Γιάννης Καλπούζος: «Σύγχρονοι ραγιάδες είναι οι άνθρωποι που πληρώνονται με 500 και 600 ευρώ»

Ο δημοφιλής συγγραφέας μιλά στη LiFO για το τελευταίο του βιβλίο «Ραγιάς - Μέρες και νύχτες 1821», την Ιστορία, τη συγγραφή και τους ήρωες του σήμερα.

Πετρούπολη, μεσημέρι. Η ηρεμία που επικρατεί θυμίζει πόλη της επαρχίας. Σε ένα δρομάκι της περιοχής βρίσκεται το διαμέρισμα ενός από τους πιο πολυδιαβασμένους Έλληνες συγγραφείς.

Ο Γιάννης Καλπούζος έχει γράψει ποιητικές συλλογές, στίχους σε ογδόντα τραγούδια, διηγήματα και μυθιστορήματα. Τα βιβλία του βρίσκονται πάντοτε στις πρώτες θέσεις των ευπώλητων, έχει φανατικό κοινό που τον διαβάζει συστηματικά, ενώ κάθε νέο του μυθιστόρημα θεωρείται εκδοτικό γεγονός.

Τον συναντώ με αφορμή το τελευταίο του βιβλίο «Ραγιάς - Μέρες και νύχτες 1821», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Σε αυτό ο αφανής κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος Αγγελής βιώνει το μεγαλείο και τη σκοτεινή πλευρά του αιματοβαμμένου Εικοσιένα, γκρεμίζοντας μυθεύματα και φανερώνοντας καταχωνιασμένες αλήθειες. Στις σελίδες του «Ραγιά» το παρελθόν ζωντανεύει και ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να ανατρέξει σε σημαντικά γεγονότα και ιστορικές μάχες. Να δει τη δράση των Ελλήνων, τον εξευτελισμό των ραγιάδων, τον τρόπο ζωής τους και το κλίμα της εποχής των προεπαναστατικών χρόνων. 

Ο Γιάννης Καλπούζος γεννήθηκε το 1960 στο χωριό Μελάτες της Άρτας και ζει μόνιμα στην Αθήνα από το 1983. «Το διαμέρισμα αυτό το αγόρασα χάρη στην όμορφη θέα στον Λυκαβηττό» μου λέει, ενώ καθόμαστε στο γραφείο του. Γύρω μας υπάρχουν βιβλία, οι τοίχοι είναι γεμάτοι από τα πολυάριθμα βραβεία που έχει λάβει, ενώ όση ώρα συζητάμε διακρίνω έναν άνθρωπο ευγενή, που μιλά χαμηλόφωνα, καπνίζει συνεχώς και απαντά με μειλίχιο ύφος. Ο ίδιος γράφει πάντα νύχτα, ακούει καθημερινά ορχηστρική μουσική και στα βιβλία του επιλέγει να σκιαγραφεί τις τύχες ανθρώπων που η άγνωστη ιστορία τους εξελίσσεται παράλληλα με τα μεγάλα γεγονότα του παρελθόντος.  

Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο δημοφιλής συγγραφέας μιλά για την εποχή μας, την Ιστορία, τους μύθους, τη συγγραφή, τα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας αλλά και τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.  

Η συνέχεια της ανάρτησης... 

Γιάννης Καλπούζος: «Σύγχρονοι ραγιάδες είναι οι άνθρωποι που πληρώνονται με 500 και 600 ευρώ»

"Ακυβέρνητες Πολιτείες" του Στρατή Τσίρκα

"Ακυβέρνητες Πολιτείες" απαρτίζονται από τρεις τόμους: "Η λέσχη" (1961), "Αριάγνη" (1962), "Η νυχτερίδα" (1965). Η δράση τοποθετείται αντίστοιχα στην Ιερουσαλήμ, στο Κάιρο, στην Αλεξάνδρεια.

Ένα μυθιστόρημα που τιθασεύει αριστοτεχνικά μια χειμαρρώδη ιστορική ύλη, δίνοντας ανθρώπινη φωνή στο έπος και στο δράμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, την ώρα που κρινόταν το μέλλον των λαών και παίχτηκε στα ζάρια η τύχη της Ελλάδας. 

Χάρη σε ποικίλες αναδρομές, η τριλογία ζωντανεύει και προγενέστερες περιόδους, από τον Μεσοπόλεμο, τον χλωρό παράδεισο της εφηβείας με τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα κάποιων ηρώων, ως την παλιά Αίγυπτο, ανακαλώντας μνήμες προγόνων.

Το έργο κορυφώνεται με την εξέγερση του Στρατού και του Στόλου, το κίνημα του Απρίλη 1944 και τη δραματική καταστολή του, ενώ, με τον επίλογο του γ΄ τόμου, μεταφερόμαστε στη Θεσσαλονίκη μετά τον Εμφύλιο, το 1954, όπου ακούγεται ένα συγκλονιστικό ρέκβιεμ για τους χαμένους αγωνιστές.

Ωστόσο, ο Τσίρκας δεν έγραψε χρονικό, αλλά έργο τέχνης. Ιστορική ακρίβεια και φαντασία σπάνια δένονται σ' ένα τόσο αρμονικό σύνολο. 

Κινώντας στιβαρά μεγάλους όγκους, καταγράφει ευαίσθητα τις απηχήσεις των γεγονότων στη συνείδηση και στις σχέσεις των ανθρώπων, πλάθοντας ολοζώντανες μορφές που θα μείνουν στο πάνθεον των μυθιστορηματικών ηρώων. 

