίδιο δικαίωμα των κυβερνητών της πόλης, αν είναι δικαίωμα οποιουδήποτε, να λένε ψέματα, εξαπατώντας τόσο τους εχθρούς της όσο και τους δικούς της πολίτες προς όφελος της πόλης και κανείς άλλος δεν πρέπει να πλησιάσει αυτό το προνόμιο.»

«Προς όφελος της πόλης», λέει ο Πλάτων. Βλέπουμε και πάλι πως η επίκληση της αρχής της συλλογικής ωφέλειας αποτελεί έσχατο ηθικό έρεισμα. Η ολοκληρωτική ηθική έχει καθοριστική ισχύ για τα πάντα, ακόμα και για τον ορισμό, την ιδέα, του φιλοσόφου. Δεν χρειάζεται να αναφερθεί πως, με βάση την ίδια αρχή της πολιτικής σκοπιμότητας, οι κυβερνώμενοι πρέπει να εξαναγκαστούν να λένε την αλήθεια. «Αν ο κυβερνήτης συλλάβει οποιονδήποτε άλλο να λέει ψέματα… θα τον τιμωρήσει γιατί εισάγει μια πρακτική που βλάπτει και θέτει σε κίνδυνο την πόλη…» Μόνο μ’ αυτήν την κάπως απροσδόκητη έννοια είναι οι πλατωνικοί άρχοντες — οι φιλόσοφοι βασιλείς — εραστές της αλήθειας.

Φιλοσοφία καί πρόσωπο

Φ. Σχοινάς: Φιλοσοφία καί πρόσωπο (Σωκράτης καί πρόσωπο) μέρος Α'

Φώτης Σχοινᾶς     

Ἡ  ἀρχαία ἑλληνική φιλοσοφία δέν διέθετε ὁλοκληρωμένη θεωρία γιά τό ἀνθρώπινο πρόσωπο. Οἱ Σοφιστές, ὁ Σωκράτης, ὁ Πλάτων καί  ὁ Ἀριστοτέλης (γιά νά ἀρκεσθοῦμε στήν κλασσική Ἀττική φιλοσοφία) ἔφτασαν ὡς τίς παρυφές τῆς ἐννοίας τοῦ προσώπου, χωρίς νά μπορέσουν νά διατυπώσουν μία σαφῆ καί ἀπηρτισμένη θεωρία περί τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου.Ὅπως γράφει ὁ Κώστας Παπαϊωάννου «Γιά πρώτη φορά τήν ἐποχή τῆς παρακμῆς, καί κάτω ἀπό τήν ἐπίδραση τοῦ Σωκράτη καί ἀσφαλῶς καί τοῦ Εὐριπίδη, οἱ Ἕλληνες προσπάθησαν νά ἐκφράσουν τό νόημα ἑνός ἔργου μέσα ἀπό αὐτό πού ἐμεῖς ὀνομάζουμε “προσωπικότητα”, παρ̉ ὅλον ὅτι δέν εἶχαν, ὅπως λέει ὁ W. Jaeger οὔτε τήν ἔννοια τῆς προσωπικότητας οὔτε καί λέξεις γιά νά τήν ἐκφράσουν». (Κώστας Παπαϊωάννου, Φιλοσοφικά μελετήματα, Ἐναλλακτικές Ἐκδόσεις, Ἀθήνα 2016, σσ. 72-73)

  Ἑμεῖς θά προσπαθήσουμε νά δοῦμε τίς ἀπόπειρες προσεγγίσεως καί ἀνιχνεύσεως τῆς ἐννοίας τοῦ προσώπου στούς τρεῖς κορυφαίους φιλοσόφους τῆς ἀρχαιότητος, τόν Σωκράτη, τόν Πλάτωνα καί τόν Ἀριστοτέλη, χωρίς νά ἐπιμείνουμε περαιτέρω σέ ἄλλες πλευρές τῆς φιλοσοφίας των. Τά ἄρθρα αὐτά ἐντάσσονται στή γενικώτερη προσπάθειά μας νά καταδείξουμε τήν συμβολή τῆς ἑλληνικῆς διανοήσεως καί τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος στή γένεση τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου.

Σωκράτης καί πρόσωπο

   Ὁ Σωκράτης ἀποτελεῖ τομή στήν Φιλοσοφία τῆς Ἑλλάδος. Εἶναι αὐτός πού, κατά τόν Κικέρωνα, κατέβασε τήν φιλοσοφία ἀπό τόν οὐρανό (οἱ Προσωκρατικοί ἦσαν βασικά κοσμολόγοι) καί τήν ἐγκατέστησε στίς πόλεις, τήν ἔβαλε ἀκόμη καί μέσα στά σπίτια καί τά νοικοκυριά. Πρίν ἀπό τόν Σωκράτη ἀντικείμενο τῆς φιλοσοφικῆς ἔρευνας ἦταν ὁ κόσμος καί ἡ φύση. Ὁ Σωκράτης ἔστρεψε τήν φιλοσοφία πρός τίς ἀνθρώπινες ὑποθέσεις κυρίως στήν ἀνθρώπινη ἠθική. Πῶς βιωτέον; Αὐτό ἦταν τό κύριο μέλημα τῆς φιλοσοφικῆς δραστηριότητός του. Γι̉ αὐτό ἐξάλλου ὁ Κικέρων τόν ὀνόμασε καί «πατέρα τῆς φιλοσοφίας».

ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ἤ ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ (ΓΑΛΛ. ΤΑΙΝΙΑ, ΕΛΛ. ΥΠ)

Σ' ἕνα καθιστικὸ τῆς ἐποχῆς ,γύρω στὴν 95η Ὀλυμπιάδα (-400), ὅπως θὰ δοῦμε

παρακάτω, στὸ σπίτι τοῦ νεαροῦ ποιητῆ Ἀγάθωνα, ποὺ μόλις ἔχει κερδίσει στοὺς τραγικοὺς ἀγῶνες , στὰ Λήναια, μὲ τὴν πρώτη του τραγωδία, ἔχει μαζευτεῖ ὅλη ἡ ἀφρόκρεμα τῶν διανοουμένων τῆς Ἀθήνας: ὁ Σωκράτης μὲ τὸν πιστό του μαθητῆ Ἀριστόδημο, ὁ Ἀριστοφάνης, ὁ Ἀλκιβιάδης, ὁ Φαῖδρος, ὁ γιατρὸς Ἐρυξίμαχος, ὁ Παυσανίας καὶ ἄλλοι ποὺ δὲν ἀναφέρονται.

Μισοξαπλωμένοι δύο-δύο σὲ κλίνες, τοποθετημένες γύρω- γύρω στὸ δωμάτιο, τρῶνε στὴν ἀρχὴ ἀπὸ τὰ μικρὰ τραπεζάκια ποὺ βρίσκονται μπροστὰ σὲ κάθε κλίνη. Κι ἀφοῦ τελειώσει αὐτὸ τὸ πρῶτο καὶ σύντομο μέρος τοῦ συμποσίου, περνοῦν μὲ σπονδὲς καὶ παιάνες, στὸ δεύτερο καὶ κυριότερο μέρος (πότος ἢ συμπότος). Ἀποφασίζουν νὰ πιοῦν λίγο μόνο καὶ νὰ μιλήσει ὁ καθένας μὲ τὴ σειρά του γιὰ τὸν Ἔρωτα, πλέκοντας τὸ ἐγκώμιό του θεοῦ αὐτοῦ.

Σωκράτης - Ο Ορισμός του Μορφωμένου Ανθρώπου