Ο Καρλ Πολάνυι, η Αθήνα κι εμείς: η επικαιρότητα της σκέψης του Πολάνυι (Α΄ Μέρος)

νέος Λόγιος Ερμής τ. 4, σελ. 49-56

Των Μπερνάρντο Στουλμπέργκερ Βγιουνίσκι, Πτυχιούχου Οικονομικών, Escola de Economia de Sao Paulo (FGV/EESP) & Ραμόν Γκ. Φερνάντεζ, Επίκουρου Καθηγητής, Escola de Economia de Sao Paulo (FGV/EESP)*

Ο Καρλ Πολάνυι θεωρείται ένας από τους πιο διακεκριμένους πολιτικούς επιστήμονες του 20ού αιώνα. Ένα σημαντικό ζήτημα που τον απασχόλησε ήταν η σχέση μεταξύ των αγορών και της κοινωνίας (συνεπώς του κράτους) στο σύνολό της· για να το πραγματευθεί, εισήγαγε τον όρο Ρίζωμα, που υπήρξε βασικός για τη μελέτη του πάνω στις καταβολές και τις συνέπειες της Βιομηχανικής Επανάστασης. Σημαντικό κομμάτι της πνευματικής του κληρονομιάς είναι η μελέτη της οικονομικής ιστορίας των αρχαίων κοινωνιών, και ιδιαίτερα της Κλασικής Ελλάδας. Ο Πολάνυι συγκρίνει τις αρχαίες κοινωνίες με εκείνες της δικής του εποχής, σε μια προσπάθεια να τις κατανοήσει όλες. Αυτή η εργασία έχει στόχο να συνδυάσει τη δουλειά του Πολάνυι πάνω στην αθηναϊκή κοινωνία με τις μελέτες του πάνω στη σημερινή εποχή, καταδεικνύοντας ότι είναι δυνατόν να διδαχθούμε από τις απόψεις του για τη σχέση μεταξύ κοινωνίας, κράτους και αγοράς, που μπορεί να μας βοηθήσει στο σχεδιασμό μιας πολιτικής ατζέντας για την εποχή μας.

«Οι Έλληνες της αρχαιότητας, στων οποίων την ιδιοφυία οφείλεται η γέννηση της πολιτικής, της φιλοσοφίας, της επιστήμης και της τέχνης, ήταν επίσης αυτοί που εγκαινίασαν μια εξελιγμένη ανθρώπινη οικονομία.»
(Polanyi, 1977, σ.146)

Α΄ Μέρος
Εισαγωγή

Ο Καρλ Πολάνυι ήταν ένας άνθρωπος αφοσιωμένος στην επιστήμη και ένα από τα βασικά του μελήματα ήταν η  κατανόηση των αλλαγών της κοινωνίας της εποχής του. Ενώ συνέγραφε το περίφημο βιβλίο του Ο μεγάλος μετασχηματισμός, συνειδητοποίησε ότι για να κατανοήσει την εποχή του έπρεπε να τη συγκρίνει με διάφορες άλλες. Έτσι, κατέληξε στη μελέτη αυτών που ονόμασε αρχαίες κοινωνίες, σε μια προσπάθεια να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν διαχρονικά την υλική πλευρά της ζωής, αυτό που ονόμασε «το πρόβλημα των ανθρώπινων πόρων»  (Polanyi, 1977, σελ. xxxix). Συνεπώς, ένα σημαντικό μέρος της πνευματικής του παρακαταθήκης είναι η μελέτη της οικονομικής ιστορίας των αρχαίων κοινωνιών, ειδικά της Κλασικής Ελλάδας, που συνεισέφερε τα μέγιστα στον τρόπο που κατανοούμε εκείνες τις οικονομίες σήμερα. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της εργασίας του ήταν η ανάλυση της οργάνωσης αυτών των κοινωνιών, κατά τρόπο που να δείχνει τις ομοιότητες μεταξύ εκείνων και της δικής μας.
Αυτή η εργασία έχει στόχο να μελετήσει την άποψη του Πολάνυι για αυτές τις κοινωνίες, ειδικά για την αρχαία ελληνική οικονομία, αναζητώντας σ’αυτήν ό,τι μπορεί να φανεί χρήσιμο σήμερα στον παγκοσμιοποιημένο μας κόσμο.
Η οικονομική ιστορία και η μελέτη των κοινωνιών του παρελθόντος είναι πολύ σημαντικά εργαλεία για την κατανόηση της δικής μας οικονομίας και εποχής. Μπορούμε να πάρουμε πολλά μαθήματα και διδάγματα πολιτικής δράσης από τις επιτυχίες και τις αστοχίες τους. Εξάλλου, η σύγκριση με εκείνες τις κοινωνίες μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα ποια στοιχεία της κοινωνίας μας μπορούν να θεωρηθούν κοινά σε όλες τις πολιτισμένες κοινωνίες και ποια αποτελούν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των κοινωνιών της εποχής μας. Συγκεκριμένα, διαπιστώνουμε ότι η ένταση μεταξύ αγοράς και κράτους είναι ένα κοινό στοιχείο που ενυπάρχει και στις παλαιότερες οικονομίες.

