Μια ιστορία από τις χιλιάδες που έλαβαν χώρα κατά το διάστημα της Κατοχής η οποία καταδεικνύει την τραγικά αντιφατική μοίρα αυτού του λαού.Την ίδια περίοδο κατά τη διάρκεια της οποίας διαδραματιζόταν το Έπος της Εθνικής Αντίστασης, μαύρες σελίδες γράφονταν από ένα τμήμα του ίδιου λαού που είχε επιλέξει το δρόμο της υποτέλειας,του δωσιλογισμού και της ταπείνωσης.
Σαν σήμερα στις 4 Νοεμβρίου 1943 εκτελέστηκε ο Δημήτριος ή Μήτσος Γιαννακόπουλος από απόσπασμα μελών του ΕΔΕΣ που έφεραν όμως διακριτικά του ΕΛΑΣ.
Ο Γιαννακόπουλος ήταν δικηγόρος και στέλεχος του ΕΔΕΣ Αθηνών. Συνάμα ήταν εκδότης της εφημερίδας "Νέα Ζωή" και διευθυντής της "Δημοκρατικής Σημαίας", κατοχικών φύλλων που κυκλοφορούσαν παράνομα.
Ο ΕΔΕΣ Αθηνών, του οποίου όπως είπαμε ήταν ηγετικό στέλεχος, είχε διασπαστεί. Το ένα του τμήμα συνεργαζόταν στενά με τις κατοχικές αρχές και τα τάγματα ασφαλείας. Το άλλο υπερασπιζόταν σθεναρά τη συνεργασία με το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ.
Στα πλαίσια της σύγκρουσης αυτής κυκλοφόρησε λίστα προγραφών με τα ονόματα εκείνων των μελών του ΕΔΕΣ που είχαν επιλέξει την αγωνιστική κατεύθυνση. Σ' αυτήν εκτός από το Γιαννακόπουλο συμπεριλαμβάνονταν και άλλοι αγωνιστές όπως οι Δέπος, Λίτινας κ.α.
Η σκοτεινή ιστορία του ρασοφόρου μυστικού πράκτορα που «έσπρωξε» την Ελλάδα στον εμφύλιο....
Ο Ντέιβιντ Μπάλφουρ που έγινε Πατήρ Δημήτριος
Στις 20 Ιανουαρίου 1903, γεννήθηκε ο Ντέιβιντ Μπάλφουρ. Ήταν γόνος ευκατάστατης οικογένειας και έλαβε άριστη ανατροφή. Σπούδασε στα πανεπιστήμια της Πράγας, του Σάλτσμπουργκ, της Ρώμης και μετέπειτα της Αθήνας. Μιλούσε αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, ρωσικά, πολωνικά, ελληνικά και τουρκικά.
Με τόσα και τέτοια προσόντα, θα μπορούσε να ακολουθήσει όποια καριέρα ήθελε. Εκείνος, όμως, άκουσε το κάλεσμα από τον Θεό και αποφάσισε να γίνει ιερέας. Αν και καθολικός, έρχεται σε επαφή με την Ορθοδοξία και στις αρχές της δεκαετίας του ’30 βαπτίζεται σε εκκλησία του Παρισιού. Το 1934 πηγαίνει στο Άγιο Όρος. Στον Άθω εκάρη μοναχός και πήρε το όνομα Δημήτριος.
Την επόμενη χρονιά πηγαίνει στην Αθήνα και εντάσσεται στο Ιερατικό Τάγμα του Αγίου Παντελεήμονος. Χειροτονείται από τον τότε μητροπολίτη Καρυστίας Παντελεήμων και εγγράφεται στο μοναχολόγιο της μονής Πεντέλης. Στη συνέχεια διορίζεται εφημέριος στον Ευαγγελισμό και παράλληλα, αναλαμβάνει ιερατικά καθήκοντα στο παρεκκλήσι των ανακτόρων. Ζούσε μέσα στο νοσοκομείο και δίδασκε παράλληλα στο Βρετανικό Συμβούλιο.
Γίνεται αρχιμανδρίτης και η φήμη του μορφωμένου παπά που δίνει συμβουλές για τα πάντα και ακούει όλα τα προβλήματα των πιστών, γιγαντώνεται. Ο πατήρ Δημήτριος καταφέρνει μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα και γίνεται ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους ιερείς της Αθήνας.
Με μια πρώτη ανάγνωση η ζωή του δεν είχε τίποτα το ιδιαίτερο, κάτι το συνταρακτικό. Το θέμα, ωστόσο, με τον πατήρ Δημήτριο ήταν πως ταυτόχρονα ήταν και... Ντέιβιντ Μπάλφουρ ακόμα και αν αυτό δε φαινόταν. Διότι είχε δυο ζωές. Αυτή που φαινόταν και αυτή που δε φαινόταν.
"Χορογραφίες που θα ήθελα αλλά δεν θα καταφέρω να κάνω αρ. 1
Σαν σήμερα, είναι γνωστό, εκτελέστηκε o Νίκος Μπελογιάννης μαζί με τρεις συντρόφους του, στις 30 Μαρτίου 1952.
Η φωτογραφία είναι λίγο πριν από την εκτέλεση.
Επικεντρώνω το ενδιαφέρον μου στον άντρα που είναι δεύτερος από δεξιά, τον Ηλία Αργυριάδη.
Μηχανικός-ηλεκτρολόγος τον φώναζαν Ήφαιστο διότι έπιαναν τα χέρια του. Αυτός έστησε τον ασύρματο στη βίλα «Αύρα» στη Γλυφάδα όπου διέμενε με την οικογένειά του. Όταν συνελήφθη, η ασφάλεια πήρε για ανάκριση και τη γυναίκα του, την Κατίνα Δάλλα και τα τρία από τα τέσσερα παιδιά του: την δωδεκάχρονη Έφη, και τις μικρότερες Ιωάννα και Ολυμπία.
Όταν οι ανακριτές Λάμπρου (ο γνωστός μετέπειτα βασανιστής του Περικλή Κοροβέση) και Αγγελόπουλος δεν μπόρεσαν να αποσπάσουν πληροφορίες από τη γυναίκα του, οδήγησαν την Έφη σε νταμάρι στον Υμηττό όπου την υπέβαλαν σε εικονική εκτέλεση.
