Έριχ Φρόμ και μελλοντική τεχνολογία…

Ο Έριχ Φρόμ, ήταν ένας εμπνευσμένος και πολυπράγμων άνθρωπος του περασμένου αιώνα (23 Μαρτίου 1900 – 18 Μαρτίου 1980). Ψυχολόγος-ψυχαναλυτής, κοινωνιολόγος και φιλόσοφος. Οι περισσότεροι τον γνωρίσαμε από το βιβλίο του «Η υγιής κοινωνία» το οποίο αποτέλεσε μια συναρπαστική περιήγηση στην μεταπολεμική κοινωνία του ψυχρού πολέμου, θίγοντας όμως και αναδυόμενα θέματα που σχετίζονταν με τη φύση και την ψυχολογία του ανθρώπου, την Δημοκρατία με τη μορφή της συνέλευσης του Δήμου, την μαζικοποίηση της ζωής, την στρεβλή εξέλιξη του ρομποτισμού, κ.α.

Στην ουσία, ο Φρόμ πιστός στον ανθρωπισμό, που τόσο βάναυσα σάπισε την περίοδο του μεγάλου πολέμου, θεωρεί στην ουσία ότι ο άνθρωπος για να είναι άνθρωπος χρειάζεται να …παραμείνει άνθρωπος. Αναπόφευκτα, η ματιά του στρέφεται στην τεχνολογική μετεξέλιξη της παραγωγής η οποία θεαματικά και τραγικά «εκμοντερνίστηκε» και εμπλουτίστηκε την περίοδο του Β’Παγκοσμίου πολέμου και όδευε προς τον «ρομποτισμό» όπως τον αναφέρει, ως στοιχείο ασύμβατο με την έστω και γεμάτη αντιφάσεις, φύση του ανθρώπου.

Πολλά λόγια του βιβλίου, δημοσιευμένο το 1956 (!!!), μοιάζουν προφητικά για το σημερινό καθεστώς που διαμορφώνεται. Μα δεν είναι προφητεία η καλή γνώση της ανθρώπινης ψυχής και της κάθε κοινωνικής περιόδου στην οποία καλείται να επιβιώνει. Γι αυτό και σου επιτρέπει να «προβλέπεις» το μέλλον που πολλές φορές αρνείσαι να φανταστείς ή στο «κρύβει» η κάθε κυρίαρχη εξουσιαστική «αυθεντία».

«Αυτόματα που θα ακολουθούν χωρίς βία, που θα οδηγούνται χωρίς ηγέτες, που θα κατασκευάζουν μηχανές που θα ενεργούν σαν άνθρωποι και θα κάνουν ανθρώπους που θα ενεργούν σα μηχανές. Ανθρώπους που η λογική τους θα γίνεται χειρότερη, ενώ η διάνοιά τους θα βελτιώνεται, δημιουργώντας έτσι την επικίνδυνη κατάσταση εφοδιασμού του ανθρώπου με το μέγιστο της υλικής δύναμης χωρίς τη σύνεση της χρησιμοποίησής της.

O Σαδιστής της Διπλανής Πόρτας

 

Φωτεινή Μαστρογιάννη

Ο  Εριχ Φρομ, ένας από τους γνωστότερους ψυχαναλυτές του 20^ου αιώνα,  στο βιβλίο «Η ανατομία της Ανθρώπινης Καταστροφικότητας»  που έγραψε το 1973 αναλύει το θέμα της ανθρώπινης καταστροφικότητας που εξακολουθεί να είναι επίκαιρο μέχρι σήμερα. Ενα κεφάλαιο του βιβλίου αναφέρεται στον σαδιστικό χαρακτήρα και το θεωρώ ιδιαίτερα επίκαιρο σε μία εποχή που χαρακτηρίζεται από ναρκισσισμό που μαζί με την ψυχοπάθεια, τον μακιαβελλισμό και τον σαδισμό αποτελούν τη ΣκοτεινήΤετράδα των αρνητικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας. Στην ψυχολογικά βίαιη εποχή που ζούμε η μελέτη της Σκοτεινής Τετράδας αποκτά ενδιαφέρον γιατί τα χαρακτηριστικά της είναι μάλλον τα επικρατέστερα στη σύγχρονη κοινωνία και τα συναντάμε ιδιαίτερα σε όσους κατέχουν θέσεις εξουσίας.

