27 Αυγούστου 1922: Η φρικτή δολοφονία του Χρυσόστομου Σμύρνης- «Του ξερίζωσαν τη γενειάδα, τον μαχαίρωσαν…»

Γιώργος Τασιόπουλος 

O Μητροπολίτης Χρυσόστομος Καλαφάτης, υπήρξε κορυφαία μορφή της Μικρασιατικής Καταστροφής και ο τελευταίος Επίσκοπος Σμύρνης.

Ο μαρτυρικός του θάνατος από τον τουρκικό όχλο είναι άρρηκτα δεμένος με τις τελευταίες στιγμές της ελληνικής Σμύρνης και του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Αν και του προσφέρθηκαν πολλές ευκαιρίες να εγκαταλείψει τη Σμύρνη αυτός προτίμησε να μείνει και να συμμεριστεί την τύχη του ποιμνίου.

Το 1992 η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος προχώρησε στην αγιοκατάταξη του Χρυσοστόμου και των ιεραρχών Γρηγορίου Κυδωνιών, Αμβροσίου Μοσχονησίων, Προκοπίου Ικονίου, Ευθυμίου Ζήλων και των κληρικών και λαϊκών, που σφαγιάσθηκαν κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Ακόμη, όρισε να τιμάται η μνήμη του Χρυσοστόμου Σμύρνης και των «συν αυτώ Ιεραρχών» την Κυριακή προ της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, η οποία φέτος συμπίπτει με τη σημερινή.

Ο γνωστός Έλληνας λογοτέχνης και ακαδημαϊκός Ηλίας Βενέζης, ο οποίος έζησε τη λαίλαπα της Μικρασιατικής Καταστροφής, στο βιβλίο του «Μικρασία Χαίρε» γράφει για τον Σμύρνης Χρυσόστομο «Η δράση του στον καιρό του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, στον καιρό των διωγμών των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, και στη διετία 1920-22 , τον είχε αναδείξει πρώτο στόχο. Αυτός ήταν ο ηγέτης, ο εθνάρχης, η ψυχή της Ελληνικής Μικρασίας» . Ο Βενέζης τονίζει ότι ο Χρυσόστομος με το βίο και το μαρτυρικό του τέλος «υπηρέτησε το Γένος και την Εκκλησία γράφοντας μια σελίδα χρυσή».

ΣΜΥΡΝΗ 27 Αυγούστου 1922: Αίμα θάνατος και φρίκη “γέννησαν” την κεμαλική Τουρκία

Στις 27 Αυγούστου 1922 οι Τούρκοι μπαίνουν στην Σμύρνη.Το τι ακολούθησε το περιγράφουν με τις εξαιρετικές τους πένες τρεις συγγραφείς -δύο ξένοι και η Διδώ Σωτηρίου- κι ένας διπλωμάτης.Το “Παρίσι της Μέσης Ανατολής” καταστράφηκε από τις ορδές των βαρβάρων του Κεμάλ…Η κεμαλική τουρκική δημοκρατία “γεννιόταν” με τον μοναδικό τρόπο που θα μπορούσε να “γεννηθεί”: με φρίκη και αίμα.Κι όπως γεννήθηκε έτσι συνεχίζει να πορεύεται στην περιοχή.Είτε με κεμαλιστές,είτε με ισλαμιστές…

Τα κείμενα που ακολουθούν περιγράφουν στιγμές του δράματος στη Σμύρνη…

Η “Γκιαούρ Ιζμίρ” καίγεται…

Στην απερίγραπτη σύγχυση και στον τρόμο που ήδη επικρατούσε είχε τώρα προστεθεί και η φρίκη της πυρκαγιάς που θρασομανούσε, μιας πυρκαγιάς που κατέτρωγε τα πάντα στο περάσμά της. Η Γκιαούρ Ιζμίρ, η «άπιστη» Σμύρνη, όπως την αποκαλούσαν οι Τούρκοι, ήταν καταδικασμένη.