Μετά από λίγες ημέρες τις άφησαν όλες ελεύθερες αλλά η μητέρα τους πήρε χάπια και έπεσε από το μπαλκόνι του σπιτιού τους και ξεψύχησε στα χέρια της Έφης.
Οι δύο μικρότερες δόθηκαν για υιοθεσία σε ένα ζευγάρι Ελληνοαμερικανών στη Μασαχουσέτη.
Εδώ σταματώ. Σκέφτομαι αυτά τα δύο κορίτσια, που ήξεραν ότι ήταν άλλων γονιών με άλλες πεποιθήσεις από τους θετούς γονείς τους (τα υιοθετημένα παιδιά δίνονταν σε γονείς αποδεδειγμένα δεξιούς). Τα κορίτσια κατάφερε να τα βρει η μεγαλύτερη αδελφή τους το 1980 αλλά μόνο με την Ολυμπία/Helen μπόρεσε να αποκαταστήσει την σχέση, "η Ιωάννα/Jina ζούσε μια εύθραυστη ζωή αδυνατώντας να διαχειριστεί το παρελθόν της βιολογικής οικογένειας της"*.
Η πορεία θανάτου των παιδιών, ένα δραματικό περιστατικό του ελληνικού εμφυλίου.
Ο Πέτρος Ανταίος , αρχηγός της ΕΠΟΝ εξιστορεί ένα από τα πιο δραματικά επεισόδια του ελληνικού εμφυλίου δείγμα του παραλογισμού που τότε επικράτησε( Σ.Κούλογλου: Μαρτυρίες για τον εμφύλιο και την ελληνική αριστερά , Εστία 2006):
Ο Γούσιας είχε την φοβερή ιδέα για να εντυπωσιάσει τον Ζαχαριάδη και να πάρει την θέση του Μάρκου Βαφειάδη να οδηγήσει στον Γράμμο ένα μεγάλο αριθμό παιδιών:
" Ο Γούσιας πήρε μαζί του και άλλα 400 παιδιά που οι Θεσσαλοί είχαν μαζέψει από χωριά του κάμπου. Συνολικά είχαν μαζευτεί περίπου 1300 παιδιά. Μας συνόδευαν δύο τάγματα πολύ μαχητικά: το τάγμα της Νεολαίας της Ρούμελης και το ιππικό του Μπουκουβάλα. Με τα παιδιά και τη βοήθεια των ταγμάτων, ο Γούσιας σκεφτόταν:
"Θα τους σαρώσω, θα ανέβω πάνω στον Γράμμο και με αιχμαλώτους". Ήταν η πιο θανατερή πορεία στη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Από τα 1300 παιδιά έφτασαν πάνω στο Γράμμο γύρω στα 300. Σακατεύτηκαν δηλαδή 1000 παιδιά, ο ανθός της νεολαίας της Ρούμελης, Παιδιά που φυσικά δεν ήταν ώριμοι αγωνιστές, οι περισσότεροι ήταν επιστρατευμένοι από τον Γούσια στα χωριά όπου έμπαινε και μάζευε κορίτσια και αγόρια. Τα παιδιά είχαν προστασία αλλά ήταν άοπλα.
Θυμάμαι την επική πορεία μέσα από τον κάμπο, όπου αντιμετωπίσαμε άοπλοι με πέτρες τα τάνκς στη δημοσιά Λάρισας- Βόλου. Θυμάμαι το απίστευτο δραματικό πέρασμα της λίμνης Κάρλας όπου πάγωσαν τα παιδιά σαν νούφαρα και έμειναν πάνω στη λίμνη. Όταν φτάσαμε στα Πιέρια πια είμαστε ξεθεωμένοι, ήμαστε σαράντα μέρες νηστικοί, είχαμε μαζί μας μόνο λίγα σπυριά καλαμπόκι. Ο Γούσιας μου έδωσε εντολή να σφάξουμε όλα τα ζώα.
“Ήμουν παιδάκι, έμενα στη Λένορμαν 16. Και πήγαινα με τα πόδια, επειδή με στένευε η περιοχή, και φτάνω κάπου προς το Περιστέρι. Περνάει ένα φορτηγό αυτοκίνητο και πετάει κουφάρια, πτώματα. Αποκεφαλισμένοι άνθρωποι. Τους πετάει έτσι, όπως πετάμε τα απορρίματα. Μετά από λίγο βλέπω να έρχονται οι γυναίκες και να προσπαθούν να ενώσουν το σώμα με το κεφάλι, για να μπορέσουν να δουν ποιος είναι ο δικός τους άνθρωπος.
Τότε άρχισα, παρότι ήμουν παιδί, να προβληματίζομαι: ποιο κεφάλι είναι δεξιό και ποιο αριστερό;
Και αυτό με έβαλε σε τόσο μεγάλες σκέψεις ώστε άρχισα πλέον να ασχολούμαι με την μελέτη του πολέμου, όχι για να τον εξωραΐσω, αλλά για να καταδείξω ότι ναι μεν μπορεί να είναι αναγκαίος κάτω από κάποιες συνθήκες, αλλά όταν μπορούμε να τον αποφύγουμε χωρίς να ταπεινωθούμε, είναι καλύτερα.
Και επειδή φοβάμαι πάντοτε τον εμφύλιο, συνηθίζω να έω την φράση του Μακρυγιάννη: Εγώ κρέας για εμφύλιο δεν πουλώ”
Οι διαιρέσεις της Αμερικής είναι παλιές. Πολιτικά και κοινωνικά, είναι ριζωμένες σε μίση και ιδεολογική εκδίκηση που πάει γενιές πίσω, στην εποχή του Νιου Ντηλ, όταν η κυβέρνηση επέκτεινε ευρέως το ρόλο της στις ζωές των ανθρώπων. Οικονομικά και ηθικά, το έθνος θεμελιώθηκε πάνω στις αμαρτίες της δουλείας και της γενοκτονίας των ιθαγενών.
Οι συνέπειες του παρελθόντος αυτού είναι ακόμα παρούσες. Η πανδημία του κορωνοϊού ήταν κατά πολύ σκληρότερη για τους Ινδιάνους, τις κοινότητες των Μαύρων και τους φτωχούς.
