Η οδός του Βησσαρίωνα

Η οδός του Βησσαρίωνα

Ένας α­πο τους πρωτους λο­γί­ους που τα­ξί­δε­ψαν στην Ι­τα­λί­α και προ­ε­τοί­μα­σε το έ­δα­φος για το κύ­μα που α­κο­λού­θη­σε ή­ταν ο Μα­νου­ήλ Χρυ­σο­λω­ράς1 ο ο­ποί­ος, ε­νώ βρι­σκό­ταν στην Ι­τα­λί­α το 1396 σε δι­πλω­μα­τι­κή α­πο­στο­λή, πεί­στη­κε α­πό τους Φλω­ρε­ντι­νούς να μεί­νει για τρί­α χρό­νια στην Ι­τα­λί­α για να πα­ρα­δί­δει μα­θή­μα­τα.

Γιώργος Καραμπελιάς, 

από το Άρδην τ. 51, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2004

“Στη διάρ­κεια του ε­πό­με­νου η­μί­σε­ως του αιώ­να, οι μα­θη­τές του Χρυ­σο­λω­ρά, κα­θώς και ο­ρι­σμέ­νοι ρι­ψο­κίν­δυ­νοι λό­γιοι που εί­χαν πράγ­μα­τι σπου­δά­σει στο Βυ­ζά­ντιο, κυ­ριάρ­χη­σαν στις ελ­λη­νι­κές σπου­δές στην Ι­τα­λί­α”2. Ο μα­θη­τής του Χρυ­σο­λω­ρά Guarino θε­ω­ρεί πως ο Χρυ­σο­λω­ράς, πα­ράλ­λη­λα με τις ελ­λη­νι­κές σπου­δές, α­νέ­στη­σε και τις λα­τι­νι­κές,3 ό­σο πα­ρά­δο­ξο και αν φαί­νε­ται, διό­τι δί­δα­ξε στους Ι­τα­λούς, α­να­φέ­ρει ο Γκουα­ρί­νο, πώς να χρη­σι­μο­ποιούν το λε­ξι­κό, τη γραμ­μα­τι­κή και το λο­γο­τε­χνι­κό εί­δος. Σύ­ντο­μα θα τον α­κο­λου­θή­σει η πλειά­δα των λο­γί­ων που θα ε­γκα­τα­στα­θεί στην Ι­τα­λί­α και θα σκορ­πι­στεί σε ό­λη τη Δύ­ση, μέ­χρι την Αγ­γλί­α. Ο Θεσ­σα­λο­νι­κεύς Θε­ό­δω­ρος Γα­ζής (1370-1475) θα φύ­γει για την Ι­τα­λί­α με­τά την ά­λω­ση της Θεσ­σα­λο­νί­κης το 1429. Θα με­τα­φρά­σει Α­ρι­στο­τέ­λη και Θε­ό­φρα­στο στα Λα­τι­νι­κά, θα πα­ρέμ­βει στη δια­μά­χη πλα­τω­νι­κών-α­ρι­στο­τε­λι­κών με τά­σεις συν­διαλ­λα­γής, ως με­τριο­πα­θής α­ρι­στο­τε­λι­κός, και θα γρά­ψει την πε­ρι­βό­η­τη Γραμ­μα­τι­κή Ελ­λη­νι­κή που εκ­δό­θη­κε για πρώ­τη φο­ρά το 1516 και γνώ­ρι­σε στη συ­νέ­χεια ά­πει­ρες α­να­τυ­πώ­σεις, εκ­παι­δεύ­ο­ντας και “τα­λαι­πω­ρώ­ντας” με την ατ­τι­κί­ζου­σα γλώσ­σα του ό­λους τους Έλ­λη­νες μέ­χρι τον 19ο αιώ­να4. Ο Γε­ώρ­γιος Τρα­πε­ζού­ντιος (1395-1484), που έ­φυ­γε για την Ι­τα­λί­α το 1430, α­ξί­ζει να α­να­φερ­θεί ό­χι μό­νο ε­πει­δή με­τέ­φρα­σε Πλά­τω­να, Α­ρι­στο­τέ­λη, Ευ­σέ­βιο Και­σα­ρεί­ας κ.ά., ε­πι­τέ­θη­κε στους “πλα­τω­νί­ζο­ντες” με ε­πι­χει­ρή­μα­τα α­ντά­ξια του δυ­τι­κού σχο­λα­στι­κι­σμού αλ­λά και για­τί υ­πήρ­ξε ί­σως ο πρώ­τος Έλ­λη­νας δια­νο­ού­με­νος που ει­ση­γή­θη­κε τη συ­νεν­νό­η­ση Ελ­λή­νων και Τούρ­κων, στις πε­ρι­βό­η­τες ε­πι­στο­λές του προς τον Μω­ά­μεθ το 1465:


Ει τις ουν τα δύ­ο ταύ­τα των αν­θρώ­πων γέ­νη, χρι­στια­νούς τε λέ­γω και μου­σουλ­μά­νους. Εις μί­αν πί­στιν και ο­μο­λο­γί­αν ε­νώ­σοι,… δο­ξα­σθή­σε­ται πα­ρά πά­ντας αν­θρώ­πους… τού­το δε, θαυ­μά­σιε α­μη­ρά, ου­δείς πλην σου κα­τορ­θώ­σαι δύ­να­ται5.