Σύμφωνα με τον Φρομ, ο σαδιστής είναι αυτός που θέλει να ελέγχει, να πληγώνει και να εξευτελίζει ένα άλλο άτομο. Σε αντίθεση με τον καταστροφέα που θέλει να καταστρέψει τη ζωή, ο σαδιστής θέλει να ελέγχει τη ζωή των άλλων.  Θαυμάζει τη δύναμη γιατί ο ίδιος είναι αδύναμος και δειλός, υποτάσσεται στους ανώτερούς του γιατί θέλει να κρύψει την αδυναμία του υπακούοντας σε μία ανώτερη από αυτόν δύναμη και καταδυναστεύει τους υφιστάμενούς του. Φοβάται και δεν αγαπά τη ζωή γιατί είναι απρόβλεπτη και γι’αυτό επιζητά τη δύναμη σε αντίθεση με αυτούς που έχουν ισχυρό χαρακτήρα αγάπης για τη ζωή.

Η δύναμη της κοινωνικής δομής είναι σημαντική για τον περιορισμό της ανάδειξης σαδιστικών ατόμων στην εξουσία υπό την έννοια ότι η κοινωνία είναι αυτή που μπορεί να ελέγξει ή να περιορίσει τη δύναμη των ανωτέρων. Εάν αντίθετα η κοινωνία βασίζεται στον εκμεταλλευτικό έλεγχο τότε ο Φρομ υποστηρίζει ότι «τείνει να αποδυναμώσει την ανεξαρτησία, την ακεραιότητα, την κριτική σκέψη και την παραγωγικότητα όλων εκείνων που υποτάσσει…Η σύγχρονη κοινωνία προσφέρει παρόμοια θεάματα με τη μορφή των ρεπορτάζ στις εφημερίδες, και την τηλεόραση γύρω από εγκλήματα, πολέμους, αγριότητες όπου το περιεχόμενο δεν είναι ανατριχιαστικό, δεν είναι και θρεπτικό. Αυτή η πολιτιστική τροφή δεν προσφέρει ενεργοποιητικά ερεθίσματα αλλά προωθεί την παθητικότητα και την αδράνεια. Στην καλύτερη περίπτωση προσφέρει διασκέδαση και συγκίνηση αλλά σχεδόν ποτέ τη χαρά κι αυτό γιατί η χαρά απαιτεί ελευθερία, χαλάρωση των χαλινών του ελέγχου, πράγμα που είναι πολύ δύσκολο για τον πρωκτοερωτικό σαδιστικό τύπο».

Εριχ Φρομ – Η σχέση μεταξύ εργοδότη και εργαζόμενου

Μολονότι o άνθρωπος πέτυχε να κυριαρχήσει σε αξιοσημείωτο βαθμό πάνω στη φύση, ή κοινωνία δεν έχει υπό τον έλεγχό της τις δυνάμεις πού αυτή ή ίδια δημιούργησε. Ο ορθολογισμός τού συστήματος παραγωγής, ως προς την τεχνική πλευρά, συνοδεύεται από τον παραλογισμό τού συστήματος μας παραγωγής ως προς την κοινωνική του πλευρά.

Την τύχη τού Ανθρώπου διαφεντεύουν οι οικονομικές κρίσεις, η Ανεργία, η πόλεμος. Ο άνθρωπος έχει δημιουργήσει τον κόσμο του. Έχει δημιουργήσει εργοστάσια και κατοικίες, παράγει αυτοκίνητα και ρούχα, καλλιεργεί σιτηρά και φρούτα. Όμως αποξενώθηκε από το προϊόν των χεριών του, δεν είναι πια εξουσιαστής τού κόσμου πού δημιούργησε.

Αντίθετα, αυτός ο πλασμένος απ’ τον άνθρωπο κόσμος έγινε ο εξουσιαστής του, μπροστά στον όποιο υποκλίνεται και τον όποιο προσπαθεί να καταπραΰνει και να καλοπιάσει. Θεός του έχει γίνει η εργασία των χεριών του. Φαίνεται πώς υποκινείται από το προσωπικό συμφέρον, στην πραγματικότητα όμως ολόκληρο το εγώ του, με τις συγκεκριμένες του δυνατότητες, έχει γίνει όργανο της μηχανής πού δημιούργησε με τα ίδια του τα χέρια. Τρέφει την αυταπάτη πώς είναι το κέντρο του κόσμου, παράλληλα όμως διαπνέεται από την έντονη αίσθηση της ασημαντότητας, και αδυναμίας πού ένοιωθαν κάποτε οι πρόγονοί του ενώπιων του Θεού.