Η μακρόχρονη εμφύλια διαμάχη δεν είναι νέα. Η ελληνική μυθολογία, το πεδίο των ακαδημαϊκών μου γνώσεων, είναι γεμάτο με κύκλους εκδίκησης που απειλούν να εξαφανίσουν την κοινωνία. Δύο από τα περισσότερο δημοφιλή έργα της ελληνικής γραμματείας, η Οδύσσεια και η Ορέστεια, είναι ιστορίες φαινομενικά αιώνιας διαμάχης που τελειώνουν με τη συνάντηση των αντιτιθέμενων ομάδων.
Μέσα στην αγωνία της μετεκλογικής περιόδου, καταφεύγω στις ιστορίες αυτές με την ελπίδα ότι οι αρχαίοι Έλληνες έχουν κάποια σοφία να μοιραστούν, την οποία έχουν για τους λοιμούς, το θρήνο των νεκρών, και για «εναλλακτικά γεγονότα».
Πώς η γεμάτη διενέξεις ελληνική κοινωνία βρήκε το δρόμο της;
Ξεχνώντας και συγχωρώντας;
Ένα από τα ποιήματα στο οποίο κατέφυγα είναι η Οδύσσεια του Ομήρου. Το επικό αυτό ποίημα, που συνετέθη πριν από τον 5ο π.Χ. αιώνα, αφηγείται την ιστορία ενός πολεμιστή του Τρωικού Πολέμου, του Οδυσσέα, του οποίου η επιστροφή στην πατρίδα έγινε έπειτα από δέκα χρόνια. Όταν το ταξίδι του τελικά ολοκληρώνεται, βρίσκει τη σύζυγό του, την Πηνελόπη, πολιορκημένη από μνηστήρες που ελπίζουν να την παντρευτούν και να πάρουν τη θέση του ως ηγεμόνα στην πόλη της Ιθάκης.
Οι περισσότεροι που διαβάζουν την Οδύσσεια, συνήθως θυμούνται ότι αυτή τελειώνει με την ευτυχή επανένωση του Οδυσσέα και της Πηνελόπης, αλλά στην πραγματικότητα το τελευταίο βιβλίο του έπους τελειώνει με αιματοχυσία: Ο Οδυσσέας σκοτώνει τους μνηστήρες της συζύγου του.
Μετά τη σφαγή, οι επιζώντες μαζεύονται για να αποφασίσουν εάν θα πρέπει να σκοτώσουν, με τη σειρά τους, τον Οδυσσέα. Ελαφρά οι περισσότεροι από τα μισά μέλη της οικογένειας αποφασίζουν να μην επιδιώξουν την εκδίκηση, αλλά οι υπόλοιποι οπλίζονται για να αντιμετωπίσουν τον Οδυσσέα.
Τη στιγμή που δυο πλευρές είναι έτοιμες να συγκρουστούν, ο Δίας στέλνει την θεά Αθηνά να τις σταματήσει. Αυτή διακηρύσσει ότι πρέπει να ξεχάσουν τη σφαγή, να αναγνωρίσουν τον Οδυσσέα ως βασιλιά, και «ας είναι αρκετά ο πλούτος και η ειρήνη».
Η δεύτερη μεγάλη ελληνική τραγωδία του 20ου αιώνα και η 2η μεγάλη διαιρετική τομή στο πολιτικό πεδίο.
Η έντονη κοινωνική δυναμική και πόλωση στην κατοχή, εμπεριείχε και την εμφύλια σύγκρουση. Δεν ήταν νομοτελειακή εξέλιξη, αλλά ισχυρό ενδεχόμενο. Η πάλη γραμμών στο ΕΑΜ-ΚΚΕ, η ένοχη αστική-άρχουσα τάξη της χώρας, η επέμβαση του βρετανικού ιμπεριαλισμού και η πολιτική ανεπάρκεια της ηγεσίας της αριστεράς, παρά την αναμφισβήτητη αγωνιστικότητα και τον πατριωτισμό της. Η χειραγώγηση της σύγκρουσης από τις εξωελλαδικές δυνάμεις στο πλαίσιο του κυοφορούμενου ψυχροπολεμικού ανταγωνισμού και του επικείμενου τέλους της αντιφασιστικής συμμαχίας, όπως τα λένε ο Μίκης και ο Καζαντζάκης. Η σύγκριση της ελληνικής περίπτωσης, με την ιταλική, τη γιουγκοσλαβική και την τσεχοσλοβακική.
Η αριστερά σε διάφορες εκδοχές της στον 20ο αιώνα, μέχρι τη δεκαετία του ’80, συνδέθηκε ή και πυροδότησε καλλιτεχνικά ρεύματα, συναρθρώνοντας το διεθνές με το εγχώριο, το εθνικό με το λαϊκό. Ήταν μεγάλη λαϊκή δύναμη, κοινωνικά γειωμένη με ιθαγένεια. Τα τελευταία 30 χρόνια, ένα σημαντικό στοιχείο του μεταμορφισμού της εγχώριας αριστεράς, της υφιστάμενης κίνησής της ή και οργανικής ενσωμάτωσης από τις δυνάμεις εσωτερίκευσης της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης είναι η αποσύνδεσή της ή η αδυναμία της να τροφοδοτήσει καλλιτεχνικά-μουσικά ρεύματα. «Πολεμάμε και τραγουδάμε» έλεγε ο ΕΛΑΣ. Καταναλώνουμε τα τραγούδια του παρελθόντος, ίσως γιατί δεν "πολεμάμε" πια.
Μερικά από τα τραγούδια-σκοπούς στα Δεκεμβριανά ή με αφορμή αυτά
«Μας πήραν την Αθήνα…». Τραγουδώντας στα χαλάσματα.
του barikat
Τρία είναι τα πιο γνωστά τραγούδια που αφορούν την περίοδο των Δεκεμβριανών.
Το πρώτο είναι το «Μας πήραν την Αθήνα», γραμμένο από άγνωστο δημιουργό, ίσως και μέσα από συλλογική δημιουργία, όπως γράφονταν τα δημοτικά τραγούδια, χαρακτηρισμένα πιο πολύ από τις συνθήκες και το περιβάλλον της γραφής τους, παρά από τον χαρακτήρα και την έμπνευση ενός μεμονωμένου δημιουργού. Για αυτό και κυκλοφορούν συχνά σε διάφορες εκδοχές.
