«Ανασύσταση, ή πράξη που διακονεί την Ανάσταση»

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου 

Την Παρασκευή 3-11-2017, στο ξενοδοχείο «Κάραβελ» (Αθήνα) έγινε εκδήλωση προς τιμήν του (μακαριστού πλέον) αρχιεπισκόπου Αναστασίου, διοργανωμένη από τις εκδόσεις «Εν Πλω». Για την εκδήλωση αυτήν ο Αναστάσιος μου ζήτησε να παρουσιάσω το βιβλίο του «Η ανασύσταση της ορθοδόξου αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Αλβανίας, 1991-2016 (εκδ. Ορθόδοξος Αυτοκέφαλος Εκκλησία της Αλβανίας, Τίρανα 2017, 4η έκδοση). 

Περιττό να πω πόσο με συγκίνησε η πελώρια τιμή που μου έκανε, και με πόση χαρά με γέμισε η δυνατότητα που μου πρόσφερε, να σχολιάσω ζητήματα καίρια και ορθάνοιχτα για την οικουμενική Εκκλησία. Τα όσα είπα στην παρουσίαση εκείνη, δημοσιεύτηκαν λίγο αργότερα στο περιοδικό «Φρέαρ» 21 (Μάρτιος 2018), σσ. 130-135, υπό τον ως άνω τίτλο. Παραθέτω στη συνέχεια το κείμενό μου (στο οποίο επιμένω ότι ρίζα και του «αλβανικού έργου» του Αναστασίου είναι η ανοιχτωσιά με την οποία ο ίδιος νοούσε –και μας δίδαξε– την ιεραποστολή):

..............................................................

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου 

Ανασύσταση, ή πράξη που διακονεί την Ανάσταση

Στην Αγία και Μεγάλη Σύνοδο των Ορθοδόξων Εκκλησιών, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη τον Ιούνιο του 2016 έλαβαν μέρος δέκα Ορθόδοξες εκκλησίες.Ο κανονισμός της Συνόδου προέβλεπε ότι οι αντιπροσωπίες θα αποτελούνταν από αρχιερείς, και θα μπορούσαν «να συνοδεύωνται […]υπό ειδικών συμβούλων, κληρικών, μοναχών ή λαϊκών», κατά κανόνα μέχρι έξι μέλη.

Η ανεπιθύμητη ημέρα για την Παιδεία

ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ / 29-1-2024

Η ανεπιθύμητη ημέρα για την Παιδεία:

Με την πρόσφατη –στις 26 του μηνός– υπουργική απόφαση καταργήθηκε ως αργία (παραθέτω: ) «η θρησκευτική γιορτή των Τριών Ιεραρχών».

Υπάρχει κάτι κρίσιμο εδώ, κι αυτό δεν είναι μια αργία ως κλείσιμο του σχολείου. Το κρίσιμο είναι, ως τι λογίζεται και πώς λειτουργεί κάποια συγκεκριμένη ημέρα. Τι πράττεται στη συγκεκριμένη μέρα. Στη συνέχεια λοιπόν παραθέτω δυο σημειώματά μου, γραμμένα το 2012 και το 2015 αντίστοιχα. Ήδη φαινόταν πού πήγαινε το πράγμα, πολωμένο ανάμεσα σε μια στενά θρησκευτική και σε μια στενά αντιθρησκευτική αντίληψη (όθεν το λεκτικό της πρόσφατης υπουργικής απόφασης). Φαινομενικά είναι αντιλήψεις αντίθετες, μα στην ουσία αμφότερες απεμπολούν το θεμελιώδες: το στοχαστικό και διαλογικό αντάμωμα για τον πολύτιμο μεγάλο ασθενή, το σχολειό. Και δη σε μέρες όπου πλέον οι φιλότιμοι εκπαιδευτικοί πολιορκούνται βασανιστικά από την αίσθηση ότι η κλινική του κατάσταση μυρίζει κατάληξη... 

Τα δύο σημειώματα που παραθέτω, έχουν δημοσιευτεί στο βιβλίο μου «Η ρήξη με το μηδέν: Σφηνάκια πολιτικής θεολογίας» (εκδ. Αρμός).

1.