Το αίσθημα απομόνωσης και αδυναμίας του σύγχρονου ανθρώπου ενισχύεται ακόμη περισσότερο από το χαρακτήρα πού έχουν προσλάβει όλες οι ανθρώπινες σχέσεις. Η συγκεκριμένη σχέση του ενός ατόμου με το άλλο έχασε τον άμεσο και ανθρώπινο χαρακτήρα της και διαπνέεται από πνεύμα συμφεροντολογικό και παζαρέματος.

Έριχ Φρομ – Η άσκηση εξουσίας με βάση το “έχει” και το “είναι”

Ένα παράδειγμα της διαφοράς ανάμεσα στους τρόπους ζωής με βάση το έχει και με βάση τοείναι, είναι η άσκηση της εξουσίας. Το κρίσιμο σημείο βρίσκεται στη διαφορά του να έχει κανείς εξουσία από το να είναι εξουσία. Σχεδόν όλοι μας ασκούμε εξουσία τουλάχιστο σε κάποιο στάδιο της ζωής μας.

Όσοι ανατρέφουν παιδιά πρέπει ν’ ασκούν εξουσία —είτε το θέλουν είτε όχι— για να προστατέψουν τα παιδιά τους από κινδύνους και να τους δώσουν έστω και λίγες συμβουλές για το πώς να φερθούν σε διάφορες περιστάσεις. Σε μια πατριαρχική κοινωνία, οι γυναίκες είναι κι αυτές αντικείμενα εξουσίας για τους περισσότερους άντρες. Τα πιο πολλά μέλη μιας γραφειοκρατικής, ιεραρχικά οργανωμένης κοινωνίας, όπως η δική μας, ασκούν εξουσία: η εξαίρεση παρουσιάζεται στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, όπου εκεί οι άνθρωποι είναι μόνο αντικείμενα εξουσίας.

Για να καταλάβουμε την έννοια της εξουσίας και στους δύο τρόπους ζωής, θα πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε ότι η «εξουσία» είναι ένας πλατύς όρος με δύο εντελώς διαφορετικές σημασίες:η εξουσία μπορεί να είναι «λογική» ή «παράλογη». Η λογική εξουσία βασίζεται στην ικανότητα και βοηθάει τον άνθρωπο ν’ αναπτυχθεί. Η παράλογη εξουσία βασίζεται στη δύναμη και χρησιμεύει στην εκμετάλλευση του ανθρώπου που έχει υποτάξει.

Έριχ Φρομ: Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία / Του Γιάννη Γεράσιμου

«Αν είμαι ό,τι έχω και αν ό,τι έχω έχει χαθεί, τότε ποιός είμαι;»

Η αποξένωση, η αλλοτρίωση και το αίσθημα ασημαντότητας του σύγχρονου ανθρώπου που βιώνει με δέος το πλήθος των ραγδαίων οικονομικών, τεχνολογικών και κοινωνικών αλλαγών κινδυνεύοντας να χάσει την ελευθερία και τον εαυτό του και μετατρεπόμενος σε απλό γρανάζι μιας απρόσωπης μηχανής παραγωγής εμπορευμάτων βρέθηκε εξαρχής στην καρδιά του έργου και της ψυχαναλυτικής οπτικής του Έριχ Φρομ.

Γεννημένος στις 23 Μαρτίου του 1900 στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας και καταγόμενος από μια οικογένεια ραβίνων ο Έριχ Φρομ

θα έρθει σε επαφή ήδη από την παιδική του ηλικία με τον ιουδαισμό, ο οποίος θα του ασκήσει μια βαθιά επιρροή και θα σπουδάσει νομική, θεολογία και κοινωνιολογία προτού έρθει σε επαφή για πρώτη φορά με την ψυχανάλυση και τη διδασκαλία του Φρόιντ με τον οποίο θα έρθει, ωστόσο, αργότερα σε ρήξη. Κοινωνιολόγος, ψυχαναλυτής, φιλόσοφος και κυρίως ουμανιστής ο Έριχ Φρομ θα προσπαθήσει να συνταιριάξει την ψυχανάλυση με το μαρξισμό δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην ανάγκη χειραφέτησης του ανθρώπου από ένα μοντέλο οικονομικής παραγωγής που τον αλλοτριώνει και που τον κάνει σταδιακά να χάνει την ανθρώπινη ιδιότητά του απορρίπτοντας μια περισσότερο μηχανοκρατική θεώρηση της ανθρώπινης ψυχολογίας που εξηγούσε την ανθρώπινη συμπεριφορά αποκλειστικά και μόνο μέσω των έμφυτων ενστίκτων, η οποία βρισκόταν στον πυρήνα της διδασκαλίας του Φρόιντ.