Τα Δεκεμβριανά ήταν από τις πιο μελανές ιστορίες του ελληνικού έθνους. Διήρκεσαν σχεδόν έναν μήνα και στοίχισαν τη ζωή σε χιλιάδες ανθρώπους.
Στις 3 Δεκεμβρίου 1944 λίγο μετά το τέλος της κατοχής ξέσπασαν αιματηρές συγκρούσεις ανάμεσα στον ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και τις κυβερνητικές και βρετανικές με στόχο την ανάληψη της εξουσίας. Ο Γεώργιος Παπανδρέου ο οποίος είχε αναλάβει την εξουσία μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων ανακοίνωσε την αποστράτευση του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ ως τις 10 Δεκεμβρίου 1944.
Αθήνα, Δεκέμβριος 1944. Ένοπλη ομάδα σε οδομαχία
Η συγκεκριμένη απόφαση προκάλεσε την οργή του ΚΚΕ με αποτέλεσμα οι Υπουργοί του ΕΑΜ να αποχωρήσουν από την κυβέρνηση ως ένδειξη διαμαρτυρίας. Οργανώθηκε ένα μεγάλο συλλαλητήριο στην Πλατεία Συντάγματος, στο οποίο πήραν μέρος περισσότεροι από 100.000 πολίτες και"πνίγηκε" στο αίμα, καθώς οι δυνάμεις ασφαλείας άνοιξαν πυρ κατά του πλήθους με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 30 άτομα.
Ευθύς αμέσως η πρωτεύουσα μετατράπηκε σε πεδίο μάχης και αιματηρές συγκρούσεις έλαβαν χώρα σε κεντρικούς δρόμους. Οι φωτογραφίες της εποχής αποτυπώνουν τις τραγικές στιγμές που βίωσαν οι πολίτες της Αθήνας τον "μαύρο" Δεκέμβρη του 1944. Ο γραφίστας Χρήστος Καπλάνης έδωσε χρώμα σε ασπρόμαυρες φωτογραφίες από τα Δεκεμβριανά και τις δημοσίευσε στη σελίδα του στο Facebook Past in Color.
Στις 3 Δεκεμβρίου 1944 έπεσαν οι πρώτοι πυροβολισμοί εναντίον των διαδηλωτών του ΕΑΜ που βρίσκονταν στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη στο Σύνταγμα. Ήταν η αρχή των ένοπλων συγκρούσεων ανάμεσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τις Βρετανικές και Κυβερνητικές δυνάμεις που έγιναν γνωστές ως «Δεκεμβριανά
Η πρωτεύουσα μετατράπηκε σε πεδίο μάχης και βυθίστηκε στο σκοτάδι. Βρετανικά τανκς κινούνταν στους δρόμους και πτώματα κείτονταν σε πλατείες. Οι μάχες διήρκεσαν 33 μέρες και χιλιάδες άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους.
Υπολογίζεται ότι 17.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, αριθμός ο οποίος υπερβαίνει τις απώλειες των Ελλήνων κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου.
Μοναδικά είναι τα στιγμιότυπα που κατέγραψε ο πολύπειρος Ουκρανός φωτορεπόρτερ Dmitri Kessel από τις οδομαχίες στην Αθήνα την περίοδο των Δεκεμβριανών. Πρόκειται για φωτογραφικά-ντοκουμέντα της εποχής που παρέμειναν ανέκδοτα επί σειρά ετών και ήρθαν στο φως της δημοσιότητας το 1994 από τον Ντέηβιντ Ντάνκαν, ο οποίος ανέφερε.
«Ο Ντμίτρ Κέσελ ήταν εδώ, κάτω από την Ακρόπολη, στις 3 Δεκεμβρίου 1944. Τότε που πολλά όνειρα έγιναν εφιάλτες και ο ηρωισμός, η αγωνία και το πάθος μάτωσαν αυτή την όμορφη χώρα. Σας στέλνει, μέσα απ’ την καρδιά του, όσα θραύσματα μάζεψε από εκείνα τα γεγονότα. Τη δική του φωτογραφική μαρτυρία».
O Kessel πέθανε το 1995 στη Νέα Υόρκη, αφήνοντας πίσω του μοναδικά στιγμιότυπα- μαρτυρίες από τα Δεκεμβριανά.
Δείτε τις φωτογραφίες:
Γεώργιος Παπανδρέου Γιώργης Σιάντος Τσώρτσιλ και αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός *Πηγή φωτογραφιών: "DMITRI KESSEL, ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ‘44", Εκδόσεις ΑΜΜΟΣ
Μετά από επτά χρόνια αιχμαλωσίας και καταναγκαστικών έργων στην Αλβανία οι Έλληνες φιλούν το χώμα της πατρίδας μετά την απελευθέρωση τους. Αυτή είναι η άγνωστη ιστορία τους
Μία από τις πιο άγνωστες και μαύρες ιστορίες του εμφυλίου είναι το κεφάλαιο που έκλεισε ακριβώς επτά χρόνια μετά την ολοκλήρωση του. Αφορά τις συνθήκες σκλαβιάς που έζησαν οι όμηροι που πήραν μαζί τους κατά την άτακτη υποχώρηση τους στην Αλβανία μετά την ήττα στον Γράμμο οι δυνάμεις του ΔΣΕ. Ένα μείγμα από αιχμαλώτους του τακτικού στρατού, ανδρών και γυναικών από γύρω χωριά αλλά και ανθρώπων που ακολούθησαν τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ και πίστεψαν ότι στην γειτονική χώρα θα ζήσουν την ζωή που ονειρεύτηκαν σε μία σοσιαλιστική χώρα και τελικά αναγκάστηκαν να δουλεύουν κάτω από άθλιες συνθήκες σχεδόν σαν αιχμάλωτοι πολέμου.
Μετά την κατάρρευση του ΔΣΕ τον Αύγουστο του 1949, οι αντάρτες περνούσαν στην Αλβανία και εκεί κατέθεταν τον οπλισμό τους στους Αλβανούς. Στην σύγχυση της υποχώρησης όσοι από τους αιχμαλώτους μπόρεσαν κατέφυγαν στον ΕΣ πολλοί όμως ακολούθησαν τους αντάρτες στην γειτονική χώρα και εγκλωβίστηκαν εκεί.
Και θέλω να ξαναμιλήσω για κάτι ριζωμένο στα έγκατά μου:
Θανάσης - Βάιος Παπαθανασίου. Αυτό είναι το πλήρες ονοματεπώνυμό μου.
Στη βάφτισή μου, το 1960, ο παπάς έτσι με ονομάτισε: Αθανάσιο - Βάιο. Αλλά οι γονείς μου, παρόλο που ήθελαν να μου δοθεί (και) το Βάιος, αποφάσισαν να μην γραφτεί στα χαρτιά. Τους ήταν νωπή ακόμη η ατμόσφαιρα του εμφυλίου και η καχυποψία του κράτους των νικητών απέναντι σε… διπλά ονόματα, ψευδώνυμα κλπ. Κι όταν γεννιέσαι στην Καισαριανή και βαφτίζεσαι εκεί (στην Παναγίτσα της), μια ανησυχία παραπάνω για τους γονείς! Υπερβολή τους ή όχι, αυτή ήταν η ανησυχία τους.
To ότι έχω και το Βάιος ως βαφτιστικό όνομα, το ξέρουν κάμποσοι φίλοι. Είναι μερικά χρόνια που το γνωστοποιώ και το τιμώ απλά, κυρίως με κέρασμα στο σχολείο ή στη Σχολή την τελευταία μέρα πριν από τις διακοπές του Πάσχα, και στον Άγιο Φίλιππο του Θησείου το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων, μετά την κατανυκτική ακολουθία με την οποία ξεκινά η Μεγαλοβδομάδα. Καθώς περνούν τα χρόνια, νιώθω όλο και πιο έντονη την ανάγκη για ζεστόκαρδη ανάμνηση του Βάιου εκείνου, του οποίου μου δόθηκε το όνομα. Ήταν θείος μου: ο αδερφός του πατέρα μου.
Το 2004 αποτύπωσα υπαινικτικά την ιστορία του σε ένα κείμενο, όπου έβαλα εκείνον τον ίδιο να μιλάει στον αδερφό του Νίκο – τον πατέρα μου. Το παραθέτω στη συνέχεια, όπως είχε δημοσιευτεί στο καλό περιοδικό Manifesto. Μετά το τέλος του προσθέτω τώρα μια παράγραφο κάπως διευκρινιστική, σαν παράκληση προς τους φίλους που θα διαβάσουν αυτές τις γραμμές, να κάνουν μια προσευχούλα.
Θυμάσαι, ρε συ, που κοιτάγαμε από την κλειδαρότρυπα; Όταν η μάννα έκλεινε πίσω της την πόρτα της κουζίνας για να κατεβάσει το μέλι που το φύλαγε σαν πολύτιμο μαντζούνι για γιατροσόφια… Για την ακρίβεια, η Λίτσα κι εγώ κοιτούσαμε. Εσένα Νικολάκη, σε σέρναμε για να κοιτάξεις, γιατί εσύ ήσουνα μοσχάρι ήμερο, χωρίς πολλές ζερζεβουλιές. Έτσι δεν σε έλεγε η μάννα όταν μας κάρφωνε με το βλέμμα το αγριεμένο;
Με δυσκολεύει αυτή η κλειδαρότρυπα σήμερα. Πρέπει να καρφώσω επίμονα το βλέμμα μου για να δω τι ξεπροβάλλει. Σα γυναικεία μορφή μου φαίνεται, που μου κουνάει το χέρι. Γουρλώνω τα μάτια να δω καλλίτερα, μα όσο τα γουρλώνω, νιώθω σα να ξεκολλάω από το πάτωμα. Πού είσαι Νίκο; Όταν κοιτούσαμε απ’ την κλειδαρότρυπα τη μάννα, σου κρατούσα το χέρι. Μέχρι τώρα, νόμιζα πως το κρατούσα για να σε τραβήξω στο κοίταγμα. Τώρα μόλις μού ’ρθε ξαφνικά μια υποψία, σαν απάντηση: Μήπως σε κρατούσα για να ‘χω εγώ σιγουριά καθώς ολόκληρη η ύπαρξή μου σούρωνε μέσα στο μάτι μου και αυτό μέσ’ στη μαυρίλα της κλειδαρότρυπας; Κουνάω τον καρπό μου και τα δάχτυλα όσο τα παίρνει, να βρω το χέρι σου. Δεν είσαι εδώ, Νίκο; Μου την κοπάνησες, βρε μπαγάσα;
Ο Πέτρος Ανταίος, αρχηγός της ΕΠΟΝ εξιστορεί ένα από τα πιο δραματικά επεισόδια του ελληνικού εμφυλίου δείγμα του παραλογισμού που τότε επικράτησε (Σ.Κούλογλου: Μαρτυρίες για τον εμφύλιο και την ελληνική αριστερά , Εστία 2006): Ο Γούσιας είχε την φοβερή ιδέα για να εντυπωσιάσει τον Ζαχαριάδη και να πάρει την θέση του Μάρκου Βαφειάδη να οδηγήσει στον Γράμμο ένα μεγάλο αριθμό παιδιών:
" Ο Γούσιας πήρε μαζί του και άλλα 400 παιδιά που οι Θεσσαλοί είχαν μαζέψει από χωριά του κάμπου. Συνολικά είχαν μαζευτεί περίπου 1300 παιδιά. Μας συνόδευαν δύο τάγματα πολύ μαχητικά: το τάγμα της Νεολαίας της Ρούμελης και το ιππικό του Μπουκουβάλα. Με τα παιδιά και τη βοήθεια των ταγμάτων, ο Γούσιας σκεφτόταν: "Θα τους σαρώσω , θα ανέβω πάνω στον Γράμμο και με αιχμαλώτους".
Ήταν η πιο θανατερή πορεία στη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Από τα 1300 παιδιά έφτασαν πάνω στο Γράμμο γύρω στα 300. Σακατεύτηκαν δηλαδή 1000 παιδιά, ο ανθός της νεολαίας της Ρούμελης, Παιδιά που φυσικά δεν ήταν ώριμοι αγωνιστές, οι περισσότεροι ήταν επιστρατευμένοι από τον Γούσια στα χωριά όπου έμπαινε και μάζευε κορίτσια και αγόρια. Τα παιδιά είχαν προστασία αλλά ήταν άοπλα. Θυμάμαι την επική πορεία μέσα από τον κάμπο, όπου αντιμετωπίσαμε άοπλοι με πέτρες τα τάνκς στη δημοσιά Λάρισας- Βόλου. Θυμάμαι το απίστευτο δραματικό πέρασμα της λίμνης Κάρλας όπου πάγωσαν τα παιδιά σαν νούφαρα και έμειναν πάνω στη λίμνη. Όταν φτάσαμε στα Πιέρια πια είμαστε ξεθεωμένοι, ήμαστε σαράντα μέρες νηστικοί, είχαμε μαζί μας μόνο λίγα σπυριά καλαμπόκι. Ο Γούσιας μου έδωσε εντολή να σφάξουμε όλα τα ζώα. Ήταν η πρώτη φορά που τα παιδιά έφαγαν μουλαρίσιο ζωμό και τα περισσότερα έκαναν εμετό. Μονάχα στην κορφή των Πιερίων, σε υψόμετρο περίπου 1.100 κάθε δυο-τρεις βραδιές πεθαινανε 40-50 παιδιά. Κάναμε ένα συνεργείο εμείς οι νεολαίοι και σώσαμε μερικά παιδιά δίνοντας τους ένα κομματάκι ζάχαρη, μια γουλιά κονιάκ που άρπαζα από το παγούρι του Γούσια. Την τεσσαρακοστή ημέρα βγήκαμε αντίκρυ προς τις προσβάσεις του Γράμμου, σέρνοντας μαζί μας και νεκρούς. Ήταν μια φοβερή τραγωδία που την έζησα"(σελ.72,73).
Άλλη μια τραγική συνέπεια του εμφυλίου ότι οι εξόριστοι στις Ανατολικές χώρες, όπως λέει ο Στέλιος Γιατρουδάκης , ζούσαν το δράμα του πολύχρονου χωρισμού των οικογενειών: " πολλές οικογένειες πολιτικών προσφύγων ήταν διασκορπισμένες σε όλη την Ανατολική Ευρώπη: σε άλλη χώρα ο άντρας , αλλού οι γυναίκες και αλλού τα παιδιά - πέρασαν χρόνια να ενωθούν. Όμως οι σοβιετικές αρχές δεν επέτρεπαν τα ταξιδια ούτε προς τις άλλες λαϊκές δημοκρατίες"(σελ,518).
Σε μια από τις πιο ζοφερές περιόδους της νεότερης ελληνικής ιστορίας ήταν αφιερωμένη η δεύτερη στρογγυλή τράπεζα του κύκλου ομιλιών «Μιλώντας για τον Έρωτα και το Θάνατο στη ζωή και στην τέχνη» που διοργάνωσε το Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας (Κ.Τ.Ψ.) στο Ίδρυμα Β & Μ Θεοχαράκη: «Έρωτας & θάνατος στην τέχνη: Συναντώντας το τραύμα του εμφυλίου».
Ο Νίκος Δεμερτζής (καθ. ΕΚΠΑ, πρόεδρος ΕΚΚΕ) μίλησε για το τραύμα εμφυλίου. Μια ιστορική περίοδο που τείνουμε εύλογα να ξεχνάμε αλλά και που παράλληλα οφείλουμε να θυμόμαστε επανέρχεται ως αναστοχασμός μνήμης, συναισθήματος και ταυτότητας. Η συγγνώμη και η συγχώρεση προτείνεται ότι μπορούν να λειτουργήσουν λυτρωτικά για την επούλωση του συλλογικού μας τραύματος.
Σεπτέμβρης 1944. Οι Γερμανοί που εγκαταλείπουν την Ελλάδα με κατεύθυνση τα βόρεια σύνορα της χώρας, μόνο στα όνειρα τους θα μπορούσαν να φανταστούν αυτό που συμβαίνει. Τα βρετανικά αεροπλάνα - ενώ οι μάχες μαίνονται σφοδρές παντού στον υπόλοιπο κόσμο - αφήνουν ανενόχλητα τα γερμανικά πλοία να μεταφέρουν Γερμανούς στρατιώτες απ' τα νησιά στην ηπειρωτική χώρα.
Όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, είχε συναφθεί Αγγλογερμανική συμφωνία με αντάλλαγμα την παράδοση από τους Γερμανούς της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης αμαχητί.
Ο Άλμπερτ Σπέερ, υπουργός της Πολεμικής και Βιομηχανικής Παραγωγής του Χίτλερ, σε συνέντευξή του στον Β. Μαθιόπουλο αποκαλύπτει : " Είμαι αυτήκοος μάρτυρας ενός γεγονότος, που μας είχε προκαλέσει πολύ μεγάλη εντύπωση το φθινόπωρο του 1944. Θυμάμαι συγκεκριμένα ότι ο στρατηγός Γιόντλ, αρχηγός του Γενικού (γερμανικού) Επιτελείου, ήρθε μια μέρα και μου ανέφερε ότι επήλθε συμφωνία σε υψηλό επίπεδο μεταξύ Αγγλίας και Γερμανίας, που αφορούσε την Ελλάδα. Η συμφωνία αυτή, πρωτοφανής μέχρι τότε και όπως γνωρίζω ΜΟΝΑΔΙΚΗ σε όλο τον Β` Παγκόσμιο Πόλεμο, αφορούσε - όπως, τουλάχιστον, μου είπε ο Γιόντλ - την εκκένωση της Ελλάδας από τα γερμανικά στρατεύματα χωρίς βρετανική ενόχληση. Η συμφωνία αυτή έγινε στη Λισσαβόνα και το ποιος είχε την πρωτοβουλία δεν ξέρω, αλλά πιστεύω ότι δεν έγινε σε διπλωματικό επίπεδο, αλλά πολύ ψηλότερα, για να μην υπάρξουν ακριτομυθίες. Η πληροφορία για το περίεργο αυτό "τζέντλεμαν αγκρίμεντ" μεταξύ Λονδίνου και Βερολίνου προκάλεσε σε όσους το έμαθαν κατάπληξη. Και, πράγματι, οι Άγγλοι την τήρησαν. Τα γερμανικά πολεμικά και μεταγωγικά σκάφη φορτώθηκαν στρατό από τα ελληνικά νησιά - που εκκένωσαν - πέρασαν, το φθινόπωρο του 1944, ανενόχλητα μπροστά από τα μάτια των Βρετανών και ανάμεσα από τα βρετανικά υποβρύχια στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο. Το τίμημα της συμφωνίας, κατά τη γνώμη μου, ήταν να παραχωρήσουν οι Γερμανοί τη Θεσσαλονίκη στους Άγγλους αμαχητί και μ' αυτόν το τρόπο η Ελλάδα να περιέλθει στο δυτικό στρατόπεδο. Και, βέβαια, ο Χίτλερ θα διατηρούσε ανέπαφες τις δικές του δυνάμεις, που κατείχαν το ελληνικό χώρο ". ( Βήμα 1976 )
Οκτώβρης 1944. Όλη η Ελλάδα, εκτός από ένα μικρό κομμάτι γης στην Κρήτη, είναι ελεύθερη.