Στρατής Τσίρκας, Η χαμένη άνοιξη (αποσπάσματα)

Ήταν συγκεντρωμένοι στα Προπύλαια, με τις σημαίες, τα λάβαρα και τα πανώ τους, σκεπάζοντας κατάστρωμα και πεζοδρόμια, δέκα χιλιάδες αγόρια και κορίτσια, ο ανθός του τόπου, η ελπίδα του αύριο. Το πάθος πήγαινε χέρι - χέρι με την έγνοια τους να μη δώσουν αφορμή στους προβοκάτορες ή στην Αστυνομία και χαλάσει το μεγαλείο της συγκέντρωσης. [...]

Πότε νύχτωσε, πότε τελείωσε το πρόγραμμα της συγκέντρωσης και τελείωσε άραγε; Είχαμε χάσει την αίσθηση του χρόνου. Άξαφνα η λαοθάλασσα έπιασε να βαδίζει αργά, πυκνή και τρικυμισμένη για την οδό Κοραή ή ν’ ανεβαίνει την Πανεπιστημίου προς την πλατεία Συντάγματος. Ακούστηκαν κάτι κρότοι, σα να ξετάπωναν μπουκάλες της σαμπάνιας, αλλά πιο ισχυροί και μεταλλικοί. Ένα κορίτσι φώναξε: «Στη Σταδίου ρίχνουν αέρια, τα τέρατα!» Κι άρχισε ο πανικός. Την ίδια στιγμή, από πολλές μεριές, μεγάλες ομάδες αστυνομικών ρίχνονταν πάνω στα πλήθη που σκορπούσαν, και τυφλά, μανιασμένα κατεβάζαν πάνω στα κεφάλια τους τα κλομπς. Όποιος έπεφτε χάμω δεν έβρισκε λύπηση. Τον κλοτσούσαν, τον ποδοπατούσαν μες στους καπνούς των δακρυγόνων. Χαφιέδες με άσπρα κοντομάνικα πουκάμισα κι οπλισμένοι με κλομπς ήταν οι πιο άγριοι. Κραυγές και κατάρες και στριγκλιές πόνου: «Δολοφόνοι, προδότες», γέμιζαν τη μολυσμένη ατμόσφαιρα της Πανεπιστημίου, της Κοραή και της Σταδίου. Παντού τραυματίες με πρησμένα πρόσωπα, ματωμένες πλάτες και σπασμένα χέρια, βόγκοι και κλάματα κι ολοφυρμοί, μια κόλαση. Τα μαγαζιά κατεβάζαν γρήγορα τα ρολά τους κι έσβηναν τα φώτα. «Στην Ακαδημίας κάνουν συλλήψεις», φώναξε κάποιος και χάθηκε.

Στις 10 Ιουλίου του 1911 ήρθε στη ζωή ο Στρατής Τσίρκας

Στις 10 Ιουλίου του 1911 ήρθε στη ζωή ο Στρατής Τσίρκας, ο πλέον αντιπροσωπευτικός πεζογράφος της μεταπολεμικής γενιάς, σύμφωνα με πολλούς. 

Η τριλογία του «Ακυβέρνητες Πολιτείες», η οποία χαρακτηρίζεται περισσότερο έργο τέχνης παρά χρονικό, διέγραψε λαμπρή πορεία στα ελληνικά γράμματα και άφησε σε αυτά την ανεξίτηλη σφραγίδα της, συγχωνεύοντας τον μοντερνισμό με την παράδοση.

Ο Γιάννης Χατζηαντρέας, όπως ήταν το πραγματικό όνομα του Στρατή Τσίρκα, γεννήθηκε στο Κάιρο της Αιγύπτου, όπου και πέρασε τις πρώτες τρεις δεκαετίες της ζωής του. 

Η οικογένεια Χατζηαντρέα είχε καταφύγει στην Αίγυπτο για να μην υπηρετήσει ο πατέρας του ως στρατιώτης σε τουρκική επικράτεια. Μετά τους σεισμούς του 1881 η οικογένεια μετακόμισε στη Χάιφα, ενώ με τον πόλεμο του 1897 κατέφυγε στην Αλεξάνδρεια. «Έτσι γινήκαμε εμείς αιγυπτιώτικο γένος, αλεξανδρινοί. Οι σχέσεις μου με το πνεύμα, τον κόσμο της προσφυγιάς είναι πολύ έντονες, υπάρχουνε ρίζες», θα πει ο συγγραφέας αργότερα.

Από μικρός επιδεικνύει εντυπωσιακή προδιάθεση για τη λογοτεχνία, δανείζεται από βιβλία από βιβλιοθήκες και φίλους, παρακολουθεί όλα τα θεατρικά έργα και τις ταινίες από την Ελλάδα ενώ σημειώνει στα σχολικά του σημειωματάρια οτιδήποτε διαβάζει ή τον ενδιαφέρει. Μέσα στον νεανικό δημιουργικό πυρετό της εποχής εκείνης γράφει και το πρώτο του μυθιστόρημα. «Όταν ήμουν είκοσι χρονών, έγραψα ένα μυθιστόρημα, από το οποίο σώθηκε ένα κεφάλαιο. 

Όλο το άλλο το έκαψα, γιατί σε κάποια στιγμή αυτογνωσίας είδα ότι λέω ψέματα. 

Και αυτή η εμπειρία μού κόστισε τόσο, ώστε έκανα 25 χρόνια να γράψω άλλο μυθιστόρημα», είπε ο ίδιος ο Τσίρκας σε συνέντευξή του. Tο 1927 δημοσιεύει το πρώτο του πεζό με τίτλο «Φεγγάρι».