«Στις 26 Ιανουαρίου [2012], το Υπουργείο Παιδείας διευκρίνισε ότι η ημέρα των Τριών Ιεραρχών είναι αργία, αλλά με προαιρετικό εορτασμό. Τι σημαίνει αυτή η αντιδιαστολή εορτής και εορτασμού; Το θέμα δεν είναι αν οι εορτασμοί γίνονται με ουσιαστικό ή με ανούσιο τρόπο. Είναι κάτι άλλο, απείρως ουσιαστικότερο: μια ιδιότυπη διείσδυση μεταμοντέρνας λογικής στον δημόσιο χώρο. Η μεταμοντέρνα λογική θρυμματίζει το δημόσιο σε ιδιωτικές προτιμήσεις. Σπάζει τον δημόσιο χώρο, ο οποίος είναι το πολύτιμο πεδίο για την κάρπιση της δημοκρατίας. Ο δημόσιος χώρος προϋποθέτει την παραδοχή ότι υπάρχουν κοινά αγαθά, κοινές αξίες. Ο μεταμοντερνισμός (σε συγχορδία με τον νεοφιλελευθερισμό) δέχεται μόνο ατομικές τροχιές. Παράδειγμα πεζό: Οι θιασώτες του δημοσίου χώρου αναγνωρίζουν το νερό ως κοινό αγαθό, και φέρνουν σε αναμέτρηση τις διαφορετικές απόψεις τους για τον χειρισμό του. Οι μεταμοντέρνοι / νεοφιλελεύθεροι, όμως, δέχονται ότι το νερό είναι μόνο μια δυνατότητα, όπως κάθε εμπόρευμα. Η διευκρίνιση του Υπουργείου, λοιπόν, πιθανότατα ευχαρίστησε τους εκσυγχρονιστές τούς κοκκαλωμένους στον παλαιοημερολογητισμό της ιδιωτικοποίησης της θρησκείας. Αυτό που δεν μπορεί να δει αυτή η μικρόκαρδη ευχαρίστηση, είναι ότι η παιδεία κινδυνεύει να γίνει χώρος ατομικών επιλογών στο στυλ της ελεύθερης αγοράς. Μια εορτή για την παιδεία δεν υπαγορεύει τι θα πεις στην εορτή, ζητάει όμως να συμφωνήσεις ότι υπάρχουν πολύτιμες ιστορικές και νοηματικές ραχοκοκκαλιές, οι οποίες δομούν την παιδεία ως δημόσιο αγαθό. 

Η εν λόγω διευκρίνιση του Υπουργείου είναι ένα δείγμα μόνο της μεταμοντέρνας / νεοφιλελευθερης αποσάθρωσης του δημόσιου. Και δεν έχει καν κάνει την αρχή. Ακριβώς δυο μήνες πριν, το ζήτημα είχε τεθεί σε ορισμένα σχολειά, από ολότελα διαφορετική οπτική, αλλά με την ίδια δυναμική αποσάθρωσης, όταν μαθητές που ερωτοτροπούν με την ακροδεξιά ζήτησαν να απουσιάσουν δικαιολογημένα από τον εορτασμό του Πολυτεχνείου. Κι επί πλέον, σ' αυτή τη μεταμοντέρνα / νεοφιλεύθερη συγχορδία βασικό βιολί έχει υπάρξει η γνωστή θέση του Υπουργείου Παιδείας το 2008, περί ατομικής δυνατότητας απαλλαγής από ένα μάθημα γενικής παιδείας, δηλαδή από το μάθημα των Θρησκευτικών.

Αναστάσιος Γιαννουλάτος, προφήτης μιας απελευθερωτικής Ιεραποστολής θανάσης Ν. Παπαθανασίου

25.01.2025

Το έργο και η θεολογία του μακαριστού Αναστάσιου Γιαννουλάτου (1929-2025) είναι πολυεπίπεδο και το μελετάμε εδώ και πολύν καιρό. Στο κείμενο που ακολουθεί ψηλαφώ την καίρια συμβολή του στην διαύγαση της Ιεραποστολής ως μαρτυρίας και διακονίας, σε απόλυτη αντιδιαστολή προς την αποικιοκρατική στρέβλωσή της. Προς τούτο επικεντρώνω σε δύο χρονικές ενότητες: 

Πρώτον, στο ξεκίνημά του κατά την δεκαετία του 1960 (πράγμα βασικό για να κατανοηθεί ότι διεμβόλισε την εκκλησιαστική και κοινωνική πραγματικότητα με μια νέα ματιά),

 και δεύτερον στην οπτική του όπως αυτή ολοκληρώθηκε στις τελευταίες δεκαετίες του βίου του (πράγμα βασικό για να αντιληφθούμε το εύρος το οποίο έδωσε στην αποστολή / Ιεραποστολή της Εκκλησίας). Για προσωπικούς λόγους η καρδιά μου χτυπάει ιδιαίτερα στην δεύτερη ενότητα, ωστόσο είναι απαραίτητο να τηρήσω την χρονική σειρά τους.