Κ.Πολάνυι- Κ.Καστοριάδης: Η σημασία της κοινότητας / ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΥΤΡΟΥΛΗΣ / ΡΗΞΗ φ.93

Ο Κ.Πολάνυι στο  έργο του, «Ο μεγάλος μετασχηματισμός»[1] αναπτύσσει με τέτοια αρτιότητα τις μη «οικονομικές» παραμέτρους  του καπιταλισμού, ώστε ο Καστοριάδης να το συγκρίνει σε σημασία με τις πιο εύστοχες  σελίδες του Κ.Μάρξ   χαρακτηρίζοντάς το ως εξαιρετικό[2].

Ανάμεσα στις πολλές ενδιαφέρουσες σκέψεις που διατυπώνει ο Κ.Πολάνυι διακρίνουμε την καταστροφή του προσώπου, καθώς ο  καπιταλισμός, η «αγορά», το αποσπά από τις παραδοσιακές μορφές κοινότητας.

Όπως επισημαίνει η διάλυση αυτή που θα οδηγήσει τις ανθρώπινες κοινότητες στην Ευρώπη ή και σε άλλες ηπείρους στα όρια της λιμοκτονίας: « ο διαχωρισμός της εργασίας από τις υπόλοιπες δραστηριότητες της ζωής και η υπαγωγή της στους νόμους της αγοράς ισοδυναμούσε με την εκμηδένιση όλων των οργανικών μορφών ύπαρξης  και την αντικατάστασή τους από έναν διαφορετικό, ατομικιστικό τύπο οργάνωσης…Μια τέτοια καταστροφική προοπτική εξυπηρετούσε με τον καλύτερο τρόπο η αρχή της ελευθερίας των συμβάσεων. 

Κάρλ Πολάνυι- Κ.Καστοριάδης: η σημασία της κοινότητας

ΡΗΞΗ φ.93

ΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΚΟΥΤΡΟΥΛΗ

Ο Κ.Πολάνυι στο έργο του, «Ο μεγάλος μετασχηματισμός»[1] αναπτύσσει με τέτοια αρτιότητα τις μη «οικονομικές» παραμέτρους του καπιταλισμού, ώστε ο Καστοριάδης να το συγκρίνει σε σημασία με τις πιο εύστοχες σελίδες του Κ.Μάρξ χαρακτηρίζοντάς το ως εξαιρετικό[2].

Ανάμεσα στις πολλές ενδιαφέρουσες σκέψεις που διατυπώνει ο Κ.Πολάνυι διακρίνουμε την καταστροφή του προσώπου, καθώς ο καπιταλισμός, η «αγορά», το αποσπά από τις παραδοσιακές μορφές κοινότητας.

Όπως επισημαίνει η διάλυση αυτή που θα οδηγήσει τις ανθρώπινες κοινότητες στην Ευρώπη ή και σε άλλες ηπείρους στα όρια της λιμοκτονίας: « ο διαχωρισμός της εργασίας από τις υπόλοιπες δραστηριότητες της ζωής και η υπαγωγή της στους νόμους της αγοράς ισοδυναμούσε με την εκμηδένιση όλων των οργανικών μορφών ύπαρξης και την αντικατάστασή τους από έναν διαφορετικό, ατομικιστικό τύπο οργάνωσης…Μια τέτοια καταστροφική προοπτική εξυπηρετούσε με τον καλύτερο τρόπο η αρχή της ελευθερίας των συμβάσεων. Πρακτικά, αυτό σήμαινε ότι όλες οι μη συμβλητές μορφές οργάνωσης της συγγένειας, γειτνίασης, επαγγέλματος και λατρείας θα εξαφανίζονταν, επειδή απαιτούσαν την προσήλωση του ατόμου και περιόριζαν έτσι την ελευθερία του.