Πριν και ύστερα από την κατάληψη, οι κάτοικοι της πόλης συσσωρεύονταν στη μακριά προκυμαία εκλιπαρώντας να επιβιβαστούν σε οποιοδήποτε πλεούμενο μπορούσε και ήθελε να τους πάρει. Τώρα όμως, με την πόλη αγκαλιασμένη από τις φλόγες, η προκυμαία είχε πλημμυρίσει απ’ όλους όσοι είχαν μοναδική τους ελπίδα τη φυγή. Είναι αδύνατον να αναφερθούν ακριβείς αριθμοί αναφορικά με την καταστροφή της Σμύρνης, αλλά, διασταυρώνοντας τις πληροφορίες της μιας Αρχής με αυτές των άλλων, υπολογίζεται ότι περίπου 100.000 άτομα σφαγιάστηκαν, 280.000 είχαν συνωστισθεί στην προκυμαία ικετεύοντας για τη σωτηρία τους και 160.000 ακόμα εκτοπίστηκαν από τους Τούρκους στο εσωτερικό για να μην ξαναφανούν ποτέ. Οι λεπτομέρειες πάνω σ’ αυτά είναι τόσο πολλές, ώστε κάθε περιγραφή θα ήταν ατελής. Είναι ένας πίνακας πολύ μεγάλος και πολύ φρικτός για να τον ζωγραφίσει κανείς. Οι μαθήτριες του Αμερικανικού Κολεγιακού Ινστιτούτου κι εκείνες της Αρμενικής Σχολής Θηλέων, που βρισκόταν απέναντι, έπεσαν στα χέρια των Τούρκων. Μαζί τους βρίσκονταν 1.300 πρόσφυγες, που είχαν καταφύγει στα κτίρια του κολεγίου. Είναι πολύ οδυνηρό να αναλογίζεται κανείς την τύχη αυτών των κοριτσιών, που εκπαιδεύονταν σ’ ένα αμερικανικό ίδρυμα σύμφωνα με τα αμερικανικά ιδανικά και τον αμερικανικό τρόπο σκέψης και βρέθηκαν στο έλεος ανθρώπων ανελέητων, που συνδύαζαν τη θηριωδία του Μογγόλου με την πανούργα σκληρότητα της κατώτερης ανατολίτικης κάστας. Όμως, παρά το γεγονός ότι το λιμάνι της Σμύρνης ήταν γεμάτο συμμαχικά πολεμικά πλοία, δε βρέθηκε κανείς να τις σώσει και χάθηκαν.

[Τα ''Ματωμένα Ράσα'', οι πικρές αλήθειες και η αέναη Ιστορία του Τρόπου μας...]

Δημήτρης Σταματάκης

• 25 Αυγούστου 1922

Ανυπεράσπιστη η Σμύρνη μας...

...Ώρα με την ώρα η κατάσταση γίνεται πιο δύσκολη. Η Σμύρνη κατακλύζεται συνεχώς από πρόσφυγες του εσωτερικού. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος, αεικίνητος και ακούραστος, τρέχει στην προκυμαία, στις γειτονιές, για να τους παρηγορήσει, να τονώσει το ηθικό τους. Επισκέπτεται τους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων. Τους παρακαλεί να δεχτούν πρόσφυγες στα καράβια τους. Καμμιά όμως ανταπόκριση στις αγωνιώδεις εκκλήσεις του.

Τον συμβουλεύουν μόνο όλοι, να εγκαταλείψει τη Σμύρνη για να σωθεί ο ίδιος. Αλλά εκείνος δεν κάμπτεται. «Αρχαία παράδοσις του ελληνικού κλήρου, αλλά και καθήκον του καλού ποιμένος» απαντά σταθερά ο μετά από λίγο εθνομάρτυρας, «είναι να παραμένει με το ποίμνιόν του… ΄Αν έφευγα, θα με κατεδίωκον αι σκιαί του Ιερού Πολυκάρπου και του Αγίου Γρηγορίου του Ε΄ ως προδότην και ανάξιον διάδοχόν των … Εφ' όσον και ένας ακόμη εκ των πιστών του ποιμνίου μου ευρίσκεται ενταύθα, είμαι υποχρεωμένος να μείνω και εγώ. Αδυνατώ να σας ακολουθήσω».