Για να εντάξουμε στο διάνυσμα του χρόνου αυτά τα δύο «άκρα» (το ξεκίνημα και το καταστάλαγμα), ας κρατήσουμε κατά νου ορισμένους βασικούς σταθμούς της πολύ μακράς και πλούσιας πορείας του:

 Αποφοίτησε από τον Θεολογική Σχολή το 1952 και σε λίγο εγκαινίασε την συμμετοχή του σε διεθνείς οργανισμούς (όπως το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών) και διεθνή φόρα. Το 1960 έγινε κληρικός, το 1972 χειροτονήθηκε επίσκοπος Ανδρούσης και ξεκίνησε την πορεία του ως καθηγητής Ιστορίας Θρησκευμάτων στην Θεολογική Σχολή Αθηνών.

Αντίστροφα γενέθλια ή: μια πασχαλινή εικόνα των Χριστουγέννων! Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

Εκκλησιαστική εικόνα, δηλαδή εικόνα που αφορά την χριστιανική λατρεία, είναι η απεικόνιση κάποιας μορφής (του Χριστού, της Παναγίας ή αγίων) με οιονδήποτε τρόπο, αρκεί η εν λόγω μορφή να είναι αναγνωρίσιμη – κι έτσι να δηλώνεται η ταυτότητα του συγκεκριμένου προσώπου. Αυτό σημαίνει ότι οι εικόνες μπορούν να φτιαχτούν με οιαδήποτε τεχνοτροπία, παραδοσιακή ή μοντέρνα*. Εδώ ωστόσο θα σταθώ στις εικόνες του βυζαντινού τρόπου, οι οποίες κατεξοχήν βρίσκονται σήμερα στις εκκλησίες.

Ο βυζαντινός τρόπος αποτελεί πλούσια εικαστική γλώσσα. Γλώσσα φτιαγμένη όχι με ήχους ή με γράμματα, αλλά με σχήματα και χρώματα. Εδώ λοιπόν θα στήσω αυτί (για την ακρίβεια: θα στήσω μάτι) σε κάτι που έχει να μας πει η βυζαντινή εικόνα της Γέννησης του Χριστού. Είναι σπουδαία προίκα το ότι ο άνθρωπος δύναται να στήνει αυτί (ή: να στήνει μάτι). Αν παραπετάξει αυτή του την προίκα, τότε χάνονται νοήματα, όπως για παράδειγμα χάνεται ένα τραγούδι όταν συναντά ντουβάρι αντί για αυτιά, όπως χάνεται η ευκαιρία για προβληματισμό όταν προσκρούσει σε αντιθρησκευτικό φανατισμό, όπως χάνεται η δυνατότητα για φως όταν η θρησκοληψία χρησιμοποιεί τις εικόνες σαν μαγικά αντικείμενα…

Αν λοιπόν παρατηρήσουμε την βυζαντινή εικόνα των Χριστουγέννων, θα εντοπίσουμε κάποια στοιχεία που θυμίζουν… πλαστογραφίες! Σύμφωνα με τα ευαγγέλια η γέννηση του Χριστού έγινε σε στάβλο και η Παναγία απίθωσε το νεογέννητο σε παχνί ζώων. Στην εικόνα όμως βλέπουμε σπηλιά, κι αντί για παχνί βλέπουμε μια κτιστή κατασκευή σαν τάφο, με τις φασκιές να θυμίζουν σάβανα! Μπορεί λοιπόν να παραπονεθεί κανείς ότι η εικόνα αυτή δεν αποτυπώνει με ακρίβεια ό,τι έγινε, δηλαδή ότι δεν λειτουργεί σαν φωτογραφία.

Γιατί άραγε αυτές τις αλλαγές; Ο βυζαντινός τρόπος βέβαια διαμορφώθηκε σε μακρά πορεία διαλόγου με την γύρω του κοινωνική συνάφεια, αλλά εδώ θα κάνω μόνο μερικές επισημάνσεις που αφορούν το νόημα της γιορτής.