Στην Κρήτη, απ' τους 67.000 Γερμανοιταλούς που υπήρχαν στο νησί, οι 17.000 έχουν εγκλωβιστεί και, υπό τον υποστράτηγο Μπέντακ, αναπτύσσονται σε μια παραλιακή λωρίδα 65 χιλιομέτρων που περιλαμβάνει το λιμάνι της Σούδας, την πόλη των Χανίων, το αεροδρόμιο του Μάλεμε και ονομάζεται " Οχυρά Θέση Κρήτης ".
Διατηρούν την πειθαρχία τους, διαθέτουν βαρύ οπλισμό, άφθονα πυρομαχικά και λειτουργούν μέχρι και την τελευταια στιγμή της αναχώρησης τους ως κατακτητές.
«Η Δήμητρα Πέτρουλα αναζητά μέσω της εφημερίδας φωτογραφία του πατέρα της Σωτήρη, αντάρτη του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ στη Λακωνία, από σύντροφο ή συναγωνιστή του, γιατί η ίδια δεν έχει καμία φωτογραφία του.
Η τελευταία φορά που η κ. Πέτρουλα αντίκρισε τον πατέρα της Σωτήρη Πέτρουλα ήταν τον παγωμένο Γενάρη του 1946, όταν κοριτσάκι τριάμισι ετών, πέρασε δύο μέρες τριγυρίζοντας μόνη και νηστική ανάμεσα στα πτώματα της μάνας, των αδελφών της και άλλων τεσσάρων συγγενών που είχαν βασανιστεί και δολοφονηθεί μπροστά της, στην αυλή του σπιτιού τους στο Μοναστήρι Λακωνίας. Δράστες ήταν ντόπιοι Χίτες, πρώην συνεργάτες των γερμανών και μετέπειτα διώκτες των κομμουνιστών που έλαβαν μέρος στην αντίσταση.
Η αγγελία στον «Ριζοσπάστη» μέσω της οποίας η κ. Δήμητρα αναζητά φωτογραφία του αντάρτη πατέρα της, ο οποίος δολοφονήθηκε το 1948 στις φυλακές Σπάρτης
«Τότε κατέβηκε από το βουνό ο πατέρας μου με τον αδελφό μου τον Βασίλη. Έβαλαν στην κουζίνα τη δωδεκάχρονη αδελφή μου που δεν είχε πεθάνει ακόμη για να μην τη φάνε ζωντανή τα κοράκια. Αυτό το ελάχιστο μπόρεσαν να κάνουν. Κανείς από το χωριό δεν τόλμησε να πλησιάσει. Λίγες μέρες αργότερα τον θυμάμαι στο μισοσκόταδο να μου φτιάχνει μια φέτα ψωμί με λίγο λάδι και να κυλούν δάκρυα στο μάγουλό του. Έκτοτε δεν τον ξαναείδα», διηγείται στο «Εθνος» η κ. Πέτρουλα.
Από την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου, των εμφυλίων της Επανάστασης του 1821 και τον τελευταίο εμφύλιο 1946-1949 δεν υπήρξε ωμότητα που να μην είχε διαπράξει η μια πλευρά εναντίον της άλλης. Οι εμφύλιοι της αρχαίας Ελλάδας κατέλυσαν πολιτικά και ηθικά το πρώτο πείραμα, ιστορικά, Δημοκρατίας και έστειλε πολλούς χαρισματικούς Έλληνες στην αγκαλιά των Περσών. Οι εμφύλιοι της Επανάστασης του 1821 παραλίγο να οδηγήσουν στην ήττα της αν δεν είχε μεσολαβήσει το Ναυαρίνο.
Ο τελευταίος εμφύλιος άφησε πίσω του ερείπια, αποδυνάμωσε την θέση της Ελλάδας, μας άφησε ως κληρονομιά ένα καθεστώς έκτακτης ανάγκης, που θα τερματιστεί μόνο το 1974 με την εθνική τραγωδία της Κύπρου, χιλιάδες Έλληνες μετανάστευσαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης ως πολιτικοί ή οικονομικοί μετανάστες. Δίπλα από κάθε νεκρό αντάρτη, υπήρχε ένας νεκρός φαντάρος ή χωροφύλακας που μπορεί όλοι να κατάγονταν από το ίδιο χωριό και να ήταν παιδιά που μοιράζονταν τις ίδιες εμπειρίες. Κάτω από τα ηρωικά εμβατήρια ή αντάρτικα υπήρχε η μιζέρια και η χαμένη ζωή τουλάχιστον δυο γενεών.
Εκτός από την Μακρόνησο, όποιος διαβάσει τα απομνημονεύματα του καπετάνιου του ΕΛΑΣ Περικλή θα διαπιστώσει ότι υπήρχε το στρατόπεδο Μπούλκες όπου ο ίδιος ο κομματικός μηχανισμός βασάνιζε τους παλαιούς αντάρτες και καπετάνιους του ΕΛΑΣ με τέτοια σκληρότητα που στο τέλος το ίδιο αναγκάστηκε να ξεφορτωθεί τον επικεφαλής, πνίγοντας τον στον Δούναβη.