Το βράδυ της ίδιας ημέρας ο Χρυσόστομος απευθύνει επιστολή προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο στη Γαλλία, όπου εκείνος είχε αποσυρθεί. Στην επιστολή αυτή, που είναι το κύκνειο άσμα του μεγάλου Μάρτυρος της Εκκλησίας της Σμύρνης, επισημαίνει τα σφάλματα του εθνάρχου στο χειρισμό του μικρασιατικού ζητήματος. Την έστειλε με το καράβι που πήρε μαζί του τον ελληνικό στρατό.

*Το κείμενο της επιστολής:

"Εν Σμύρνη

Τη 25 Αυγούστου 1922

Αγαπητέ φίλε και αδελφέ κ. Ελευθέριε Βενιζέλε,

Επέστη η μεγάλη ώρα της μεγάλης εκ μέρους σας χειρονομίας. Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, το Ελληνικόν Κράτος αλλά και σύμπαν το Ελληνικόν Έθνος καταβαίνει πλέον εις τον Άδην από του οποίου καμμία πλέον δύναμις δεν θα δυνηθή να το αναβιβάση και το σώση.

Της αφαντάστου ταύτης καταστροφής βεβαίως αίτιοι είναι οι πολιτικοί και προσωπικοί σας εχθροί, πλην και Υμείς φέρετε μέγιστον της ευθύνης βάρος δια δύο πράξεις Σας.

Πρώτον διότι αποστείλατε εις Μ. Ασίαν ως Ύπατον Αρμοστήν ένα παράφρονα και εγωιστήν. Και δεύτερον διότι πρωτού αποπερατώσητε το έργον σας και θέσητε την κορωνίδα και το επιστέγασμα επί του ανεγερθέντος αφαντάστως ωραίου και μεγαλοπρεπούς δημιουργήματός Σας, της καταθέσεως των θεμελίων της περικλεεστάτης ποτέ Βυζαντινής μας Αυτοκρατορίας, είχατε την ατυχή και ένοχον έμπνευσιν να διατάξητε εκλογάς κατ’ αυτάς ακριβώς τας παραμονάς της εισόδου Σας εις Κωνσταντινούπολιν και της καταλήψεως αυτής υπό του Ελληνικού Στρατού προς εκτέλεσιν – οίμι –δια παντός καταστραφείσης Συνθήκης των Σεβρών.

Αλλά γέγονεν ο γέγονεν.

Μητροπολίτης Χρυσόστομος, ο τελευταίος Επίσκοπος Σμύρνης.

Σμύρνη 27 Αυγούστου 1922

Στις 10 το πρωί τουρκικές σημαίες υψώνονται στην τουρκική συνοικία. Τη διοίκηση της πόλης ανέλαβε ο αιμοσταγής Νουρεντίν Πασάς.

Στο στόχαστρό του μπαίνει ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος Καλαφάτης, ο τελευταίος Επίσκοπος Σμύρνης.

Ο Νουρεντίν συλλαμβάνει τον Δεσπότη και του απαγγέλει την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας.

Ο Τούρκος αξιωματούχος κατευθύνεται προς το μπαλκόνι του Διοικητηρίου απ’ όπου αντικρίζει τη θέα μαινόμενου πλήθους, 1.500 περίπου Τούρκων. 

«Αν καλό σας έκανε τούτος να του το ανταποδώσετε. Αν κακό σας έκανε, κάντε του και εσείς κακό!»

Ο Τουρκικός όχλος, τελώντας σε έξαλλη κατάσταση, παραλαμβάνει τον Χρυσόστομο.

Του έβγαλαν με ξιφολόγχη τα μάτια, του έκοψαν τ’ αυτιά και τη γλώσσα. Τον έσυραν από τα γένεια και τα μαλλιά. Τον μαχαίρωσαν αμέτρητες φορές.

Δεν άφησαν τίποτε το σκληρό και το εξευτελιστικό που να μην το κάμουν στο αφανισμένο και μισοσκοτωμένο κορμί του Χρυσοστόμου.

Από καιρού σε καιρό, όταν ο ίδιος μπορούσε, ύψωνε κάπως το δεξί του χέρι και ευλογούσε τους διώκτες του. 