Χρήστος Γιανναράς: Το τραύμα της θεολογίας

από Θανάσης Παπαθανασίου

-18 Δεκεμβρίου 2024

Θέλω να σας ευχαριστήσω από τα βάθη της καρδιάς μου για την πρόσκληση, και για την ευκαιρία αυτή[1], να συνεισφέρω δυο λόγια για έναν δάσκαλο της γενιάς μου, και όχι μόνο. Για τον Χρήστο Γιανναρά, που πριν από 99 ημέρες τον αποχαιρετίσαμε στο Πρώτο Κοιμητήριο της Αθήνας. Και με συγκινεί που αυτή η δυνατότητα μου δίνεται εδώ, στην αγαπημένη Κύπρο.

Με την φράση «Το τραύμα της θεολογίας» στον τίτλο της εισήγησής μου, προσπαθώ να συνοψίσω την πολυδιάστατη κληρονομιά του Χρήστου Γιανναρά. Αλλά, γιατί τραύμα; Είναι γεγονός πως, μόλις μιλήσουμε για τραύμα, σκεφτόμαστε κάτι εφιαλτικό: μια εμπειρία που έχει χτυπήσει βάναυσα τον άνθρωπο, τον κάνει λειψό και έκτοτε βαραίνει τη ζωή του.

Ωστόσο, τραύμα δεν είναι μόνο αυτό. Υπάρχει κι ένα αλλιώτικο τραύμα. Ένα τραύμα το οποίο δεν με κάνει λειψό, αλλά (αντιθέτως) χωρίς το οποίο θα μείνω λειψός. Είναι αυτό που τραγουδά στο «Άσμα Ασμάτων» η αγαπημένη: «Τετρωμένη ἀγάπης ἐγώ» - «Είμαι τραυματισμένη από την αγάπη». Καθόσον η αγάπη δεν επικολλάται απλώς στην ανθρώπινη ύπαρξη. Διαποτίζει την ύπαρξη, την χαράζει, την ορίζει.

Να ‘σαι λοιπόν κατ’ αυτό τον τρόπο τραυματισμένος από την θεολογία, είναι η περίπτωση του Χρήστου Γιανναρά. Σε μια οδοιπορία όπου λαβώνεσαι και λαβώνεις. Θυμάμαι ότι ο Χριστός όρισε τους μαθητές του ως οδοιπόρους, και ως απαραίτητα εφόδιά τους τούς υπέδειξε το ραβδί του οδοιπόρου και το μαχαίρι. Και παρακάτω μας βεβαιώνει η Γραφή ότι ο λόγος του Θεού είναι «πιο κοφτερός κι από δίκοπο σπαθί». Για σκεφτείτε: Στο δίκοπο σπαθί, η μια του κόψη βλέπει απέναντι, η άλλη του κόψη βλέπει εσένα που το κρατάς. Το σπαθί κρίνει τον απέναντι, αλλά κρίνει και εσένα. Καλείσαι να κόψεις, μόνο αν είσαι έτοιμος να κοπείς. Αυτή ακριβώς η επίγνωση (ότι και ο ίδιος υπόκεισαι στο σπαθί του λόγου που κρατάς) ξεχωρίζει τον φιλότιμο τετρωμένο της θεολογίας, από τον τυφλωμένο σταυροφόρο. Για τον τυφλωμένο σταυροφόρο, το μαχαίρι του έχει μια και μόνο όψη: μονάχα αυτήν που κοιτάζει απέναντι.

Συζητώντας λοιπόν επί χρόνια με τον Χρήστο Γιανναρά, και συζητώντας τώρα για τον Χρήστο Γιανναρά, έχω την αίσθηση ότι κάθε γραπτό του αποπνέει αυτό ακριβώς: «Τετρωμένος θεολογίας εγώ». Κάθε γραπτό του αποπνέει την υπαρξιακή και παθιασμένη βίωση της θεολογίας, την λογική και κριτική, μα όχι νοησιαρχική. Αυτό εισέπραττε ο αναγνώστης των γραπτών του: έξαψη˙ είτε ο αναγνώστης ταυτιζόταν, είτε ακόμη κι αν εκνευριζόταν μαζί του. Έξαψη πάντα, αδιαφορία, ποτέ!

«Κάθαρση του Ναού και κάθαρση της αποστολής της Εκκλησίας»

Θανάση Ν Παπαθανασίου 

Εισηγούμενος το θέμα 

«Κάθαρση του Ναού και κάθαρση της αποστολής της Εκκλησίας»,

στην τελευταία συνεδρία του Διεθνούς Συνεδρίου "Η Ορθόδοξη Θεολογία στον 21ο αιώνα".