Κάθε παράταξη είχε τους μάρτυρες της, τους ήρωες της , καθεμιά προσπαθεί να εξιδανικεύσει τον ρόλο της, αλλά η αλήθεια είναι ότι ο πόνος που σκόρπισαν είναι ανείπωτος. Όποιος ήταν νικητής φρόντιζε να ταπεινώσει και να εξευτελίσει τον αντίπαλο όχι απλώς να τον σκοτώσει. Να κόψει κεφάλια, να τα περιφέρει από χωριό σε χωριό ή να συλλαμβάνει όμηρους και να τους βασανίζει με ειδεχθή τρόπο. Οι νικητές γύρισαν στα κατεστραμμένα χωριά τους και προσπαθούσαν να μαζεύσουν την ριμαγμένη τους ζωή. Και όμως αντί να πενθούμε ως κοινωνία πολλοί ακόμα σηκώνουν υπερήφανα κηρύγματα εμφύλιου μίσους.
ΕΞΗΝΤΑ ΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗ
Οι σημειώσεις του Νίκου Μπελογιάννη στη διάρκεια της δεύτερης δίκης, το 1952, έως και την παραμονή της εκτέλεσής του. Ντοκουμέντα από το Αρχείο του ΚΚΕ
Το τμήμα του χειρογράφου του Νίκου Μπελογιάννη που περιέχει τη φράση «Ετσι αγαπάμε εμείς την Ελλάδα. Με την καρδιά μας και με το αίμα μας»
Στην τελευταία του επιστολή, πριν την εκτέλεσή του, ο Νίκος Μπελογιάννης είχε βάλει τίτλο τη φράση «That is the question». Και κάτω από τον τίτλο παρουσίαζε την κατάσταση στο δικαστικό σύστημα εκείνης της περιόδου, η οποία ήταν τέτοια που θα έκανε ακόμα και τους θεούς του Ολύμπου να πάνε αλλού να δικαστούν. Το λογοπαίγνιο χρησιμοποιήθηκε σαν εισαγωγή σε μια ανάλυση που έδειχνε πως η αστική τάξη μπορεί να είναι ανεκτική απέναντι σε κάθε έγκλημα αλλά είναι αμείλικτη όταν πρόκειται να χτυπήσει την ίδια την αμφισβήτηση της εξουσίας της.
Αντίγραφο από την πρώτη σελίδα αυτής της επιστολής έχει ήδη εκτεθεί στην έκθεση που οργάνωσε το ΚΚΕ, το 2015, στην Αμαλιάδα στα 100 χρόνια από τη γέννησή του και αποτελεί σήμερα ένα από τα πολλά ντοκουμέντα που έχουν παραχωρηθεί από το Αρχείο του ΚΚΕ στον δήμο Αμαλιάδας για τη λειτουργία του Μουσείου «Νίκος Μπελογιάννης».
Με αφορμή τη συμπλήρωση 65 χρόνων από την εκτέλεσή του, ανασύρουμε σήμερα από το Αρχείο του ΚΚΕ τις χειρόγραφες σημειώσεις του Νίκου Μπελογιάννη, όπως εμφανίζονται στο τελευταίο μπλοκ σημειώσεων που χρησιμοποίησε από την έναρξη της δεύτερης δίκης έως και τις τελευταίες ώρες πριν την εκτέλεση. Κρατά λεπτομερείς σημειώσεις και συγκροτεί εντέλει τη δική του απολογία που περιέχει τη συγκλονιστική φράση «έτσι αγαπάμε εμείς την Ελλάδα».
Στην πρώτη ενότητα των σημειώσεων, καταγράφονται τα στοιχεία όπως παρουσιάζονται από τον Βασιλικό Επίτροπο με σύντομα σχόλια όπως:
«Αρχή: Η δίκη αυτή είναι συνέχεια της προηγούμενης δίκης. Είναι στην ουσία επανάληψη της προηγούμενης. Ο 2ος γύρος»
και «Οι κατήγοροί μας είναι οι από 25ετίας διώκτες μας».
Στις 18 Φλεβάρη σημειώνει τους ισχυρισμούς Ταβουλάρη ότι «η ηγεσία (σ.σ. του ΚΚΕ) είχε ανάγκη να μάθει τι μέσα διαθέτουν αι ένοπλαι δυνάμεις για να επαναλάβει την επίθεσή της».
«...για το σκοπό αυτό όταν χρειαστεί δίνουμε αδίσταχτα τη ζωή μας»
Στις 20/2 βρίσκουμε σημειώσεις για απάντηση στον Ρακιντζή, με υπενθύμιση της 7ης Ολομέλειας και την ομιλία Ζαχαριάδη για συνδυασμό νόμιμης και παράνομης δουλειάς.
Από μια χρονική στιγμή και μετά, κρατά σημειώσεις που παραπέμπουν σε προετοιμασία της απολογίας.
Εδώ εκτιμά ότι η β' έκδοση της δίκης είναι «βελτιωμένη, επιτελικά οργανωμένη», και αναφέρει στα χαρακτηριστικά της:
« 1. βιαστικά βιαστικά ούτε τους δικηγόρους.
2. καταθλιπτική ατμόσφαιρα για να μην έχει κανείς κατηγορούμενος ελεύθερη βούληση
3. Πρωτοφανή ατμόσφαιρα προκαταλήψεων».
«Οι κατήγοροι - σημειώνει - ήρθαν να εξοφλήσουν τους λογαριασμούς τους. Οχι όμως τίμια».
Και φέρνει σαν παραδείγματα τους ισχυρισμούς «κάθε κομμουνιστής κατάσκοπος», «δεν είναι κόμμα ελληνικό» κ.λπ.
«Αρχίζω από αυτό το σημείο», σημειώνει ο Μπελογιάννης, και γράφει:
«Ο πατριωτισμός ενός κόμματος ή ατόμου δεν κρίνεται κυρίως από την θέση του κόμματος ή του ατόμου στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα στο εσωτερικό της χώρας. Και ιδίως όταν ο αγώνας οξύνεται, οπότε δεν υπάρχει όριο στις συκοφαντίες (σ.σ. αναφορά στον Βάντερμπιλντ, 1915-17). Ο πατριωτισμός ενός κόμματος ή ενός ατόμου κρίνεται όταν κινδυνεύει η ανεξαρτησία και η ελευθερία της πατρίδας μας. Εκεί η λυδία λίθος». Και ως προς αυτό σημειώνει: «1941. Γράμμα Ζαχαριάδη. Για ποια εξάρτηση από έξω μπορούμε να μιλάμε;»