Για µια κριτική παιδαγωγική της ανυπακοής

 Εκτύπωση

της Παναγιώτας Γούναρη*, University of Massachusetts Boston

«Οι εξωτερικές αλυσίδες τοποθετήθηκαν απλά µέσα στον άνθρωπο. Οι επιθυµίες και οι σκέψεις µε τις οποίες τον γεµίζει ο µηχανισµός της κοινωνίας τον αλυσοδένουν πολύ περισσότερο από όσο οι εξωτερικές αλυσίδες. Αυτό συµβαίνει γιατί ο άνθρωπος µπορεί να συνειδητοποιεί τις εξωτερικές του αλυσίδες αλλά όχι και τις εσωτερικές, έχοντας έτσι την ψευδαίσθηση ότι είναι ελεύθερος. Μπορεί να προσπαθήσει να αποτινάξει τις εξωτερικές αλυσίδες, αλλά πώς µπορεί να απαλλαγεί από τις εσωτερικές όταν δεν γνωρίζει καν ότι υπάρχουν;» (Fromm, 1992, σ. 7)

Στο πλαίσιο της οικονοµικής κρίσης του καπιταλισµού που έχει προκαλέσει µια δίχως όρια ανθρωπιστική, κοινωνική και πολιτισµική κρίση διεθνώς µε χαρακτηριστικό παράδειγµα την Ελλάδα, είναι επιτακτική ανάγκη να ξανασκεφτούµε την κριτική παιδαγωγική σε επίπεδο θεωρητικό, σε επίπεδο κατευθύνσεων και στόχων, αλλά και σε σχέση µε τον τρόπο που επαναπροσδιορίζει το ρόλο των εκπαιδευτικών και επιχειρεί να επηρεάσει τις ζωές των µαθητών. Η συνεχιζόµενη οικονοµική κρίση έχει πλήξει µε ιδιαίτερα σκληρό τρόπο όχι µόνο την εκπαίδευση ως θεσµό, αλλά κυρίως τους ανθρώπους οι οποίοι εµπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία: από τον συρρικνούµενο προϋπολογισµό για την παιδεία, τις περικοπές στους µισθούς των εκπαιδευτικών, τις συγχωνεύσεις σχολείων, τις απολύσεις και τη διαθεσιµότητα µέχρι τις υλικές υποδοµές (σχολικά κτίρια, συντήρηση, καθαριότητα, φύλαξη, αναλώσιµα, πετρέλαιο θέρµανσης), αλλά και την καθηµερινότητα και επιβίωση των οικογενειών των µαθητών και των εκπαιδευτικών (ανεργία, φτώχεια, υποσιτισµός). Είναι φανερό ότι η µνηµονιακή κυβέρνηση θέτει ως προτεραιότητα µια διαφορετικού τύπου εκπαίδευση. Η νέα κατεύθυνση της εκπαιδευτικής πολιτικής ευθυγραµµίζεται πλήρως µε τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αποσκοπεί στη µηχανοποίηση, αυτοµατοποίηση και ποσοτικοποίηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας, επιβάλλοντας ένα νέο καθεστώς καταπίεσης. Η τάση ποσοτικοποίησης και η εµµονή στην αποτελεσµατικότητα και τα µετρήσιµα µεγέθη κάθε άλλο παρά έχουν ως στόχο να βελτιωθεί η δηµόσια εκπαίδευση. Το σχολείο, λειτουργώντας όλο και περισσότερο σαν φυλακή ή σαν εργοστάσιο µετατρέπεται σταδιακά σε µια µορφή νεκρού χρόνου (Giroux, 2007) όπου δολοφονείται η φαντασία, η δηµιουργικότητα και η ελεύθερη σκέψη µαθητών και εκπαιδευτικών.

Σ’ αυτό λοιπόν το πλαίσιο, στο οποίο έχει καταλυθεί κάθε έννοια νοµιµότητας και συνταγµατικότητας, µε επιστροφή σ’ ένα εργασιακό µεσαίωνα για τους εκπαιδευτικούς και σ’ ένα σχολικό µεσαίωνα για τους µαθητές, τι µπορεί να προσφέρει η κριτική παιδαγωγική;