Και το διά­βη­μα του Τρα­πε­ζού­ντιου ή­ταν α­ξιο­ση­μεί­ω­το για­τί δεν πα­ρέ­μει­νε, ό­πως ο Α­μι­ρού­τζης στο κα­τα­κτη­μέ­νο Βυ­ζά­ντιο, αλ­λά έ­κα­νε το διά­βη­μά του με­τά α­πό τριά­ντα πέ­ντε χρό­νια πα­ρα­μο­νής στην Ι­τα­λί­α και ε­νώ τα­ξί­δε­ψε στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη ως α­πε­σταλ­μέ­νος του Πά­πα6. Ε­ξάλ­λου αυ­τή η α­πό­πει­ρα θα του στοι­χί­σει τη φυ­λά­κι­σή του στον πύρ­γο του Α­γί­ου Αγ­γέ­λου στη Ρώ­μη. Ε­πρό­κει­το ά­ρα­γε για έ­σχα­τη κα­τά­πτω­ση των Ελ­λή­νων λο­γί­ων που ε­πέ­λε­γαν τον αυ­θέ­ντη τους βά­σει των προ­σω­πι­κών τους συμ­φε­ρό­ντων ή για μια α­πό­πει­ρα δια­φυ­γής α­πό την κη­δε­μο­νί­α των κα­θο­λι­κών;

Η ση­μα­ντι­κό­τε­ρη προ­σω­πι­κό­τη­τα του Βυ­ζα­ντί­ου στη Δύ­ση υ­πήρ­ξε ο τρα­πε­ζού­ντιος Βησ­σα­ρί­ων(1389/1395-1472), ο με­τέ­πει­τα Καρ­δι­νά­λιος και τι­του­λά­ριος κα­θο­λι­κός πα­τριάρ­χης Κων­στα­ντι­νου­πό­λε­ως. Ο Βησ­σα­ρί­ων υ­πήρ­ξε μα­θη­τής του Πλή­θω­να και έ­μει­νε πι­στός στις πλα­τω­νι­κές ε­πι­λο­γές του. Ως αρ­χιε­πί­σκο­πος Νι­καί­ας συμ­με­τεί­χε στη Σύ­νο­δο της Φερ­ρά­ρας-Φλω­ρε­ντί­ας ό­που α­να­δεί­χθη­κε σε υ­πο­στη­ρι­κτή της Ε­νώ­σε­ως των εκ­κλη­σιών, σε α­ντί­θε­ση με τον δά­σκα­λό του Γε­μι­στό και ως κύ­ριος α­ντί­πα­λος του Μάρ­κου Ευ­γε­νι­κού. Το 1439, θα ε­γκα­τα­στα­θεί ο­ρι­στι­κά στην Ι­τα­λί­α και θα χρι­στεί καρ­δι­νά­λιος. Ο Βησ­σα­ρί­ων, που θα διεκ­δι­κή­σει δύ­ο φο­ρές την πα­πι­κή έ­δρα και θα την χά­σει λό­γω της ελ­λη­νι­κής του κα­τα­γω­γής7 και της άρ­νη­σής του να εν­δώ­σει σε χα­μερ­πείς συ­ναλ­λα­γές, εί­ναι ε­κεί­νος που θα συ­γκε­ντρώ­σει και θα προ­στα­τεύ­σει τους Έλ­λη­νες λο­γί­ους που βρί­σκο­νταν ή έ­φθα­σαν στην Ι­τα­λί­α. Ο Θε­ό­δω­ρος Γα­ζής, ο Γε­ώρ­γιος Τρα­πε­ζού­ντιος, ο Μι­χα­ήλ Α­πο­στό­λης, ο Αν­δρό­νι­κος Κάλ­λι­στος, θα σχη­μα­τί­σουν υ­πό την προ­στα­σί­α του τον πρώ­το κύ­κλο των Ελ­λή­νων λο­γί­ων της Ρώ­μης. Ο Βησ­σα­ρί­ων, μα­ταί­ως, θα προ­σπα­θεί σε ό­λη του τη ζω­ή να στρέ­ψει τους Δυ­τι­κούς η­γε­μό­νες σε μια εκ­στρα­τεί­α ε­να­ντί­ον των Ο­θω­μα­νών, για την α­πε­λευ­θέ­ρω­ση της Ελ­λά­δας. Το 1463, ο Πί­ος ο Β΄, ο ελ­λη­νι­στής και ου­μα­νι­στής Πά­πας Σίλ­βιος Αι­νεί­ας Πι­κο­λό­μι­νι, θα εί­ναι έ­τοι­μος να ε­πι­βι­βα­στεί ο ί­διος στα σκά­φη που θα ε­ξε­στρά­τευαν ε­να­ντί­ον των Τούρ­κων, και γι’ αυ­τό θα ο­ρί­σει προ­κα­τα­βο­λι­κά τον Βησ­σα­ρί­ω­να Πα­τριάρ­χη Κων­στα­ντι­νου­πό­λε­ως. Ο θά­να­τος του Πά­πα και η α­δια­φο­ρί­α των δυ­τι­κών η­γε­τών θα ο­δη­γή­σει για άλ­λη μια φο­ρά τα σχέ­δια σε α­πο­τυ­χί­α.

Ο Βησ­σα­ρί­ων, που πί­στευε ή­δη α­πό τη Σύ­νο­δο της Φερ­ρά­ρας ό­τι η σω­τη­ρί­α του ελ­λη­νι­σμού α­πό τον τουρ­κι­κό κίν­δυ­νο ε­να­πό­κει­το πλέ­ον στη συμ­μα­χί­α με τη Δύ­ση, εί­ναι ο κυ­ριό­τε­ρος εκ­πρό­σω­πος του “δυ­τι­κού δρό­μου” και προ­δια­γρά­φει, στην αυ­γή του νε­ώ­τε­ρου ελ­λη­νι­σμού, μια α­πό τις βα­σι­κές κα­τευ­θύν­σεις που θα πά­ρει η ι­στο­ρί­α μας, ί­σως και την κυ­ρί­αρ­χη. Το βέ­βαιο εί­ναι πως δεν ε­πρό­κει­το για κά­ποιον α­πλό “ε­ξω­μό­τη”, αλ­λά για έ­ναν Έλ­λη­να πε­πει­σμέ­νο πως η σω­τη­ρί­α θα ερ­χό­ταν μό­νο α­πό την ταύ­τι­ση με τη Δύ­ση. Σύμ­φω­να με τον Ι­τα­λό ποι­η­τή Τζιο­βάν­νι Μπα­τί­στα Νι­κο­λί­νι, “ή­το πά­ντο­τε ορ­θό­δο­ξος… Προ­σήλ­θε εις τον κα­θο­λι­κι­σμόν διό­τι ως με­γά­λος δι­πλω­μά­της διέ­βλε­πε τα ε­ξαι­ρε­τι­κά ο­φέ­λη που θα προ­σε­πο­ρί­ζε­το με το μέ­σον αυ­τό δια την πα­τρί­δα του, που τό­σον ε­λά­τρευε”8. Ο Βησ­σα­ρί­ων, με την τε­ρά­στια βι­βλιο­θή­κη του στη Ρώ­μη, με τα έρ­γα του προς υ­πε­ρά­σπι­ση του Πλή­θω­νος και του Πλά­τω­νος, θα ε­νι­σχύ­σει α­πο­φα­σι­στι­κά τις ου­μα­νι­στι­κές σπου­δές9.

Η Θεσσαλονίκη, ο Βησσαρίων και η «ήπια ισχύς»

του Νίκου Μιχαηλίδη  – 

Ο Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος ήταν ένας Έλληνας λόγιος του 15ου αιώνα και μια από τις σημαντικότερες μορφές του βυζαντινού και ιταλικού ουμανισμού. Υπήρξε μητροπολίτης Νίκαιας και αργότερα, στην προσπάθειά του να αποτρέψει την πλήρη κατάρρευση του Βυζαντίου, έγινε καρδινάλιος της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και επιχείρησε να κινητοποιήσει τη Δύση κατά των Οθωμανών.

Αν και, για διάφορους λόγους, στο πεδίο της πολιτικής και θρησκευτικής διπλωματίας απέτυχε, οι πολυσχιδείς πνευματικές δραστηριότητες του άσκησαν μεγάλη επιρροή και συνέβαλαν στη διαμόρφωση της μεταβατικής εποχής από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση.

Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1453 βασική μέριμνά του υπήρξε η διάσωση της κλασσικής ελληνικής κληρονομιάς. Εκτός του ότι μετέφερε την προσωπική του βιβλιοθήκη στην Ιταλία, συνέχισε να αναζητά και να αγοράζει ελληνικά χειρόγραφα από τα κατακτημένα πρώην βυζαντινά εδάφη και να τα μεταφέρει στη νέα του πατρίδα. Έτσι δημιούργησε σταδιακά μια σπουδαία για την εποχή συλλογή, η οποία αποτέλεσε πνευματικό λίκνο.

Υπήρξε επίσης προστάτης των κατατρεγμένων Ελλήνων λογίων που κατέφθαναν στην Ιταλία. Μαζί τους ο Βησσαρίων δημιούργησε ένα σημαντικό δίκτυο διανοουμένων και δασκάλων, οι οποίοι, σε συνδυασμό με τη βιβλιοθήκη του, συνέβαλαν καθοριστικά στη διάσωση και διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στη χώρα αυτή και έριξαν τους σπόρους της ιταλικής και ευρύτερα της ευρωπαϊκής αναγέννησης. Η σπουδαία συλλογή του Βησσαρίωνα βρίσκεται στη Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας.

Βιβλιοθήκες και ήπια ισχύς