Η ρετσινιά του δίκαιου Αριστείδη

Δεν είχαν περάσει παρά λίγες μέρες από τότε που ο ΣΥΡΙΖΑ ανέλαβε την εξουσία και ο κ. Αριστείδης Μπαλτάς είπε την περιβόητη φράση «η αριστεία είναι ρετσινιά». Εχω την αίσθηση πως ήταν από τις πρώτες δηλώσεις που ταρακούνησαν ακόμη και τους πιο καλοπροαίρετους ότι κάτι αλλόκοτο επεφύλασσε στη χώρα η Πρώτη Φορά Αριστερά. Διότι είναι αλλόκοτο, βέβαια, να έχεις φτάσει τα 70 σου χρόνια και να χαρακτηρίζεις προβληματικούς τους ανθρώπους που θέλουν να ξεχωρίσουν με την αξία τους. Διότι αυτό πίστευαν και πιστεύουν ο κ. Μπαλτάς και άλλοι σύντροφοί του. Οτι η φιλομάθεια, η προσπάθεια, η εργατικότητα, η άμιλλα και εντέλει η επιβράβευση της αξίας δεν πρέπει να παίζουν κανένα ρόλο στην επαγγελματική διαδρομή ενός ανθρώπου.

Σήμερα, λοιπόν, επέλεξα να σας διηγηθώ ένα παράδειγμα της φιλοσοφίας Μπαλτά. Η Ευαγγελία Π. διορίστηκε πριν από αρκετά χρόνια σε δημοτική επιχείρηση στα Χανιά. Ηταν η εποχή των παχιών αγελάδων. Τότε που (δανεικά) λεφτά υπήρχαν και όλοι οι δήμοι άνοιγαν και μερικές ιδιωτικίζουσες επιχειρήσεις, π.χ. με θέμα τον πολιτισμό, για να βολεύουν ψηφοφόρους τους.

Κάποια στιγμή η Ευαγγελία θέλησε να μετακομίσει στην Αθήνα. Και ω του θαύματος (και κάποιου ισχυρού πολιτικού μέσου) όχι μόνον κατάφερε να μην χάσει τη θέση της, αλλά να αποσπασθεί ως δανεική στη ΔΕΠΑΝΟΜ. Τι ήταν η ΔΕΠΑΝΟΜ; Μια εταιρεία του Δημοσίου υπεύθυνη για την κατασκευή νοσοκομείων. Η Ευαγγελία δεν είχε καμία σχέση με το αντικείμενο (πολιτικές επιστήμες είχε σπουδάσει), αλλά αυτό βέβαια ελάχιστη σημασία είχε.

Τα χρόνια πέρασαν, ήρθε η κρίση, και η τρισκατάρατη τρόικα αποφάσισε να κλείσει τη ΔΕΠΑΝΟΜ. Η μάλλον να τη συγχωνεύσει με τον Οργανισμό Σχολικών Κτιρίων και τη Θέμις Κατασκευαστική (τη δημόσια εταιρεία για την κατασκευή φυλακών) σε μια ενιαία επιχείρηση που ονομάστηκε «Κτιριακές Υποδομές» (ΚΤΥΠ). Το επέβαλε αυτό η τρόικα γιατί έκρινε ότι μια χώρα που είχε καταρρεύσει ήταν εξωπραγματικό να διατηρεί τρεις εταιρείες με παρεμφερές αντικείμενο. Πρόταση που βρήκε σύμφωνη, βέβαια, την τότε κυβέρνηση. Πόσο μάλλον όταν, λόγω κρίσης, δεν υπήρχε και κατασκευαστικό αντικείμενο.

Ενα από τα θύματα των αυτονόητων περικοπών θα ήταν και η Ευαγγελία. Ως δανεική είχε μεταταγεί στη ΔΕΠΑΝΟΜ, ενώ στο μεσοδιάστημα είχε κλείσει και η δημοτική επιχείρηση που την είχε δανείσει. Και πάλι όμως, ω του θαύματος, η Ευαγγελία κατόρθωσε να μην απολυθεί. Εκανε ασφαλιστικά μέτρα και απέσπασε μια αμετάκλητη –μάλιστα– απόφαση, καθώς για λόγους «ανεξήγητους» η νέα διοίκηση της ΚΤΥΠ (που είχε στο μεσοδιάστημα διορίσει ο ΣΥΡΙΖΑ) δεν προσέβαλε –ως ώφειλε– την προσωρινή της δικαίωση.