Κι εσύρθηκεν έτσι, ως τους Ικί-Τσεσμέ, ο γέρων Μητροπολίτης Σμύρνης, κατακομματιασμένος.

Το μοναδικό του φταίξιμο ήταν ότι ήταν ένας Έλλην με μεγάλο πατριωτισμό και ευγλωττία που επιθυμούσε την πρόοδο της φυλής του και εργαζόταν για το σκοπό αυτό.

Η κεμαλική τουρκική δημοκρατία “γεννιόταν” με τον μοναδικό τρόπο που θα μπορούσε να “γεννηθεί”: με φρίκη και αίμα.

Ο Εθνομάρτυς Χρυσόστομος, Μητροπολίτης Σμύρνης

Κείμενο: Σαράντος Ι. Καργάκος

Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη στο προαύλιο του ναού της Αγίας Παρασκευής στην Πρώτη Σερρών το 1906.

Η μητρόπολη Δράμας ήταν η πιο ταραγμένη, βασανισμένη και διαρκώς απειλούμενη επαρχία της Μακεδονίας. 

Ο Χρυσόστομος έφθασε στην πόλη στις 22 Ιουλίιου 1902 κι έγινε δεκτός με μεγάλο ενθουσιασμό από τον τοπικό πληθυσμό. 

Με το πρώτο κήρυγμά του έδωσε πνοή ηρωικού ήθους στο ποίμνιό του, που είδε στο πρόσωπό του ηγέτη χαρισματικό και εμπνευσμένο. 

Μία μικρή περικοπή αρκεί για να φανεί το μεγαλείο και το πλούσιο λεκτικό μεγαλείο της θείας εκείινης φωνής και πνοής:

«Την αποστολήν μου αυτήν εν μέσω υμών θα επιτελέσω κατά τους νόμους της θείας αρμονίας, εάν λειτουργών εμπνεύσω την κατάνυξιν της καρδίας και ουχί απλώς την προσευχήν των χειλέων, εάν εμφυσήσω το θάρρος και την ελπίδα και ουχί την ανίαν και το δέος, εάν ανασύρω τους μαργαρίτας, τους οποίους εγκλείει εις το βάθος πάσα ελληνική καρδία, εάν ανοίξω τους κρουνούς της αγάπης, εάν δώσω παλμόν θάρρους, υπερηφανίας και θυσίας εις όλας τας ψυχάς, εάν συντονίσω τα αισθήματα και ωθήσω εις έργα φωτός» (Λοβέρδος, ένθ.αν. σελ. 65).

-

Ακολούθως ο Χρυσόστομος συγκεντρώνει λεπτομερώς στοιχεία και με αναρίθμητα υπομνήματα ενημερώνει το Πατριαρχείο για τις βουλγαρικές αγριότητες στη Μακεδονία: καταλήψεις εκκλησιών και σχολείων, δολοφονίες προκρίτων, ιερέων, δασκάλων. Παράλληλα ενημερώνει και τις τουρκικές αρχές.

Αλλά οι εκθέσεις και τα υπομνήματα μένουν νεκρό κεφάλαιο, όταν στην εγκληματική δράση δεν υπάρχει αντίδραση. 

Ο Χρυσόστομος σπάει τον κλοιό του φόβου και κηρύσσει την αντίσταση στη βία. Γράφει στο Πατριαρχείο:

«Απεφασίσαμεν και ημείς μετά της δημογεροντίας να μετέλθωμεν εν ανάγκη και το έσχατον μέσον της αυτοδικίας, αμυνόμενοι των δικαίων μας, άλλως κινδυνεύομεν να ίδωμεν απογυμνουμένην την μητρόπολιν εκκλησιών και τας κοινότητας σχολείων και τα χωρία κατοίκων υπό την θύελλαν του πυρός και του σιδήρου, την οποίαν εξαπέλυσε το μακεδονικόν κομιτάτον τη ανοχή των τουρκικών αρχών» (Ένθ.αν. σελ. 74).

