Ο πανηγυρικός εσπερινός της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας στο εκκλησάκι της «Παναγίτσας» στο αρχαίο ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα
Της Ελένης Ψυχογιού
Ελευσίνα, 20/11/2004. Το εκκλησάκι της "Παναγίτσας", αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, στην κορυφή του λόφου της αρχαίας ακρόπολης.
Ο χώρος του αρχαίου ιερού της Ελευσίνας πριν το 1907, λίγο μετά την έναρξη των ανασκαφών. Στο βάθος, στην κορυφή του λόφου της αρχαίας ακρόπολης, φαίνεται το μεταβυζαντινό εκκλησάκι της "Παναγίτσας" (πηγή:Καλλιόπη Παπαγγελή, Ελευσίνα. Ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο. EFG Eurobank Ergasias, Αθήνα 2002, σελ. 41)
[Πρώτη δημοσίευση. Οι φωτογραφίες τραβηγμένες από την γράφουσα, Ελένη Ψυχογιού, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά] βλ. και :
http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?TEMPORARY_TEMPLATE=10&image=/media/gallery/high/2232/images/big/eksofyllo_ghs.jpg
Η θέαση του ντοκιμαντέρ του Φίλιππου Κουτσαφτή «Αγέλαστος πέτρα» για τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, με είχε καθηλώσει. Στη μνήμη μου όμως είχε σφηνωθεί ένα κάπως μακρινό πλάνο με μια πομπή γυναικών που την παραμονή της γιορτής της «Παναγίας της Μεσοσπορίτισας», στις 20 Νοεμβρίου, βαδίζουν φορτωμένες καλάθια με τους ιερούς άρτους προκειμένου να ευλογηθούν στον πανηγυρικό εσπερινό, που επιτελείται κάθε χρόνο στο μετα-βυζαντινό εκκλησάκι της «Παναγίτσας», χτισμένο πάνω στην αρχαία ακρόπολη, μέσα στο ιερό τέμενος της Δήμητρας. Ο λιτός, μεστός λόγος του Φίλιππου Κουτσαφτή μιλάει υπαινικτικά για αυτή την πομπή, αφήνοντας τον θεατή να κάνει ίσως τις περαιτέρω τυχόν διασυνδέσεις του ανάμεσα στην αρχαία λατρεία προς την σιταρο-θεά Δήμητρα και στη γιορτή της «Μεσοσπορίτισσας» Παναγίας στο μικρό «κατά κορυφήν» εκκλησάκι καταμεσής του αρχαίου ιερού και την παραδοσιακή τελετουργική προσφορά ψωμιών προς αυτήν από πλήθος ντόπιων γυναικών. Η γιορτή αυτή της Θεομήτορος Παναγίας, λόγω της κρίσιμης φάσης της καλλιέργειας του σιταριού που στα τέλη Νοέμβρη βρίσκεται στο αποκορύφωμα της σποράς, αποκαλείται σε όλο σχεδόν τον ελληνικό χώρο (ανάλογα και με τις κλιματικές συνθήκες που επηρεάζουν τις φάσεις της καλλιέργειας των δημητριακών) «της Μεσοσπορίτισσας» [Παναγίας] και συνοδεύεται από «πολυσπόρια», τελετουργική παρασκευή είδους κόλλυβων με δημητριακά και όσπρια που προσκομίζονται και ευλογούνται στην εκκλησία, πριν καταναλωθούν. Στην Ελευσίνα όμως, καθώς η «Μεσοσπορίτισσα» γιορτάζεται -κυρίως από τις γυναίκες- μέσα στο αρχαίο ιερό της Δήμητρας, το εκκλησάκι το επωνομαζόμενο τοπικά της «Παναγίτσας» σε συνδυασμό με την παραδοσιακή, συλλογική τελετουργική προσφορά άρτων αποκτούν, μη συνειδητά για τους επιτελεστές, χαρακτηριστικά ενός «τόπου μνήμης», όπου κάθε χρόνο επαναπροσδιορίζεται τελετουργικά μέσα στο σύγχρονο, χριστιανικό θρησκευτικό πλαίσιο ο συμβολισμός του αρχαίου ιερού και η σχέση της αρχαίας θεάς με τα σιτηρά και τους τελετουργικούς άρτους, όπως ήταν η προσφορά του «πελάνου», του τελετουργικού, μεγάλου ψωμιού από σιτάρι του Ράριου πεδίου της Ελευσινιακής πεδιάδας, μάλλον κατά την έκτη ημέρα (20ή Βοηδρομιώνος) των Μυστηρίων[1].
