Τα δάκρυά μου είναι όχι και πολύ καυτά

Τα δάκρυά μου είναι όχι και πολύ καυτά

Ούτε μαντήλι έχω

Φωτ.: Theo Gosselin

ΣΥΧΝΟΤΑΤΑ ΣΤΟ ΜΠΛΟΓΚ ΑΥΤΟ φωτογραφίζω τάφους και μιλώ για πεθαμένους. Υπάρχει εξήγηση. Το ανανεώνω πυκνότερα όταν κατεβαίνω στο νησί (άνεση χρόνου) και όλα στο νησί μού φαίνονται πια σαν διαχείρηση πένθους.

Ζω εκτός σχεδόν όλη την ενήλικη ζωή μου, αλλά εδώ μένουν οι ισχυρές μου ρίζες. Και μνήμες. Η παιδική ηλικία μου. Οι γονείς μου― ζώντες και τεθνεώτες.

Αφενός είναι ένας πατέρας, που ποτέ δεν τον πένθησα. Αφετέρου μια μάνα, στα 86, που την βλέπω να φθίνει. Κοιτάω το σπίτι της, τ΄ασάλευτα σκεύη της, και αναρρωτιέμαι: «Θα μπορέσω να ξαναπατήσω εδώ, μετά το θάνατό της;» (Δεν έχω απαντήσει).

Συνειδητοποιώ ότι ποτέ δεν αντιμετώπισα ευθέως τις απώλειες που μου αναλογούν. Διέφευγα συνειδητά. Με βοήθησε η μεταστροφή της κοινωνίας που θεωρεί πια το πένθος όχι κοινωνικό γεγονός, αλλά ιδιωτικό πρόβλημα (όπως διάβασα στο τελευταίο Νew Yorker). Είμαι όμως πια μεγάλος άνθρωπος. Δεν μπορώ να κλείνω τα μάτια.

Η αλήθεια είναι ότι μου έπεφτε βαρύ το παλιό στιλ. Η μάνα μου φορούσε πάντα μαύρα (για ένα νεκρό θείο, ένα ξάδελφο κ.λπ.)· οι καθρέφτες είχαν 6 μήνες σεντόνια και το ραδιόφωνο απαγορευόταν να ανοίξει για τουλάχιστον ένα χρόνο. Το πένθος εισχωρούσε στους πόρους του δέρματος, σαν σκουλήκι. Μια μεσογειακή φανφάρα.

Και οι ολονυχτίες με τους νεκρούς στα σπίτια. Αβάσταχτες. Ποτέ δεν εξοικειώθηκα. Οι νεκροί φάτσα φόρα στα ολόφωτα ξενύχτια, μια φριχτή παραδοξότητα, καθώς προσπέρναγα τα σπίτια από όπου έβγαιναν λιβάνια και γόοι.

Πήγα στο άλλο άκρο. Που κι αυτό είναι αφύσικο. Έκανα ότι δεν τρέχει τίποτα. Όλοι θα πεθάνουμε. Η διάστικτη θνητότητα στους πίνακες του Φράνσις Μπέηκον, η άνθινη, βαριά πίκρα στα ποιήματα του Σολωμού, η αίσθηση των μπίτνικ ότι πλανιόμαστε αμέριμνα σ΄ έναν αμνήμονα κόσμο, δίχως ρίζες, σαν παραισθητικός αυτοσχεδιασμός της τζαζ ― αυτά, συν ένα κύμα κωλοπαιδίστικης αυτοσυντήρησης που με κατέλαβε στην εφηβεία μου κι ακόμα με κατέχει, μ΄έκαναν να απισχνάνω το πένθος σε κάτι καλλιτεχνίζον ― ουσιαστικά να στρίβω δια του αρραβώνος απ’ όπου ανοίγουν λάκκοι. Όχι άλλο κάρβουνο.