Κάρολος Ντίκενς: Μαρξιστής ή φιλάνθρωπος;

Κάρολος Ντίκενς, ορθότερα Τσάρλς Ντίκενς (Charles Dickens, 7 Φεβρουαρίου 1812 - 9 Ιουνίου 1870) υπήρξε ένας από τους πιο διάσημους Άγγλους μυθιστοριογράφους. Θεωρείται ένας από τους καλύτερους συγγραφείς της Βικτωριανής Εποχής (19ος αιώνας). 

Πολλά από τα μυθιστορήματά του, με το έντονο ενδιαφέρον που παρουσίαζαν για την κοινωνική μεταρρύθμιση, εμφανίστηκαν αρχικά στα περιοδικά σε συνέχειες, κάτι που εκείνη την εποχή ήταν πολύ διαδεδομένο. Σε αντίθεση με άλλους συγγραφείς, οι οποίοι ολοκλήρωναν τα μυθιστορήματά τους πριν τα εκδώσουν σε συνέχειες, ο Κάρολος Ντίκενς έγραφε το μυθιστόρημά του και το εξέδιδε συγχρόνως σε συνέχειες. Η πρακτική αυτή προσέδωσε στις ιστορίες του ένα συγκεκριμένο ρυθμό, ο οποίος τονιζόταν από δραματικές στιγμές με αποτέλεσμα το κοινό να περιμένει με ανυπομονησία τη συνέχεια του μυθιστορήματος. Η συνεχής δημοτικότητα των μυθιστορημάτων και των μικρών ιστοριών του είναι τέτοια που δε σταμάτησαν ποτέ να εκδίδονται.

Ακριβώς σε αυτήν την κοινωνική ματιά του Ντίκενς εστιάζει το απόσπασμα από την εισήγηση στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος για τον εορτασμό των 200 ετών από τη γέννηση του Ντίκενς, με θέμα "Κοινωνική κριτική χωρίς την εργατική τάξη;", το οποίο παραθέτουμε. 

Μπορεί ο Μαρξ να εγκωμίαζε τον ρεαλισμό των έργων του Ντίκενς, που «οι εύγλωττες σελίδες του έχουν προσφέρει πολύ περισσότερες αλήθειες από όλους μαζί τους επαγγελματίες πολιτικούς», ωστόσο ο Λένιν έβρισκε αφόρητο τον «συναισθηματικό μεσοαστισμό» του, ο Τσέστερτον έβλεπε στο πρόσωπό του έναν νοσταλγό του Μεσαίωνα, ενώ ο μαρξιστής συγγραφέας Τόμας Άλφρεντ Τζάκσον τον αναγνώρισε με πρόχειρη ευκολία σαν «προλεταριακό» συγγραφέα.

Αιρετικοί διανοούμενοι και η συνεισφορά τους στον αναρχισμό

του Παναγιώτη Ξηρουχάκη

«Όποτε οι άλλοι συμφωνούν μαζί μου, αισθάνομαι ότι δεν πρέπει να έχω δίκιο.», 
Όσκαρ Ουάιλντ

Πρόλογος

 
Οι διανοούμενοι υπήρξαν ανέκαθεν οι στυλοβάτες του συστήματος. Αυτοί που του έδιναν την ηθική και επιστημονική δικαίωση (κλασσικό παράδειγμα για την εποχή του υπήρξε ο Χέγκελ). Υπήρξαν όμως και πολλοί διανοούμενοι (επιστήμονες, φιλόσοφοι, συγγραφείς κλπ)  που υποστήριξαν τον αναρχισμό με λόγια και με πράξεις χωρίς να ταυτιστούν απόλυτα μαζί του ή με τις επικρατούσες τάσεις του. Η επιρροή αυτών των επαναστατών υπήρξε σημαντική. Σήμερα δεν έχουν όμως το στάτους επαναστατών όπως π.χ. ο Μπακούνιν και ο Μαλατέστα. Αυτό γίνεται  πιστεύω για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον πολλοί απ’ αυτούς τους διανοούμενους είχαν σημαντική συνεισφορά (επιστημονική, καλλιτεχνική και ανθρωπιστική) στην πορεία του δυτικού πολιτισμού και έτσι η αστική προπαγάνδα αποκρύβει τη δράση που εκείνοι είχαν  σαν αναρχικοί και επαναστάτες. Ότι δεν κολλάει με την κυρίαρχη εικόνα της εξουσίας πρέπει να σβηστεί. Ένα γενικό και διαχρονικό παράδειγμα αποτελεί το πώς πολλές φορές το underground του χθες γίνεται η αναγνωρισμένη και καθαγιασμένη τέχνη του σήμερα (συχνά δεν αναφέρονται καν οι underground ή και αναρχικές ρίζες κάποιας καλλιτεχνικής τάσης που έγινε με το χρόνο κυρίαρχη).

Δεύτερον, μία μερίδα αναρχικών, λόγω άγνοιας ή στενότητας σκέψης (ειδικά σε ζητήματα πολιτικής καθαρότητας), θεωρούν λανθασμένα ότι αναρχισμός αποτελεί ένα συγκεκριμένο και απόλυτο κίνημα. Ότι μόνο συγκεκριμένοι διανοητές πρέπει να διαβαστούν, ενώ άλλοι δεν αξίζουν κλπ. Έτσι όμως καταλήγουν να πιστεύουν σε ένα δόγμα. Μοιραία το ενδιαφέρων στη μελέτη έχουν μονοπωλήσει συγκεκριμένοι μεγάλοι διανοητές και επαναστάτες όπως ο Μπακούνιν, ο Κροπότκιν και ο Στίρνερ.