Πρόλογος
Η θέαση του ντοκιμαντέρ του Φίλιππου Κουτσαφτή «Αγέλαστος πέτρα» για τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, με είχε καθηλώσει. Στη μνήμη μου όμως είχε σφηνωθεί ένα κάπως μακρινό πλάνο με μια πομπή γυναικών που την παραμονή της γιορτής της «Παναγίας της Μεσοσπορίτισας», στις 20 Νοεμβρίου, βαδίζουν φορτωμένες καλάθια με τους ιερούς άρτους προκειμένου να ευλογηθούν στον πανηγυρικό εσπερινό, που επιτελείται κάθε χρόνο στο μετα-βυζαντινό εκκλησάκι της «Παναγίτσας», χτισμένο πάνω στην αρχαία ακρόπολη, μέσα στο ιερό τέμενος της Δήμητρας. Ο λιτός, μεστός λόγος του Φίλιππου Κουτσαφτή μιλάει υπαινικτικά για αυτή την πομπή, αφήνοντας τον θεατή να κάνει ίσως τις περαιτέρω τυχόν διασυνδέσεις του ανάμεσα στην αρχαία λατρεία προς την σιταρο-θεά Δήμητρα και στη γιορτή της «Μεσοσπορίτισσας» Παναγίας στο μικρό «κατά κορυφήν» εκκλησάκι καταμεσής του αρχαίου ιερού και την παραδοσιακή τελετουργική προσφορά ψωμιών προς αυτήν από πλήθος ντόπιων γυναικών. Η γιορτή αυτή της Θεομήτορος Παναγίας, λόγω της κρίσιμης φάσης της καλλιέργειας του σιταριού που στα τέλη Νοέμβρη βρίσκεται στο αποκορύφωμα της σποράς, αποκαλείται σε όλο σχεδόν τον ελληνικό χώρο (ανάλογα και με τις κλιματικές συνθήκες που επηρεάζουν τις φάσεις της καλλιέργειας των δημητριακών) «της Μεσοσπορίτισσας» [Παναγίας] και συνοδεύεται από «πολυσπόρια», τελετουργική παρασκευή είδους κόλλυβων με δημητριακά και όσπρια που προσκομίζονται και ευλογούνται στην εκκλησία, πριν καταναλωθούν. Στην Ελευσίνα όμως, καθώς η «Μεσοσπορίτισσα» γιορτάζεται -κυρίως από τις γυναίκες- μέσα στο αρχαίο ιερό της Δήμητρας, το εκκλησάκι το επωνομαζόμενο τοπικά της «Παναγίτσας» σε συνδυασμό με την παραδοσιακή, συλλογική τελετουργική προσφορά άρτων αποκτούν, μη συνειδητά για τους επιτελεστές, χαρακτηριστικά ενός «τόπου μνήμης», όπου κάθε χρόνο επαναπροσδιορίζεται τελετουργικά μέσα στο σύγχρονο, χριστιανικό θρησκευτικό πλαίσιο ο συμβολισμός του αρχαίου ιερού και η σχέση της αρχαίας θεάς με τα σιτηρά και τους τελετουργικούς άρτους, όπως ήταν η προσφορά του «πελάνου», του τελετουργικού, μεγάλου ψωμιού από σιτάρι του Ράριου πεδίου της Ελευσινιακής πεδιάδας, μάλλον κατά την έκτη ημέρα (20ή Βοηδρομιώνος) των Μυστηρίων[1].