π. Ν. Λουδοβίκος: Πένθος και Ελευθερία (ΣΩΣΤΟΣ ήχο)

Ο Κώστας Παππάς συζητά με τον π. Νικόλαο Λουδοβίκο για το Πένθος και την Ελευθερία από τον κήπο της Εδέμ στα έσχατα. ...

Η Απώθηση του Θανάτου στην Νεωτερικότητα χωρίς την ελπίδα της Αναστάσεως και την ελυθερία του πένθους οδηγεί στην Κατάθλιψη. ...Είμαστε αιχμάλωτοι στην αναζήτηση του Απολύτου. ...

Η Εκλλησία των αιώνιο είναι μας. ...

Η μετάνοια είναι ερωτική κατάσταση. 

H συζήτηση μεταδόθηκε το Μέγα Σάββατο 15 Απριλίου 2023 στον Ραδιοφωνικό Σταθμό της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Η ΨΥΧΙΑΤΡΟΣ ΚΙΟΥΜΠΛΕΡ-ΡΟΣ, ΟΙ ΕΤΟΙΜΟΘΑΝΑΤΟΙ ΚΑΙ ΤΑ «ΠΕΝΤΕ ΣΤΑΔΙΑ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ»

*

του ΜΥΡΩΝΟΣ ΖΑΧΑΡΑΚΗ

Η πρόσφατη και ακόμη παρούσα πανδημία μετέβαλε σοβαρά την καθημερινή μας ζωή, κλονίζοντας τις έως τότε ακλόνητες βεβαιότητές μας, δίνοντας την ευκαιρία συζητήσεων για τον θάνατο και την απειλή του σε εμάς. Δεν ήταν όμως πάντοτε έτσι. Κατά την ψυχροπολεμική εποχή, όπου η Αμερική εμφανιζόταν με υπερηφάνεια ως μια “κοινωνία της χαράς” και η οποιαδήποτε αναφορά στον θάνατο ήταν γενικά κρυμμένη στη σιωπή, σαν να αποτελεί αυτό το γεγονός ένα είδος ταμπού. Το περίφημο βιβλίο Πλησιάζοντας τον θάνατο (On death and dying [1969], εκδόθηκε στα ελληνικά για πρώτη φορά μόλις το 2019*, από τις εκδόσεις Ίκαρος), της Ελβετίδας ψυχιάτρου και ψυχαναλύτριας Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ-Ρος (1926-2004), προϊόν δυόμισι ετών έρευνας και προσωπικών συνεντεύξεων με παραπάνω από διακόσιους νοσοκομειακούς ασθενείς, υπήρξε ορόσημο στη διάλυση αυτού του ταμπού, καθώς ανέδειξε την έως τότε αδιάφορη, αν όχι απάνθρωπη, αντιμετώπιση των ανίατα ασθενών στα νοσοκομεία του δυτικού κόσμου, δίνοντας στους τελευταίους τη δυνατότητα να μιλήσουν στην κοινωνία οι ίδιοι για την κατάστασή τους. Οι συνεντεύξεις της, στις οποίες συμμετείχαν (αν και αρχικά με μεγάλη δυσπιστία) γιατροί, ιερείς, καθώς και πλήθος φοιτητών πανεπιστημίου, έμοιαζαν με συνεδρία ομαδικής ψυχοθεραπείας. Ο ασθενής έκανε διάλογο με τους συμμετέχοντες και ηχογραφούνταν, με στόχο να βοηθηθούν και άλλοι. Η Κιούμπλερ-Ρος ήταν λοιπόν η πρώτη που επεδίωξε την επικοινωνία με τους ανίατα ασθενείς και αναδείχθηκε ως πρωτοπόρος στον νέο ερευνητικό κλάδο της θανατολογίας, καθώς και στα άσυλα ανιάτων. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που το περιοδικό Time τη συμπεριέλαβε στους 100 μεγαλύτερους διανοητές του εικοστού αιώνα.