Ευχαριστούμε Κωστή Παπαγιώργη

Του Σπύρου Κουτρούλη

Αρδην τ.96

Η αποδημία ενός στοχαστή μας δίνει την ευκαιρία να αποτιμήσουμε συνολικά το έργο του και να αξιολογήσουμε το τι κόμισε τελικά στην πνευματική μας ζωή.

Για τον Κωστή Παπαγιώργη ίσως δεν ήταν αναγκαίο κάτι τέτοιο, γιατί ήδη είχε κερδίσει μια καθολική αναγνώριση, που με τον θάνατό του επιβεβαιώθηκε.

Μέσα από το τεράστιο και έγκυρο μεταφραστικό έργο του, το πλούσιο δοκιμιακό του έργο, τις συνεργασίες σε διάφορες εφημερίδες και έντυπα, κερδίζει τον τίτλο ενός ακαταπόνητου και γόνιμου στοχαστή, μεγάλης παιδείας. Επιπλέον αποδεικνύει ότι στην χώρα μας σημαντικός και ενδιαφέρον δοκιμιακός λόγος γράφεται συνήθως εκτός της ακαδημαϊκής κοινότητας.

Ο Παπαγιώργης μετάφρασε σπουδαία και σημαντικά κείμενα του φιλοσοφικού λόγου, που απαιτούν όχι μόνο μια πολύ καλή και σε βάθος γνώση των γλωσσών που χρησιμοποιεί, αλλά και μια άρτια γενική και ειδική παιδεία. Έργα όπως το «Είναι και το Μηδέν» του Ζ.Π.Σάρτρ, οι «Σκέψεις» του Πασκάλ, οι «Λέξεις και τα Πράγματα» του Μ.Φουκώ, η «Μεταμοντέρνα Κατάσταση» του Ζ.Φ.Λυοτάρ, το «Περί Γραμματολογίας» του Ζ.Ντερριντά για να μεταφραστούν από την μία γλώσσα σε μια άλλη, προυποθέτουν προφανώς εξαιρετική γνώση της ελληνικής και γαλλικής γλώσσας αλλά και επαρκή, τουλάχιστον, φιλοσοφική παιδεία.

Προφανώς ένα τέτοιο έργο δεν πρόκειται να αμειφθεί ποτέ όπως πρέπει, παρότι από αυτό βιοπορίστηκε. Όμως αυτό που καταλαβαίνουμε είναι ότι για τον Παπαγιώργη η ανάγνωση και η γραφή ήταν μια υψηλή απόλαυση.

Ο ακροβολιστής

Το περίπλοκο υφάδι, ο λαβύρινθος γνώσεων, εκρήξεων και προκλήσεων της άκρως ερεθιστικής (προκλητικά και αναρχικά) γραφής του Ρένου Αποστολίδη

Του Κώστα Γεωργουσόπουλου- ΤΑ ΝΕΑ -11 Αυγούστου 2018

Το κείμενο που ακολουθεί είχε σχεδιαστεί να συμμετάσχει στον «έρανον» κειμένων που τώρα φιλοξενούνται στο αφιέρωμα του περιοδικού «Νέα Εστία» στον Ρένο Αποστολίδη, παραγγελία των φίλων γιων του Στάντη και Ηρκου. Δεν έφτασε εγκαίρως λόγω δυσεπίλυτων εμποδίων προσωπικών. Πάντως το κείμενο αυτό είναι κυρίως προσωπικό και όχι αξιολογικό. Αλλοι σημαντικοί γνώστες του έργου στο αφιέρωμα τοποθετούν τον ξεχωριστό αυτόν λογοτέχνη, μαχητή και άνθρωπο στη θέση που του πρέπει στη μεταπολεμική μας λογοτεχνία.

Εγώ γνώρισα το έργο του Ρένου έφηβος στην επαρχία όπου μεγάλωσα γιατί ο πατέρας μου, φιλόλογος, γυμνασιάρχης το 1952, στην Καλαμπάκα, ήταν συνδρομητής πολλών λογοτεχνικών περιοδικών (της «Νέας Εστίας» από το 1927!), ανάμεσα στα οποία και τα «Νέα Ελληνικά» (πρώτη περίοδο) του Ρένου Αποστολίδη. Εκεί νεαρός τότε έφηβος, «φανατικός για γράμματα», πρωτοήρθα σε επαφή με κείμενα του Νίκου Φωκά, της Μιμίκας Κρανάκη, του Νικηφόρου Βρεττάκου, του Μιχάλη Κατσαρού, της Λύντιας Στεφάνου, του Αιμ. Χουρμούζιου, του Θ. Δ. Φραγκόπουλου και κυρίως την άκρως ερεθιστική (προκλητικά και αναρχικά) γραφή του Ρένου Αποστολίδη. Ομολογώ πως στο άκρως επιθετικό εκείνο περιοδικό με οδήγησε η παρουσία της Μιμίκας Κρανάκη που είχε γεννηθεί στη Λαμία, την πατρίδα μου, και ήταν ιδιαίτερη μαθήτρια του πατέρα μου πριν φύγει το 1944 με το γνωστό γαλλικό πλοίο με τόσους άλλους κυνηγημένους (ανάμεσά τους ο Καστοριάδης, ο Αξελός, ο Παπαϊωάννου, ο Νίκος Σβορώνος, ο Ξενάκης) στο Παρίσι.

Εχοντας ως εφαλτήριο τη «Νέα Εστία» από το πρώτο τεύχος της είχα έρθει σε επικοινωνία και συχνά σε ταύτιση με κείμενα των συγγραφέων του "30. Ηταν λοιπόν για μένα (και για μερικούς συμμαθητές μου με το ίδιο χούι) ένα ηχηρό χαστούκι το μένος του Ρένου για τη γενιά του "30. Βλέπαμε βέβαια πως υπήρχε μια τιμιότητα σ" αυτή του την πολεμική. Τιμούσε και το τάλαντο και το συγγραφικό ήθος των συγγραφέων εκείνης της γενιάς. Την ενημέρωσή τους στα ευρωπαϊκά πρότυπα, στη σύγχρονη γραφή που άφηνε πίσω της την παρεξηγημένη στον τόπο μας ηθογραφία. Ο Ρένος όμως δεν μπορούσε να συμβιβαστεί με τη δημόσια εικόνα των συγγραφέων της γενιάς του "30, τις δημόσιες θέσεις τους, τις κριτικές τους προτιμήσεις που προωθούσαν επαναλαμβανόμενα μοντέλα γραφής και θεματογραφίας με τα σπουδαία, χωρίς αμφιβολία, έργα τους.

Εφηβος ήμουν και όπως κάθε έφηβος ήμουν επαναστατημένος και σχεδόν παρίας πολιτικά (ο πατέρας μου ήταν εξόριστος για τη συμμετοχή του στην Αντίσταση στον Εμφύλιο). Ηταν λοιπόν αναμενόμενο να προσχωρήσω, τουλάχιστον συναισθηματικά, στην αιχμηρή επιθετικότητα, συχνά την υψηλού ύφους λιβελογραφία, του Ρένου. Και δεν ήταν μόνο η θεματική των κειμένων του. Ηταν και το ύφος και το ήθος της γραφής. Αν υπάρχει κάποιο ανάλογο προηγούμενο στη νεοελληνική λογοτεχνία ήταν το ύφος, το αναρχικό και προκλητικά πολύπλοκο, του Γιάννη Σκαρίμπα, ενός συγγραφέα που ο Ρένος εκτιμούσε, αλληλογραφούσε και προέβαλλε στα περιοδικά του, όταν ο Κ. Θ. Δημαράς αποσιωπούσε τελείως την «Ιστορία της Λογοτεχνίας» του!

Νομίζω πως ο Ρένος εκτιμούσε στον Σκαρίμπα ό,τι χαρακτήριζε και τη δική του στάση στην αγορά των ιδεών εκείνες τις δύσκολες εποχές και για τις ιδέες, και για τα ήθη, και για την αισθητική. Μια κάθετη και απόλυτη άρνηση να αποδεχτούν τη νόρμα, τα στερεότυπα, την επίσημη επιδοκιμαζόμενη και βραβευόμενη ιδεολογία, άκρως μεγαλοαστική.

Ο Μάνος της χαρμολύπης

Γεωργουσόπουλος Κώστας

 ΝΕΑ 4 Αυγούστου 2018 

Με τον Μάνο Ελευθερίου είμαστε σχεδόν συνομήλικοι και πρωτοσυναντηθήκαμε όταν εγώ κατέβηκα από την επαρχία μου στην Αθήνα για σπουδές. Ο Μάνος ανήκε σε μια παρέα ευαίσθητων και προβληματισμένων νέων εκείνης της πυρίκαυστης εποχής. Αφετηρία το Γυμνάσιο Χαλανδρίου. Δεν έχω την άδειά του να κοινοποιήσω τα ονόματά τους (μερικοί πλέον συνομιλούν με τον Μάνο στους χειμώνες τ" ουρανού), αλλά είναι σημαντικά πρόσωπα της πνευματικής μας αγοράς ιδεών, δικηγόροι, ποιητές, κοινωνιολόγοι, συγγραφείς επιστημονικών και ιδεολογικών δοκιμίων. Για μια περίοδο είχαν ως πνευματικό φάρο τον Μανόλη Λαμπρίδη και έχουν πλουτίσει την περιοδική μας παράδοση με την έκδοση «Σημειώσεις» που κυκλοφορούσε όποτε υπήρχε αξιόλογη ύλη που εξέφραζε τις απόψεις τους. Κατά καιρούς η ομάδα καλούσε και συζητούσε τα μεγάλα προβλήματα του ανθρώπου με τον Κορνήλιο Καστοριάδη.

Από έναν τέτοιο πυρήνα προερχόταν η προίκα του Ελευθερίου που συμπορευόταν και με την ταλαντούχα ηθοποιό και κυρίως ποιήτρια Αγγελική Ελευθερίου, μακαρίτισσα κι αυτή, που υπήρξε σύζυγος του Γιώργου Σκούρτη.

Αν αναφέρω αυτές τις συγγένειες, αίματος και πνεύματος, είναι διότι φωτίζουν μιαν ολόκληρη εποχή που δυστυχώς στα μίζερα χρόνια μας δεν βρήκε συνεχιστές. Εποχή ζυμώσεων, ανατροπών, πολιτικών και πολιτισμικών κινημάτων και θεωρητικών αλλά μορφολογικών επαναστάσεων. Εποχή του Μπρεχτ, του Σαρτρ, του Καμί, του Λακάν, του Μπαρτ, του Μπέκετ και της νέας εισβολής του Τζόις και του νεοφροϊδισμού στη ζωή του πνεύματος. Από την άλλη ο Καστοριάδης, ο Παπαϊωάννου, ο Ξενάκης, ο Αξελός, ο Σβορώνος, οι Ελληνες του Παρισιού έγιναν σηματωροί μιας γενιάς που βγαίνοντας από τον Εμφύλιο ως έφηβοι αναζητούσαν σωσίβια.

Ο Μάνος Ελευθερίου συμπλέει με τους ταλαντούχους αυτής της ευρείας παρέας. Σπούδασε θέατρο, αλλά δεν ακολούθησε το επάγγελμα. Η αγάπη του για τα κείμενα και τα πρόσωπα της ελληνικής πνευματικής διαχρονίας τον ώθησαν να γίνει εραστής και συλλέκτης σπάνιων χειρογράφων από τον Διονύσιο Σολωμό έως τους σημαντικούς συγγραφείς και επιστήμονες της σημερινής Ελλάδος. Συχνά εκλιπαρούσε από τους δημιουργούς να τον προικίσουν μ" ένα χειρόγραφο, απόσπασμα από γνωστό τους έργο. Δεν γνωρίζω πού θα διατεθεί (σε βιβλιοθήκη δημόσια, σε ίδρυμα, σε εταιρεία πνευματική) αυτό το αδιανόητα πλούσιο αρχείο. Ο συστηματικός Μάνος θα έχει ήδη μεριμνήσει. Εγώ του είχα χαρίσει τη γραφομηχανή του Γουλιέλμου Αμποτ, που με τη διαθήκη του ο σημαντικός εκείνος μυθιστοριογράφος της γενιάς του "30 μού είχε κληροδοτήσει.

Ο ακροβολιστής

Το περίπλοκο υφάδι, ο λαβύρινθος γνώσεων, εκρήξεων και προκλήσεων της άκρως ερεθιστικής (προκλητικά και αναρχικά) γραφής του Ρένου Αποστολίδη

Γεωργουσόπουλος Κώστας

11 Αυγούστου 2018 | 06:00

Το κείμενο που ακολουθεί είχε σχεδιαστεί να συμμετάσχει στον «έρανον» κειμένων που τώρα φιλοξενούνται στο αφιέρωμα του περιοδικού «Νέα Εστία» στον Ρένο Αποστολίδη, παραγγελία των φίλων γιων του Στάντη και Ηρκου. Δεν έφτασε εγκαίρως λόγω δυσεπίλυτων εμποδίων προσωπικών. Πάντως το κείμενο αυτό είναι κυρίως προσωπικό και όχι αξιολογικό. Άλλοι σημαντικοί γνώστες του έργου στο αφιέρωμα τοποθετούν τον ξεχωριστό αυτόν λογοτέχνη, μαχητή και άνθρωπο στη θέση που του πρέπει στη μεταπολεμική μας λογοτεχνία.

Εγώ γνώρισα το έργο του Ρένου έφηβος στην επαρχία όπου μεγάλωσα γιατί ο πατέρας μου, φιλόλογος, γυμνασιάρχης το 1952, στην Καλαμπάκα, ήταν συνδρομητής πολλών λογοτεχνικών περιοδικών (της «Νέας Εστίας» από το 1927!), ανάμεσα στα οποία και τα «Νέα Ελληνικά» (πρώτη περίοδο) του Ρένου Αποστολίδη. Εκεί νεαρός τότε έφηβος, «φανατικός για γράμματα», πρωτοήρθα σε επαφή με κείμενα του Νίκου Φωκά, της Μιμίκας Κρανάκη, του Νικηφόρου Βρεττάκου, του Μιχάλη Κατσαρού, της Λύντιας Στεφάνου, του Αιμ. Χουρμούζιου, του Θ. Δ. Φραγκόπουλου και κυρίως την άκρως ερεθιστική (προκλητικά και αναρχικά) γραφή του Ρένου Αποστολίδη. Ομολογώ πως στο άκρως επιθετικό εκείνο περιοδικό με οδήγησε η παρουσία της Μιμίκας Κρανάκη που είχε γεννηθεί στη Λαμία, την πατρίδα μου, και ήταν ιδιαίτερη μαθήτρια του πατέρα μου πριν φύγει το 1944 με το γνωστό γαλλικό πλοίο με τόσους άλλους κυνηγημένους (ανάμεσά τους ο Καστοριάδης, ο Αξελός, ο Παπαϊωάννου, ο Νίκος Σβορώνος, ο Ξενάκης) στο Παρίσι.

Εχοντας ως εφαλτήριο τη «Νέα Εστία» από το πρώτο τεύχος της είχα έρθει σε επικοινωνία και συχνά σε ταύτιση με κείμενα των συγγραφέων του "30. Ηταν λοιπόν για μένα (και για μερικούς συμμαθητές μου με το ίδιο χούι) ένα ηχηρό χαστούκι το μένος του Ρένου για τη γενιά του "30. Βλέπαμε βέβαια πως υπήρχε μια τιμιότητα σ" αυτή του την πολεμική. Τιμούσε και το τάλαντο και το συγγραφικό ήθος των συγγραφέων εκείνης της γενιάς. Την ενημέρωσή τους στα ευρωπαϊκά πρότυπα, στη σύγχρονη γραφή που άφηνε πίσω της την παρεξηγημένη στον τόπο μας ηθογραφία. Ο Ρένος όμως δεν μπορούσε να συμβιβαστεί με τη δημόσια εικόνα των συγγραφέων της γενιάς του "30, τις δημόσιες θέσεις τους, τις κριτικές τους προτιμήσεις που προωθούσαν επαναλαμβανόμενα μοντέλα γραφής και θεματογραφίας με τα σπουδαία, χωρίς αμφιβολία, έργα τους.

«Ο γυιος της απωλείας»

του Δημήτρη Παυλόπουλου  – 

‘Ενας χρόνος συμπληρώνεται φέτος από την έκδοση «Νίκος Βέλμος (1890-1930) – Ο γυιός της απωλείας». Πρόκειται για μονογραφία του αφιερωμένου από το 1996 μελετητή του, ρέκτη συνταξιούχου μικροβιολόγου Νίκου Λογοθέτη (1933), έκδοση του Φαρφουλά, εκδοτικού οίκου του ενημερωμένου Διαμαντή Καράβολα. Παράλληλα, εκδόθηκε, σε τριπλό τεύχος (19-20-21) του περιοδικού Ο Φαρφουλάς, και ο πρώτος τόμος του περιοδικού του Βέλμου Φραγκέλιο, με επίμετρο τρία ειδικά κείμενα για τον Βέλμο, αυτή την αποκλίνουσα σε πολλά προσωπικότητα της μεσοπολεμικής Αθήνας.

Ποιος ήταν ο Νίκος Βέλμος (1890-1930); Βογιατζάκης το πραγματικό επώνυμό του, Πλακιώτης, ηθοποιός, θιασάρχης, διασκευαστής θεατρικών έργων, εκδότης, σκιτσογράφος (πληθώρα σκίτσων του έχει περιέλθει πλέον στο Αμερικανικό Κολέγιο Ελλάδος), τεχνοκρίτης, από τους πρώτους ιδιοκτήτες αίθουσας τέχνης στην Αθήνα, μεταγλωττιστής κειμένων από την καθαρεύουσα στη δημοτική, κι ας μην είχε ολοκληρώσει εγκύκλιες σπουδές.

Ομοφυλόφιλος, ναρκομανής, αλκοολικός, ζει στο επίκεντρο των πνευματικών γεγονότων, κοντά στα πρόσωπα που πρωτοστάτησαν στην αθηναϊκή ζωή κατά τις δεκαετίες του 1910 και του 1920. Από το 1906 παίζει δίπλα στην Μαρίκα Κοτοπούλη (1887-1954) και τον ίδιο χρόνο γίνεται μαθητής του σπουδαίου ηθοποιού και ενός από τους πρώτους πολύ αξιόλογους Έλληνες σκηνοθέτες, Θωμά Οικονόμου (1864-1927). Τον θαυμάζει ανεπιφύλακτα, συμμετέχει με τις δύο αδελφές του, την Αριάδνη (1886-1974) και την Τατιανή (1892-1973), σε έργα μαζί του, φτάνοντας στο σημείο —αυτός, ο μονίμως περιδεής…— το 1912 και να τον ενισχύσει!

Το εξώφυλλο του βιβλίου του Νίκου Λογοθέτη για τον Βέλμο

Φραγκέλιο

Την περίπτωση Βέλμου μπορεί να την αντιληφθεί κανείς με το απλό φυλλομέτρημα του περιοδικού του Φραγκέλιο, γραμμένου ανορθόγραφα, με «γκ». Κίνητρο για την έκδοσή του στάθηκε η άρνηση εφημερίδων να δημοσιεύσουν τα ζωηρά, επιτιμητικά, ασυγκράτητα άρθρα του.

Ζαν-Πωλ Σαρτρ – Ο χρόνος στο έργο του Φώκνερ

Το πρώτο πράγμα που εντυπωσιάζει κάποιον όταν διαβάζει το «Η Βουή και η Μανία» είναι η τεχνική του ιδιορρυθμία. Για ποιο λόγο ο Φώκνερ έχει κατακερματίσει το χρόνο της ιστορίας του ανακατεύοντας τα κομμάτια; Για ποιο λόγο το πρώτο παράθυρο με θέα σε αυτόν τον μυθιστορηματικό κόσμο είναι της συνείδησης ενός χαζού; Ο αναγνώστης μπαίνει σε πειρασμό να αναζητήσει σημεία-οδηγούς και να επανακαθορίσει ο ίδιος τη χρονολογική σειρά:

«Ο Τζέισον και η Κάρολαϊν Κόμπσον απέκτησαν τρεις γιους και μία κόρη. Η κόρη, η Κάνπ, δόθηκε στον ΝτάλτονΈιμις κι έμεινε έγκυος. Αναγκασμένη να βρει άμεσα σύζυγο…»

Εδώ ο αναγνώστης σταματά αφού συνειδητοποιεί ότι ο συγγραφέας διηγείται μία άλλη ιστορία. Ο Φώκνερ δεν συνέλαβε αρχικά μία γραμμική υπόθεση για να την ανακατέψει εκ των υστέρων σαν τράπουλα· δεν υπήρχε άλλος τρόπος να την πει. Στο κλασικό μυθιστόρημα, η δράση προϋποθέτει μία κεντρική επιπλοκή· για παράδειγμα, η δολοφονία του γέρου Καραμαζόφ. Όμως αναζητούμε μάταια μία τέτοια επιπλοκή στο «Η Βουή και η Μανία». Είναι ο ευνουχισμός του Μπέντζι ή η οικτρή ερωτική περιπέτεια της Κάντι ή η αυτοκτονία του Κουέντιν ή το μίσος του Τζέισον για την ανιψιό του; Μόλις αρχίζουμε να κοιτάμε ένα επεισόδιο, αυτό ανοίγει αποκαλύπτοντας άλλα επεισόδια, όλα τα άλλα επεισόδια. Τίποτα δεν συμβαίνει· η ιστορία δεν ξεδιπλώνεται· την ανακαλύπτουμε κάτω από κάθε λέξη, σαν άσεμνη και εμφρακτική παρουσία, περισσότερο ή λιγότερο συμπυκνωμένη, ανάλογα την περίπτωση, θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε αυτές τις ασυμμετρίες ως αναίτιες ασκήσεις δεξιοτεχνίας. Η μυθιστορηματική τεχνική συνδέεται πάντοτε με τη μεταφυσική του συγγραφέα. Σκοπός του κριτικού είναι να ορίσει τη δεύτερη πριν αξιολογήσει την πρώτη.

Ο Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes) και τα δύσβατα μονοπάτια του Λεβιάθαν

Ο Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes) και τα δύσβατα μονοπάτια του Λεβιάθαν

Γράφει ο Αρχείος

«Η Φουρτούνα» (The Tempest). Γκραβούρα για το ομώνυμο έργο του William Shakespeare. Αρχείο: George Romney.

Ο Τόμας Χομπς (1588 – 1679) προφανώς γεννήθηκε σε λάθος εποχή. Αυτό πρέπει να του προκάλεσε ιδιαίτερες δυσκολίες. Γιος ιερέα σε μιά εποχή όπου μεσουρανούσε η θρησκεία, οι δεισιδαιμονίες, τα ξωτικά και οι νύμφες στις λίμνες, και μάλιστα, υπό την αιγίδα της Παπικής εξουσίας. Φοίτησε στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, κάτι που αποδείχθηκε ιδιαίτερα εποικοδομητικό αφού κατέληξε να απεχθάνεται το πνευματικό (τότε) καθεστώς των πανεπιστημίων και, εξίσου φυσικά, το θρησκευτικό φανατισμό. Αργότερα μελέτησε κατ΄ ιδίαν κλασσική φιλολογία για να συλλάβει το περιεχόμενο της ζωής και να αντιληφθεί τη σημασία της φιλοσοφίας. Η αίσθηση του φόβου και του θανάτου και η ανάγκη για ασφάλεια αποτέλεσαν τα ψυχολογικά θεμέλια της ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας του. Ως κίνητρο δε της ηθικής συμπεριφοράς των ανθρώπων ο Χομπς θεώρησε το ένστικτο της αυτοσυντήρησης.

Κανένα λογοτεχνικό έργο, όσο «επινοημένο» και να είναι, δεν αναπτύσσεται σε ένα ιστορικό κενό

Του Στέφανου Κωνσταντινίδη

Με τον ίδιο τρόπο που η κοινωνιολογία προσεγγίζει το λογοτεχνικό έργο ως κοινωνικό φαινόμενο σε μια προσπάθεια να μελετήσει την κοινωνία, τα άτομα, τις ομάδες, τις τάξεις, τις κοινωνικές αλλαγές και γενικά κάθε κοινωνικό φαινόμενο μέσα από αυτό, θα μπορούσε και η ιστορία να θέσει το ίδιο ερώτημα από τη δική της σκοπιά. Υπάρχουν μάλιστα και οι κοινωνιολόγοι που πιστεύουν πως ένα λογοτεχνικό έργο μπορεί να αποτελεί καθρέφτη μιας εποχής, αρκεί να του τεθούν τα σωστά ερωτήματα. Μutatis mutandis το ίδιο θα μπορούσε να ισχύσει και για την ιστορία. 

Ανάλογα δηλαδή ερωτήματα που θέτει ο κοινωνιολόγος στα λογοτεχνικά έργα, θα μπορούσε να θέσει και ο ιστορικός. Υπάρχει άλλωστε και μια ολόκληρη συζήτηση στις μέρες μας κατά πόσον η αναπαραγωγή από τη λογοτεχνία σημαντικών ιστορικών γεγονότων επηρεάζει και την πρόσληψη των ιστορικών για τα ίδια γεγονότα.

Χαρακτηριστική είναι για παράδειγμα η συζήτηση που γίνεται τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα για τη λογοτεχνία της αντίστασης και του εμφυλίου πολέμου. Φυσικά στη λογοτεχνία υπάρχει η επινόηση, ο κόσμος του λογοτέχνη είναι μυθοπλαστικός, είναι δημιουργία με τη συμμετοχή της φαντασίας και της ποιητικής αδείας. Είναι δυνατόν επομένως ένα τέτοιο έργο, εν πολλοίς μυθοπλαστικό, να μελετηθεί στη βάση της ορθολογικής σκέψης και της εμπειρικής επιστήμης;

Κανένα λογοτεχνικό έργο, όσο «επινοημένο» και να είναι, δεν αναπτύσσεται σε ένα ιστορικό κενό. Η όποια επινόηση κινείται μέσα σε ένα κοινωνικο-ιστορικό πλαίσιο. Γι’ αυτό πολλές φορές η ίδια η ιστορική συνείδηση διαμορφώνεται περισσότερο από τη λογοτεχνία παρά από την ιστοριογραφία. Η λογοτεχνία είναι ικανή σε τέτοιες περιπτώσεις να διαμορφώσει ένα ιστορικό αφήγημα, ένα ερμηνευτικό πλαίσιο της ιστορίας. Τα παραδείγματα είναι πολλά.