Ένα θεολογικό λατρευτικό ζήτημα που συντάραξε τη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας ολόκληρο τον 8ο και τις αρχές του 9ου μ.Χ. αιώνα. Είναι η διαμάχη που ξέσπασε ανάμεσα σε δυο παρατάξεις: τους εικονοφίλους (οπαδούς της λατρείας των εικόνων) και τους εικονομάχους (διώκτες της λατρείας των εικόνων).
Η διαμάχη ξεκίνησε από την αντίδραση εναντίον της θρησκοληψίας και των υπερβολών στη λατρεία των αγίων λειψάνων και εικόνων. Στα χρόνια αυτά έχουμε μεγάλη έξαρση του μοναχισμού. Χιλιάδες νέοι άνθρωποι κατέφυγαν στα μοναστήρια για να αποφύγουν τη στράτευση ή τις άλλες κοινωνικές υποχρεώσεις. Για να ζήσουν, πολλοί απ' αυτούς εκμεταλλεύονταν την αμάθεια του κόσμου με την πώληση λειψάνων αγίων ή χρώματος από θαυματουργές εικόνες για θεραπευτικούς σκοπούς κ.λπ.
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ
Τα αίτια της εικονομαχίας είναι κυρίως θεολογικά, αλλά έχουν και πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενο. Ειδικότερα:
1. Τον 8ο μ.Χ. αιώνα εδραιώνεται στην Ανατολή το Ισλάμ, ενώ ο Χριστιανισμός δέχεται ακόμη επιρροές από τον Ιουδαϊσμό. Οι θρησκείες αυτές αρνούνται την απεικόνιση του Θεού, αλλά και όλων των θρησκευτικών προσωπικοτήτων. Οι ανεικονικές αυτές αντιλήψεις επηρέασαν πολλούς πιστούς και βρήκαν γόνιμο έδαφος σε αιρετικές κοινότητες, όπως των Νεστοριανών και των Παυλικιανών. Γενικότερα, στην Μικρά Ασία υπήρχε μια τάση απόρριψης των εικόνων.
2. Το ανεικονικό πνεύμα του Ισλαμισμού και οι αντιλήψεις της Ανατολής επηρέασαν τη δυναστεία των Ισαύρων που καταγόταν από τη Συρία. Ο Λέων Γ' ο Ίσαυρος και ο γιος του Κωνσταντίνος ο Ε', όταν έγιναν αυτοκράτορες, προσπάθησαν να επιβάλλουν στους πιστούς τις εικονομαχικές τους απόψεις.
3. Η επιθυμία των Ισαύρων να περιορίσουν την επιρροή των μοναχών.
4. Η λανθασμένη ιδέα που είχαν οι εικονομάχοι ότι οι επιτυχίες των εχθρών του Βυζαντίου, προέρχονταν από τη δίκαιη οργή του Θεού για ότι συνέβαινε στο χώρο της λατρείας.
5. Στη διένεξη αυτή συνέβαλαν πολλοί αφελείς και χωρίς θεολογική παιδεία μοναχοί και λαϊκοί, που προέρχονταν από τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα της κοινωνίας. Με τις υπερβολές και τις δεισιδαιμονίες τους σχετικά με τις εικόνες διαμόρφωσαν ένα κλίμα εικονολατρίας με ειδωλολατρικές εκδηλώσεις. Κατέληξαν να λατρεύουν το ξύλο, το χρώμα και το υλικό της εικόνας, τα οποία θεωρούσαν φορείς της θείας χάριτος και μέσον αγιασμού των πιστών.
6. Οι αντιλήψεις αυτές, αλλά και η δυσαρέσκεια για την αυστηρή οικονομική και κοινωνική πολιτική των Ισαύρων οδήγησε τις λαϊκές και οικονομικά ασθενείς κοινωνικές ομάδες με αφορμή τις εικονομαχικές θέσεις αυτής της δυναστείας, να αντιδράσουν δυναμικά στις μεταρρυθμίσεις τους.