Φυσικά, η πιο γνωστή προσφορά της Κιούμπλερ-Ρος στο ευρύ κοινό είναι το περίφημο μοντέλο της για τα «πέντε στάδια του πένθους» (άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή), ένα μοντέλο που ισχύει όχι μονάχα για τους ετοιμοθάνατους ασθενείς αλλά και για τους οικείους τους. Διότι είναι απαραίτητο, λέει η Ρος, να ληφθεί υπόψη και η οικογένεια του ασθενή, για να καταστεί εφικτό να του προσφερθεί ψυχική βοήθεια. Σύμφωνα με το μοντέλο της, η πρώτη αντίδραση του ατόμου, όταν μαθαίνει για το επικείμενο τέλος του, είναι συνήθως η άρνηση και η απομόνωση. Αυτή η αρχική αντίδραση, ιδίως όταν ακολουθεί ένα αναπάντεχα τραγικό γεγονός, λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο σαν “πανοπλία”, προετοιμάζοντας τον ασθενή να συνέλθει σταδιακά, ανακαλύπτοντας νέους και λιγότερο ακραίους, συναισθηματικά αμυντικούς μηχανισμούς. Είναι μια ανάγκη, υπογραμμίζει η Ελβετίδα ψυχίατρος, που εμφανίζεται και προς το τέλος της ζωής (αν και τότε κυριαρχεί μάλλον το στοιχείο της απομόνωσης), αλλά πιο συχνά στην αρχή της ανίατης νόσου. Αυτό έχει, φυσικά, την ψυχαναλυτική του εξήγηση: το ασυνείδητό μας αδυνατεί να συλλάβει το οριστικό τέλος της επίγειας ζωής μας καθαυτό, περιοριζόμενο μονάχα σε επαγρύπνηση για την προστασία μας από κακόβουλες έξωθεν παρεμβάσεις.

To αδύνατο πένθος στην εποχή του κορονοϊού

Της Κατερίνας Μάτσα

Ξεπερνούν τις 23.000 οι θάνατοι από κορονοϊό στην Αμερική, ξεπερνούν τις 121.000 σε παγκόσμια κλίμακα. Τα συστήματα υγείας έχουν καταρρεύσει, δεν υπάρχουν διαθέσιμα κρεβάτια στα νοσοκομεία. Ολόκληρη η ανθρωπότητα βρίσκεται σε καραντίνα. Κανείς δεν επιτρέπεται να μετακινηθεί, να βγει από το σπίτι του, ελλοχεύει ο κίνδυνος της τιμωρίας.

Και οι νεκροί; Πώς, πού και μέσα σε ποιες συνθήκες θάβονται, ιδιαίτερα όταν είναι μαζικοί οι θάνατοι, όπως για παράδειγμα στη Βόρεια Ιταλία στην αρχή της πανδημίας ή αυτές τις μέρες στις ΗΠΑ και αλλού; Προκαλεί φρίκη η είδηση που διαβάσαμε σήμερα στις εφημερίδες ότι σε νοσοκομεία του Ντιτρόιτ στις αρχές Απρίλη σακούλες με πτώματα ασθενών από κορονοϊό στοιβάζονταν σε άδεια δωμάτια η στο πάρκιν του νοσοκομείου, γιατί δεν υπήρχε άλλος διαθέσιμος χώρος. Στους συγγενείς δεν επιτρέπεται να τα παραλάβουν, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος της μετάδοσης. Κάποιοι μιλούν για κοινούς τάφους…

Θάβονται λοιπόν αυτοί οι νεκροί χωρίς τις επιθανάτιες τελετές, χωρίς τις τιμές που οφείλουν να αποδίδουν οι ζωντανοί στους νεκρούς τους. Με αυτούς τους όρους οι συγγενείς δεν μπορούν να θρηνήσουν την απώλεια του αγαπημένου προσώπου, δεν μπορούν να επιτελέσουν το πένθος τους. Γνωρίζουμε, όμως ότι το πένθος για τους νεκρούς βρίσκεται στη ρίζα του ανθρώπινου πολιτισμού. Στις παραδοσιακές μάλιστα κοινωνίες η εργασία του πένθους είχε κοινωνικό χαρακτήρα, συμμετείχε η κοινότητα Αυτόν τον κοινωνικό χαρακτήρα τον έχασε στις κοινωνίες της αστικής νεωτερικότητας. Το πένθος έγινε ατομική υπόθεση, στην καλύτερη περίπτωση αφορά το στενό κύκλο των συγγενών. Και αυτός ο αποκλεισμός του νεκρού από τη ζωή των ζωντανών και από τις διαδικασίες του πένθους, αυτή η απώθηση του πένθους δεν είναι παρά ένας δείκτης του βαθμού αποξένωσης των ανθρώπων, μια μορφή κοινωνικής παθολογίας.

Σήμερα, στις συνθήκες της πανδημίας και της διαρκούς απειλής της μετάδοσης του ιού από το σώμα του νεκρού στους συγγενείς που θα τον θάψουν, η μη-επιτέλεση του πένθους είναι άνωθεν επιβαλλόμενη, από τις Αρχές, υγειονομικές και πολιτικές. Κανείς δεν δικαιούται να την παραβεί, όσο και αν διαμαρτύρεται. Οι νεκροί παίρνουν μαζικά το δρόμο προς το μοναχικό ταξίδι της ταφής τους και, ίσως, όταν τελειώσει η επιδημία, οι στενοί συγγενείς λάβουν ένα μήνυμα με την τοποθεσία και την ημερομηνία ενταφιασμού.

Έτσι το αδύνατο πένθος των νεκρών του κορονοϊού στην δυστοπική εποχή μας της αστικής παρακμής αποτελεί, ίσως ένα από τους πιο σημαντικούς παράγοντες σοβαρού ψυχικού τραυματισμού, που τα αποτελέσματά του θα εκδηλωθούν στην πορεία.

Άραγε, αυτοί οι νεκροί θα χαθούν σε μια κρύπτη του σημερινού πολιτισμού της παρακμής, στοιχειώνοντας τους ζωντανούς;

Ο νους μας ας πάει, για μια στιγμή στα λόγια του Χορού στην Αντιγόνη του Σοφοκλή (στίχοι 1251-1252)

Δεν ξέρω αν από τη μάταιη μεγάλη βοή

Είναι πιο βαριά η μεγάλη σιγή

Πατέρας Φιλόθεος Φάρος: "Το υγιές πένθος αποκλιμακώνεται. Ένα πένθος δεν τελειώνει και δεν μπορεί να τελειώσει ποτέ. Μπορεί όμως να είναι υγιές, όχι παθολογικό".

Είμαι 89. Η ζωή μου έχει τελειώσει. Θα ζήσω 1,2,3 χρόνια ακόμη.

Το δεύτερο μισό της ζωής ήταν πιο σημαντικό. Κανείς δεν με είπε χαρισματικό στο πρώτο μισό. Με λένε τώρα.

Υπάρχει μια αντίληψη ότι η νεότητα είναι σημαντική για τον άνθρωπο και κάνουμε ό,τι είναι δυνατόν για να επανέλθουμε σε αυτήν. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ανοησία να θέλουμε να μοιάσουμε στην εποχή που ήμασταν ανώριμοι. Στο δεύτερο μισό της ζωής αποκτούμε χαρίσματα εσωτερικά, ψυχικά που είναι πολύ σημαντικότερα από αυτά της νεότητας.

Έχω κι εγώ καρκίνο. Τα τελευταία 6-7 χρόνια έχω καρκίνο του προστάτη.

Ξέρω ότι δεν θα πεθάνω από αυτό.

Ο καρκίνος μάλλον μ έχει ξεχάσει.

Στον ψυχολόγο που πήγα είπα πως νομίζω ότι οφείλεται σε μια απώλεια. Με κοίταξε σα να με πέρασε για βλάκα.

Τα συναισθήματα που δεν εκφράστηκαν αποθηκεύονται στο σώμα.

Έχουμε ψυχοσωματικές αρρώστιες γιατί είμαστε ψυχοσωματικοί.

Η αιτία του καρκίνου οφείλεται σε μια απώλεια. Το ξέρουμε από τον Ιπποκράτη.

Ένας άνθρωπος θα νοσήσει επειδή είναι εχέμυθος, εσωστρεφής, πολύ κτητικός, έχει πολύ μεγάλη ανάγκη για έλεγχο, φόβο μην χάσει, μην χάσει ό,τι κατέχει.

Όσοι δεν αφήνουν να εκδηλωθεί η θλίψη για μια απώλεια απειλούνται πολύ σοβαρά.

Το υγιές πένθος αποκλιμακώνεται. Ένα πένθος δεν τελειώνει και δεν μπορεί να τελειώσει ποτέ. Μπορεί όμως να είναι υγιές, όχι παθολογικό.

Πρέπει να μιλήσετε πολύ σε ανθρώπους που σας ακούν με τα σωθικά τους.

Πατέρας Φιλόθεος Φάρος.

Σημειώσεις από την ομιλία του στη Διημερίδα με αφορμή την επικείμενη Ημέρα κατά του Καρκίνου του Μαστού (25 Οκτωβρίου) που διοργάνωσε το Άλμα Ζωής στο Αριστοτέλειο, Θεσσαλονίκη.

(Σημειώσεις /Repost from Victoria Kavouriari.)

Ένα σύντομο γράμμα για εσένα

Γράφτηκε από την  Μαρία-Ευθυμία Γιαννάτου

Γιαννάτος Μιχάλης photo by Olivia Krasagaki

Που είσαι;

Μα είναι δυνατόν

είναι δυνατόν;

Μα είσαι εδώ

σε βλέπω, στέκεις μπροστά μου

Τα μάτια μου υγρά, φωνάζουν

κανείς δεν με βλέπει, φωνάζουν κλαίγοντας.

Τα μάτια μου πέφτουν αδιάφορα κάτω και κανείς δεν τα σηκώνει.

 Πάνε δυο χρόνια από τότε που έφυγες. Δεν σ’ έχω ξεπεράσει. Απλά, έχω κρεμάσει την ανάμνηση σου να στεγνώνει έξω στον ήλιο. Φοβάμαι μόνο μην την ξεράνει ο ήλιος και στο τέλος θρυμματιστεί σε χίλια κομμάτια. Έφυγες με τον τρόπο που ήθελες και την εποχή που ήθελες. Αθόρυβα, και μέσα στον απαλό φθινοπωρινό ήλιο (Στις 17 Σεπτεμβρίου 2013).

     Ήρθες από το νερό του Βόσπορου (Στις 31 Αυγούστου 1964, 24 χρονών με τον παππού, την γιαγιά και την θεία.Απέλαση και όχι ανταλλαγή πληθυσμών, από την Κωνσταντινούπολη). Νερό το στοιχείο σου, μου είπαν λίγο πριν φύγεις. Θυμάσαι τι μου έλεγες γι’ αυτή την χώρα; Ότι η ψευτιά και η αδικία επιπλέει στην επιφάνεια, και εγώ σου φώναζα. Τόνιζες διαρκώς το πολιτιστικό και κοινωνικό εκφυλισμό και αναπολούσες την Πόλη. Εγώ θύμωνα, ακόμα θυμωμένη είμαι. Πόσο δίκιο είχες, τώρα το βρίσκω συνεχώς μπροστά μου. Πόσο κλισέ. Δεν πειράζει. Τα κλισέ υπάρχουν για να είναι κλισέ.