1922: Ο μαρτυρικός θάνατος του μητροπολίτη Χρυσοστόμου Σμύρνης

Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό της Αγίας Φωτεινής (1919)

Εκείνο το πρωϊνό της 27ης Αυγούστου 1922, στην άλλοτε ακμάζουσα Σμύρνη, τα πυκνά σύννεφα της αναμενόμενης καταστροφής ολοένα και περισσότερο πύκνωναν. Οι Τσέτες ήταν έτοιμοι να μπουν στην πόλη με έναν και μόνο σκοπό: Να εξολοθρεύσουν τους... γκιαούρηδες, να τους αφανίσουν από την ιερή πόλη τους, να κάψουν τα σπίτια τους, την ιστορία τους, τον πολιτισμό τους, και να απαλλαγούν διά παντός από αυτούς!

Πολλοί κατέφυγαν στον ιερό ναό της Αγίας Φωτεινής για να πέμψουν ικεσίες στον ύψιστο και τους λυπηθεί, ενώ ο μητροπολίτης Χρυσόστομος κάνει το τελευταίο του κήρυγμα ενθαρρύνοντας το ποίμνιό του: «Η θεία πρόνοια δοκιμάζει την πίστιν, το θάρρος και την υπομονήν μας. Προσεύχεσθε και θα παρέλθη το ποτήριον τούτο. Θα ίδωμεν πάλιν καλάς ημέρας και ευλογήσωμεν τον Θεόν. Θαρρείτε ως εμπρέπει εις καλούς χριστιανούς».

Το μαρτύριο του αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης (συγκλονιστικές μαρτυρίες)

Προφητικά λόγια του Χρυσοστόμου κατά την ώρα της χειροτονίας του σε Μητροπολίτη Δράμας το 1902

«Ζητώ μεγάλον Σταυρόν, επί του οποίου θα δοκιμάσω την ευχαρίστησιν, καθηλούμενος και μη έχω έτερον τι να δώσω προς σωτηρίαν της ημετέρας λατρευτής πατρίδος, να δώσω το αίμα μου. Ούτως εννοώ το έπ” εμοί την ζωήν και την αρχιερωσίνην»… «…και η μίτρα, έλεγε, την οποίαν αι άγιαι χείρες σου εναπέθεσαν επί της κεφαλής μου, εάν πέπρωται, να απολέση ποτέ την λαμπηδόνα των λίθων της θα μεταβληθεί εις ακάνθινον στέφανον μάρτυρος ιεράρχου».

Έτσι κι έγινε. Άγιε και μαρτυρικέ Ιεράρχα πρέσβευε στον Κύριο και Θεό μας υπέρ της σωτηρίας του έθνους μας,

Η μαρτυρiα του ακαδημαϊκού Γ. Μυλωνά

Από παλαιούς κατοίκους της Σμύρνης, που έζησαν την τραγωδία της Καταστροφής, είχαμε πολλές διηγήσεις για το μαρτύριο του Χρυσοστόμου. Όμως υπήρχε πάντα μια επιφύλαξη ως προς την ακρίβεια των εξιστορουμένων. Ο πόνος και το μέγεθος της συμφοράς μεγεθύνουν ως την υπερβολή τα εξιστορούμενα. Προσωπικά όλες οι επιφυλάξεις μου παραμερίσθηκαν, όταν στις 14 Δεκεμβρίου 1982, με την ευκαιρία της συμπληρώσεως 60 χρόνων από την καταστροφή, σε έκτακτη συνεδρίαση της Ακαδημίας Αθηνών, ο διαπρεπής ακαδημαϊκός Γ. Μυλωνάς, τελείωσε την ομιλία του με μία συγκλονιστική -ίσως την πιο συγκλονιστική απ” όσες έχουμε- περιγραφή του μαρτυρίου και της θανατώσεως του Χρυσοστόμου.

Ο Γ. Μυλωνάς ήταν από τη Σμύρνη, μετείχε στην αθλητική και πνευματική ζωή της πόλης και γνώρισε από κοντά τον Χρυσόστομο, από την πρώτη μέρα που έφθασε στην Ιωνία ως τις τελευταίες ώρες της μεγάλης αγωνίας. Η σοβαρότητα, η εγκυρότητα και η διεθνής αναγνώριση της επιστημονικής βαρύτητος του Γ. Μυλωνά, δίνουν στην μαρτυρία του αξία ντοκουμέντου. Την παραθέτουμε: