Το Σούλι, χαλκογραφία του Χ. Χόλαντ.
Η αντίσταση των Ελλήνων μετά το 1453
του Γιώργου Καραμπελιά από το βιβλίο του 1821, Η Δυναμική της Παλιγγενεσίας
Η ένοπλη αντίσταση των Ελλήνων ενάντια στους Οθωμανούς, μετά μία περίοδο σκληρών συγκρούσεων, κατά τον 15ο και τον αρχόμενο 16ο αι., αλλάζει χαρακτήρα. Οι κατακτημένοι Έλληνες καταφεύγουν μαζικά στις ορεινές περιοχές και αναπτύσσεται ένα νέο είδος ενόπλων, οι «κλέφτες», σύντομα δε, από τα μέσα του 17ου αι., οι αρματολοί. Ορισμένες περιοχές, ορεινές και ναυτικές, καθίστανται εν τοις πράγμασι ιδιαίτερες «επικράτειες» ή μικροεπικράτειες, όπως θα υπαινιχθεί ο Κανταρτζής. Η Μάνη, η Χιμάρα, τα Ψαρά, το Σούλι, τα Σφακιά, τα Άγραφα, ο Ταΰγετος, ο Όλυμπος[1], αποτελούν μερικές από αυτές τις εστίες μιας ένοπλης «δυαδικής εξουσίας», οι οποίες ενισχύονται καθ’ όλον τον 18ο αι. και σταδιακώς επιχειρούν να ενταχθούν σε ένα ενιαίο επαναστατικό σώμα, όπως θα κάνουν ήδη στη διάρκεια των Ορλωφικών και κατ’ εξοχήν στη διάρκεια της Επανάστασης.
Σταδιακώς, μέσα από τη διαδικασία της σύγκρουσης με τους Οθωμανούς, και τη διαμόρφωση μιας ισχυρής λαϊκής παράδοσης –το πλήθος των δημοτικών τραγουδιών που εξυμνούν τα ανδραγαθήματα των Ελλήνων ενόπλων–, μέσα από την ισχυρή θρησκευτική συνείδηση των ορεινών ή νησιωτικών πληθυσμών, τέλος μέσα από τη συμμετοχή σε κοινούς επαναστατικούς αγώνες, από το 1770 και μετά, οι ένοπλοι Έλληνες μεταβάλλονται, από κλέφτες και αρματολούς[2], σε επαναστατικές δυνάμεις με εθνική συνείδηση, σε αυτές που προσβλέπει ο Ρήγας στον Θούριο και τα επαναστατικά άσματά του.
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης αποτελεί ίσως το αρχέτυπο αυτού του μετασχηματισμού. Γεννήθηκε το 1770, μέσα στην επανάσταση, «εἰς ἕνα βουνό, εἰς ἕνα δένδρο ἀποκάτω»[3].
Ἐγεννήθηκα στα 1770. Ὅταν ἐγλύτωσα ἀπὸ τὴν Καστάνιτζα εἴμουν χρόνων 10. Διαμονὴ Μάνης χρόνια 2. Εἰς τὴν Ἁλωνίσθενα χρόνια 3. Εἰς τὰ Σαμπάσικα χρόνια 12. Ἐποχὴ τῆς νεότητος, 5 χρόνια ἀνύπανδρος καὶ ἄλλους 7 χρόνους ὑπανδρευμένος· 27 χρόνους εἴχα ὅταν μὲ ἐπρωτοκυνήγησαν. Ἀρματωλὸς καὶ κλέφτης ἀλληλοδιαδόχως χρόνια 5. Φερμάνι Βασιλικὸ διὰ ἐμένα καὶ τὸν Πετιμεζὰ στὰ 1802. Τὸ δεύτερο φερμάνι τὸν Ἰανουάριον 1806, καὶ τὸ Πατριαρχικὸ Συνοδικό. 36 χρόνων ἤμουν ὅταν ἐπήγα εἰς τὴν Ζάκυνθο. 50 χρόνους εἴχα ὅταν ἐβγῆκα εἰς τὴν ἐπανάστασι.
Ο Μακρυγιάννης, ο Αθανάσιος Διάκος, ο Νικηταράς, ο Καραϊσκάκης, έχουν μια ανάλογη διαδρομή. Προφανώς, ο Κολοκοτρώνης χρημάτισε και «κλέφτης», δηλαδή λήστευε και Έλληνες – όχι μόνο τους Τούρκους. Προφανώς χρημάτισε και «κάπος», ερχόταν σε συνδιαλλαγή με τους Οθωμανούς και επέβαλλε την τάξη. Πολλοί άλλοι ήταν ενταγμένοι στις στρατιωτικές δυνάμεις του Αλή, όπως ο Ανδρούτσος, ο Καραϊσκάκης, ο Αθανάσιος Διάκος. Πολλοί έρχονταν σε ανταγωνισμό μεταξύ τους για την κατάληψη των αρματολικιών ενώ, συχνά-πυκνά, υπέγραφαν «καπάκια»[4] (συμφωνίες) με τους κατακτητές.