Με αφορμή τις δύο ανακοινώσεις των Υπουργών Παιδείας των κυβερνήσεων ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛΛ για την 25η Μαρτίου 2015 και 2016, μερικές σύντομες σκέψεις

                                      του Βασίλη Ασημακόπουλου

«Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, βόλι Τουρκιάς, τοπ' Άγγλου!

Πέλαγο μέγ', αλίμονο, βαρεί το καλυβάκι·»

        Διονύσιος Σολωμός, Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι

          Στις δύο ανακοινώσεις των Υπουργών Παιδείας για την 25^η Μαρτίου (Μπαλτάς 2015 και Φίλης 2016) λανθάνει μια άποψη - ευρέως διαδεδομένη στους κόλπους της επίσημης αριστερής διανόησης και οργανωμένων τμημάτων του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά όχι στο λαό της αριστεράς- περί του εθνικού φαινομένου. Δεν αναφέρομαι σε ορισμένα στερεότυπα που αναπαράγονται, όπως η αποσιώπηση της σημασίας του θρησκευτικού συναισθήματος των ορθοδόξων επαναστατών και η μονοδιάστατη θεώρηση της Ελληνικής Επανάστασης ως τέκνο του Διαφωτισμού (Μπαλτάς, 2015). Η αναφορά αυτή, πέραν του ότι είναι απολύτως στρεβλωτική της πραγματικότητας των δρώντων υποκειμένων, αντανακλά τον ιδεολογικό μεταπρατισμό τμημάτων της ευρωπαϊστικης αριστεράς, που επιχειρεί ν’ αναλύσει ιστορικές διαδικασίες στη βάση αποκλειστικά της εξέλιξης των δυτικών κοινωνικών σχηματισμών. Κρίμα γιατί μια από τις ιδεολογικές αφετηρίες της λεγόμενης ανανεωτικής κομμουνιστικής αριστεράς ήταν η δημιουργική εφαρμογή της μαρξιστικής θεωρίας προσαρμοσμένη στις εγχώριες κοινωνικές συνθήκες σε αντίθεση με το «δογματικό» ΚΚΕ.

«Αυγή: ” Oσα “ξέχασε” να πει ο κος Μπαλτάς για την Επανάσταση του 1821″

Με τίτλο «Όσα “ξέχασε” να πει ο κος Μπαλτάς για την Επανάσταση του 1821» φιλοξενείται αιχμηρό άρθρο του Στάθη Διομίδη στην εφημερίδα “Αυγή” της Τρίτης, σε σχέση με όλα όσα έγραψε ο Υπουργός σε μήνυμα του προς τις σχολικές μονάδες,με αφορμή την Εθνική Επέτειο.  Το άρθρο που δημοσιεύθηκε στην Αυγή έχει ως εξής:

Πριν λίγες ημέρες ο υπουργός παιδείας κος Μπαλτάς έστειλε μια επιστολή στα σχολεία όλης της χώρας με αφορμή τον εορτασμό της Επανάστασης του 1821.

Σε αυτή την επιστολή ο κος Μπαλτάς αναφέρει μεταξύ άλλων ότι: «η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε τέκνο του Διαφωτισμού… Όπως και με το πρώτο Σύνταγμα της Αμερικής έτσι και τώρα με το πρώτο Σύνταγμα της Επαναστατημένης Ελλάδας ένας λαός ή ένα έθνος εγκαινιάζει την ύπαρξή του… όλες οι επαναστάσεις όπως και η Ελληνική δημιούργησαν σε μεγάλο βαθμό τους λαούς που τις έκαναν».

Μέσα από έναν αξιοζήλευτο γραπτό λόγο προσπαθεί να ξαναγράψει ή/και να σβήσει την ιστορία. Δεν εξηγείται αλλιώς ότι αναφέρει μόνο το Διαφωτισμό ως μήτρα της Επανάστασης. Και βέβαια έχει παίξει σημαντικό ρόλο το κίνημα του Διαφωτισμού αλλά άραγε, οι δεκάδες αποτυχημένες Ελληνικές Επαναστάσεις από τα μέσα ακόμη του 15ου αιώνα (πολύ πριν το κίνημα του Διαφωτισμού) που καταπνίγηκαν στο αίμα δεν έχουν καμία αξία και σχέση με το 1821 αλλά και με το άσβεστο πάθος των Ελλήνων για Αξιοπρέπεια, Ελπίδα, και προπάντων Ελευθερία; Το ενιαίο του γένους και του θρησκεύματος, η παράδοση, η γλώσσα, το Βυζάντιο, η Φιλική Εταιρεία δεν έπαιξαν κανέναν ρόλο; Η αναφορά στο Διαφωτισμό ως μόνη μήτρα της Επανάστασης, έχει «στόχο» να καταδείξει ότι η Επανάσταση του 1821 ήταν βασικά ταξική. Το ότι παγκοσμίως ιστορικά είναι κοινά αποδεκτό ότι η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι κυρίως Εθνικοαπελευθερωτική έχοντας και κοινωνικά χαρακτηριστικά φαίνεται ότι δεν αφορά τον κύριο υπουργό. Εάν πιστεύει ότι είναι ταξική ας μας πει ποια τάξη και με ποια αιτήματα ξεσηκώθηκε…

Το Aριστείον Μπαλτά

Συγκινητικός ο νέος υπουργός Παιδείας κ. Μπαλτάς στις θεσμικές -ως υπουργός- και επιστημονικές παροτρύνσεις τους προς τους καθηγητές και τους μαθητές της Μέσης Εκπαίδευσης για το νόημα της Επανάστασης του 1821 και τους τρόπους εορτασμού της επετείου. Γενναίος ο κ. Υπουργός, επισημαίνει εκ προοιμίου τον κίνδυνο αυτές οι επέτειοι να ’ναι αμφίκοπες, δηλαδή σχολαστικές και στείρες ή ένας ανούσιος πανηγυρικός. Προσέτι, ακόμα πιο γενναίος ο κ. Μπαλτάς, προτρέπει τους εκπαιδευτικούς να χρησιμοποιήσουν τις σκέψεις του κατά την κρίση τους κι όχι υποχρεωτικώς.
Ευφυής πρόνοια καθότι ο κύριος Μπαλτάς αποφαίνεται ότι «η ελληνική επανάσταση υπήρξε τέκνο του διαφωτισμού». Μόνον; Δεν υπήρξε στις γενεσιουργές αιτίες της Επανάστασης η λαϊκή ιδιοπροσωπία; Δεν υπήρξε η λαϊκή παράδοση, οι θρύλοι του μαρμαρωμένου βασιλιά; Δεν υπήρξε η κλεφτουριά; Ούτε η κιβωτός των κοινοτήτων με τα εκκλησιαστικά κολλυβογράμματα; Ηταν η «ελληνική επανάσταση τέκνο του διαφωτισμού» ορφανή απ’ τις προγενέστερες επαναστάσεις, ήδη απ’ τις αρχές του 1600, όπως η εξέγερση του Διονυσίου του Σκυλόσοφου, ή αργότερα του Κατσαντώνη, ή των Ορλοφικών; Μόνον με τον διαφωτισμό έχει να κάνει η Επανάσταση, ούτε με τον θρήνο της Αλωσης; ούτε με τους χιλιάδες νεομάρτυρες; Και ο Ρήγας τέκνο του διαφωτισμού, και η Φιλική Εταιρεία στο φως του διαφωτισμού στημένη, άμοιροι ήταν όλης της υπόλοιπης ιδιοσυστασίας του Γένους; Δεν γνώριζαν από δημοτικά τραγούδια; Γιατί τέτοια αιδώς, κύριε Υπουργέ, για τη λαϊκή καταγωγή της Επανάστασης; Ποιος μαρξιστής ιστορικός δεν τονίζει και τις δύο μήτρες του 1821, τα πάθια της σκλαβιάς τόσον, όσον και τον διαφωτισμό; Ποιος δεν επισημαίνει τον εθνικό και κοινωνικό της χαρακτήρα; Πριν να καζαντίσουν οι έμποροι «και να φέρουν τα βιβλία», που έλεγε ο Κολοκοτρώνης, τι ήταν οι πατεράδες τους; Αγνώστου ταυτότητος αντικείμενα που σέρνονταν στις φιλόξενες εκτάσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας;

To ’21 του κυρίου Αριστείδη Μπαλτά

Των Γιώργου Καραμπελιά και Νικόλα Δημητριάδη

Ο νέος υπουργός Εθνικής Παιδείας, Αριστείδης Μπαλτάς, εξέδωσε μια ανακοίνωση προς τους καθηγητές των σχολείων, ενόψει της επετείου της 25ης Μαρτίου. Φοβούμενος μήπως η επέτειος φέρει «πλήξη» στους μαθητές, επεχείρησε να της προσδώσει ένα νέο νόημα. Και κατέληξε… στον Θάνο Βερέμη και τη θλιβερή σειρά «1821: η γέννηση ενός έθνους» του Σκάι… Ο κύριος Μπαλτάς προσπάθησε να διασκεδάσει την πλήξη των μαθητών υποστηρίζοντας ότι η ελληνική Επανάσταση υπήρξε… ένα «τέκνο του Διαφωτισμού», ότι ζήτησε ισότητα, αδελφότητα και ελευθερία, ότι ήρθε σε ρήξη με την αυτοκρατορική και θεολογική τάξη του Μεσαίωνα (την «καθαγιασμένη καθεστηκυία τάξη»), ότι ο στόχος της ήταν, όχι βέβαια η εθνική απελευθέρωση αλλά η πολιτειακή αλλαγή… Να φύγει ο Σουλτάνος, δηλαδή, για να κυβερνήσει ο… «κυρίαρχος λαός»…

Κλασικός αστικός φιλελευθερισμός, λοιπόν, πασπαλισμένος με ολίγον πολυπολιτισμό και ανεκτικότητα (ως απαραίτητα, πλέον, συμπληρώματα του πρώτου). Είναι λογικό, πως, θέτοντας το ’21 σε ένα τέτοιο πλαίσιο, το μοναδικό παράλληλο γεγονός που θα μπορούσε να σκεφτεί ο κύριος Μπαλτάς ήταν η αμερικανική Επανάσταση. Το ίδιο, δηλαδή, που συνέβη και με τον κύριο Βερέμη, ο οποίος εμπνεύστηκε τη σειρά του Σκάι από την «αμφιλεγόμενη» αμερικανική ταινία «Birth of a nation»…

ΕΝ ΜΕΣΩ ΔΙΝΗΣ ΑΣΦΑΛΗΣ ΕΙΡΗΝΙΚΗ ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΠΡΟΣ ΡΙΖΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ.

Παναγιώτης Ήφαιστος 

https://www.facebook.com/p.ifestos

Για την ύστερη χαώδη πολιτική κατάσταση της Ελλάδας ότι και να πεις αφήνει περιθώρια για πολλές, στην καλύτερη περίπτωση, παρανοήσεις. Κάποιες αιτιολογήσεις στάσεων, θέσεων και παρεμβάσεων ίσως είναι αναγκαίες. Αιτιολογήσεις όχι δικαιολογήσεις. Δύσκολο να τοποθετηθείς, όταν προκηρύσσονται εκλογές όπου το μόνο που μπορείς να ψηφίσεις είναι ένα «σύστημα» με σάπια κομματικά σωθικά και τίποτα άλλο. Μέσα σε αυτό το σύστημα, εντούτοις, κοχλάζει η κοινωνία και ο πιο συνήθης και καθημερινός φασισμός είναι να αποδίδονται συλλογικές ευθύνες στα μέλη των κοινωνιών όταν το σύστημά «τους» είναι ολιγαρχικό, δεσποτικό και ανεξαρτήτως ονοματολογικών μεταμφιέσεων ελάχιστα ή καθόλου δημοκρατικό.

Ο ψηφοφόρος δεν είχε και συνεχίζει να μην έχει την δυνατότητα να επιλέξει ανακλητούς αντιπροσώπους μιας, ας πούμε, Εθνοσυνέλευσης. Η μόνη επιλογή του είναι αντιπρόσωποι άλλων, των παγιωμένων κομμάτων, πάνω στα οποία ο μέσος πολίτης δεν ασκεί έλεγχο. Κομμάτων που όντας το σύστημα μιας ολιγαρχικής αθέσμιστης ισχύος. Η ισχύς, σημειώνουμε, διακρατικά είναι αθέσμιστη. Ενδοκρατικά είναι θεσμισμένη κατατείνοντας προς ένα κοινωνικοπολιτικά νομιμοποιημένο σύστημα, όταν η διανεμητική δικαιοσύνη και οι ιεραρχίες κάθε είδους προσδιορίζονται υπό προϋποθέσεις που επιτρέπουν μια δημοκρατική φορά κίνησης. Το ολιγαρχικό «σύστημα», όμως, διαθέτει πανίσχυρη επικοινωνιακή δύναμη, είναι κατά βάση μια ενιαία δομή μορφικά πανομοιότυπων εξουσιαστών που εναλλάσσονται και ελέγχει όλους τους διανεμητικούς μηχανισμούς. Υποχρεώνει τους πολίτες, εξάλλου, να λειτουργούν με πελατειακούς όρους και όχι στο πλαίσιο σχέσεων εντολέα-εντολοδόχου. Ο κάτοχος του κράτους, όπως θα έλεγε ο Γιώργος Κοντογιώργης δεν είναι η κοινωνία αλλά οι ολιγάρχες.

Υπουργός Παιδείας: Καλό ή δημοκρατικό σχολείο;

Αρθρογράφος:
Αριστείδης Μπαλτάς

Η διάζευξη δικαίως ξενίζει. Καλό σχολείο είναι το δημοκρατικό σχολείο. Τελεία. Αλλά τα πράγματα ίσως δεν είναι τόσο απλά. Που σημαίνει ότι οι όροι χρειάζονται διευκρίνιση.

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά.

Η διάκριση μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας και η συνακόλουθη συμβολική υπεροχή της πνευματικής είναι σύμφυτες με τις ταξικές κοινωνίες και έχουν ιστορία χιλιετηρίδων. Από τις εποχές των αιγυπτιακών ιερογλυφικών και των Κινέζων μανδαρίνων, τα γράμματα αποτελούν καλά φυλασσόμενο προνόμιο.
Οι μεγάλοι δημοκρατικοί μετασχηματισμοί της νεοτερικότητας άνοιξαν το σχολείο, αλλά δεν έλυσαν το πρόβλημα. Ούτε όταν θεσπίστηκε η δημόσια υποχρεωτική εκπαίδευση ως κάτι σαν "θετική διάκριση": πανάρχαιες παραδόσεις σε συνδυασμό με την ανέχεια και τις ιδεολογικές της παρενέργειες ωθούν στην καταστρατήγηση της υποχρέωσης. Διαπιστώνουμε άλλωστε καθημερινά το πόσο η παιδική εργασία επεκτείνεται ραγδαία.
Άρα, το σημερινό σχολείο είναι ταξικά μεροληπτικό. Με την ταξική μεροληψία να αναδεικνύεται εμφανέστερα εκεί όπου αυτό εγκαταλείπεται "οικειοθελώς".
Αλλά η μεροληψία δεν περιορίζεται εκεί. Οι κοινωνιολόγοι της εκπαίδευσης απέδειξαν ότι αυτή διαιωνίζεται στο εσωτερικό της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Χρήσιμη είναι εδώ η έννοια του "συμβολικού κεφαλαίου": αν το άμεσο περιβάλλον δεν ωθεί στην καλλιέργεια της περιέργειας, στην τόλμη της απορίας και στην ηδονή της κατανόησης, δηλαδή αν το παιδί δεν διαθέτει το "συμβολικό κεφάλαιο" με το οποίο κατά κανόνα το προικίζουν οι σχετικά εύπορες οικογένειες, τότε αυτό θα τείνει να αδιαφορεί για το σχολείο και να αποστρέφεται την πειθαρχία του. Η ταξική διαίρεση έτσι αναπαράγεται: οι πολλοί τελειώνουν όπως - όπως με προορισμό τα χειρωνακτικά επαγγέλματα, ενώ οι λίγοι πασχίζουν να μάθουν τα γράμματα που απαιτούν οι πανεπιστημιακές σπουδές.

Οι θέσεις του Αριστείδη Μπαλτά για τις εκπαιδευτικές πολιτικές της Ευρώπης

Τις ενδιαφέρουσες θέσεις του για την «Ευρώπη και τις εκπαιδευτικές πολιτικές», είχε την ευκαιρία να διατυπώσει πριν γίνει Υπουργός Παιδείας,ο Αριστείδης Μπαλτάς, σε ημερίδα που διοργανώθηκε στις 5 Απριλίου του 2014 στο Πάντειο πανεπιστήμιο.

Η ημερίδα διοργανώθηκε από τα Τμήματα Παιδείας και Ευρωπαϊκής Πολιτικής του ΣΥΡΙΖΑ και το Κόμμα Ευρωπαϊκής Αριστεράς, με την υποστήριξη του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς.

Στην ομιλία του ο καθηγητής του ΕΜΠ ανέφερε ότι ο βασικός άξονας που διαπερνά όλες τις βαθμίδες της εκπαιδευτικής πολιτικής στην Ελλάδα ονομάζεται «Μπολόνια».

«Μπολόνια είναι μια συγκεκριμένη στρατηγική, η οποία πλέον βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη και πλήρη εξέλιξη για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, η οποία με μία λέξη είναι το εξής. Το εσωτερικό της παιδείας ήταν εκτός των δυνάμεων της αγοράς, για λόγους που σχετίζονται με το αντικείμενο της ίδιας της έννοιας της παιδεία, και αυτός ο εσωτερικός χώρος της παιδείας έπρεπε να ενταχθεί στις στοχεύσεις του κεφαλαίου. Να εισέλθει το κεφάλαιο στο εσωτερικό όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης ώστε να καταστήσει εμπορεύσιμα προϊόντα, όλα όσα αφορούν την καθ’ αυτό εκπαιδευτική διαδικασία σε όλες της τις διαστάσεις», ανέφερε ξεκινώντας την ομιλία του.

Δείτε την ομιλία του στο παρακάτω βίντεο:

Υπουργός Παιδείας: Προτζέκτορες, επιδιασκόπια και λοιπά υποκατάστατα αποστειρώνουν τη διδακτική σχέση. Την εξαϋλώνουν τείνοντας τελικά να την καταργήσουν

Η διδακτική σχέση

Αρθρογράφος: 

Αριστείδης Μπαλτάς

Τούτον τον καιρό οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων αγωνίζονται σε πολλά μέτωπα. Διαθεσιμότητες, απολύσεις, μειώσεις, ελλείμματα, ψευδο-αξιολογήσεις, γραφειοκρατική ασφυξία, το άγχος να καλυφθεί η περιβόητη διδακτέα ύλη. Και μαζί ο καθημερινός αγώνας στην τάξη. Μέσα στη διδακτική σχέση και για τη διδακτική σχέση. Όπου αρχίζουν όλα.

Η διδακτική σχέση είναι σχέση ενσώματη. Δεν περιορίζεται σε λόγια, αλλά περιλαμβάνει τον τόνο, την ένταση, το χρώμα και τους κυματισμούς της φωνής, το βλέμμα, το χαμόγελο, την έκφραση του προσώπου, τη χειρονομία, την κίνηση του σώματος ολόκληρου. Η κιμωλία και ο πίνακας είναι οργανική επέκταση των παραπάνω. Ακόμη κι αν -ή επειδή- είναι κακής ποιότητας και λερώνουν. Προτζέκτορες, επιδιασκόπια και λοιπά υποκατάστατα αποστειρώνουν τη διδακτική σχέση. Την εξαϋλώνουν τείνοντας τελικά να την καταργήσουν.

Η διδακτική σχέση είναι σχέση διακινδύνευσης και σχέση αναγνώρισης. Σχέση αμοιβαίας ενθάρρυνσης και αμοιβαίας κριτικής. Σχέση ευθύνης. Εκεί η αυτενέργεια αρθρώνεται με σεβασμό. Και, ως σχέση, ασκεί, δηλαδή διδάσκει έμπρακτα, αυτόν τον σεβασμό. Αυτό και μόνον αυτό είναι το περιεχόμενο της αναγκαίας πειθαρχίας.