Ολόκληρο το  video της συνεδρίας –με την ομιλία μου από το 3:28:27 και εξής–  βρίσκεται στο: https://orthodoxtv.gr/?

video_skrn=orthodoxi-theologia-21o-aiona-imera5-proi

Εκ περισσού παραθέτω εδώ απόσπασμα από τον επίλογό μου (στην ομιλία επιχείρησα ερμηνεία της "καταδρομικής" πρωτοβουλίας του Χριστού, να εκδιώξει από τον ναό των Ιεροσολύμων εμπόρους, χρηματιστές και αγοραστές):

«Η κάθαρση του Ναού δείχνει ότι η αποστολή της Εκκλησίας σημαίνει πρόσκληση προς δύο διαφορετικούς αποδέκτες ταυτόχρονα: Πρόσκληση προς τους έξω από την Εκκλησία, και πρόσκληση προς την ίδια την Εκκλησία. Η Εκκλησία προσφέρει το Ευαγγέλιο, και ταυτόχρονα η ίδια κρίνεται από το Ευαγγέλιο. Μια εκκλησία που ευαγγελίζεται, δίχως η ίδια να αναστοχάζεται τον εαυτό της, φτιάχνει απλώς καρικατούρα ιεραποστολής. Η Εκκλησία λοιπόν αναγγέλλει στον κόσμο τον ερχομό του Κυρίου, αλλά και η ίδια οφείλει να δεχτεί τον  “ερχομό” του Κυρίου της στον χώρο της. Με την εικόνα του “ερχομού” του Κυρίου στην Εκκλησία του εννοώ ότι ο Χριστός είναι Κεφαλή της Εκκλησίας, αλλά όχι μόνο. Είναι και ο Κριτής της. Ερχομός του Χριστού δεν είναι μόνο η αναμενόμενη Δεύτερη Έλευσή του. 

Είναι και ο παράδοξος, ο γεμάτος εκπλήξεις και ανατροπές ερχομός του κατά την διάρκεια της ιστορίας, όπως π.χ. ο ερχομός του δια των Άλλων. Ο ίδιος ο Χριστός ταύτισε τον εαυτό του με τον ξένο (δηλαδή με τον ριζικά αλλιώτικο – όχι μόνο εθνικά, αλλά και κοινωνικά), και ζήτησε από τους μαθητές του στάση υποδοχής.

«ΤΟ ΚΩΔΙΟΝ ΠΑΡΕΛΘΕ...».

«ΤΟ ΚΩΔΙΟΝ ΠΑΡΕΛΘΕ...». 

Που πάει να πει: Παραμέρισε την προβιά του προβάτου!

Του Θανάση Ν Παπαθανασίου 

 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Το λιοντάρι μπορείς να το εμπιστευτείς˙  ο πάνθηρας εξημερώνεται˙  η δε οχιά θα σε προσπεράσει μόλις σε νοιώσει φοβισμένο.

Κάποιο άλλο πλάσμα λοιπόν θέλω να αποφεύγεις: Τους κακούς επισκόπους!

Μη φοβηθείς καθόλου την αξία του επισκοπικού θρόνου. Το ύψος του θρόνου είναι όλων των επισκόπων, η χάρις όμως δεν είναι όλων.

Παραμέρισε την προβιά προβάτου που φοράνε, και δες τον λύκο από κάτω.

Μην προσπαθείς λοιπόν να με πείσεις με λόγια. Πείσε με με τα έργα. Μισώ τις διδασκαλίες στις οποίες είναι αντίθετος ο τρόπος ζωής.

Τα όμορφα χρώματα ενός τάφου τα επαινώ, αλλά αηδιάζω με την μυρωδιά των σαπισμένων μελών που βγαίνει από μέσα του».

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ποιος έχει γράψει το κείμενο αυτό;

Όχι  κάποιος αντίθεος ή άθεος ή βλάσφημος ή αιρετικός ή εθεολόγητος (όπως θα πιθανολογούσαν μάλλον όσοι νοούν την πίστη σαν τυφλοπάνι).

Το κείμενο, αδέρφια, είναι ποίημα του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου  – ναι, του ενός εκ των Τριών Ιεραρχών. Παρατίθεται σε δική μου απόδοση, με τίτλο («Τό κώδιον πάρελθε...») φράση του πρωτότυπου. 

Το οικουμενικό μήνυμα του Ευαγγελίου - κ. Θανάσης Παπαθανασίου

Το Μυστήριο της Εκκλησίας, όπως αυτό παραδόθηκε διά του Υιού εν Αγίω Πνεύματι στους Αποστόλους και τους διαδόχους τους Άγιους Πατέρες, κάθε άλλο παρά ένα μονομερές, πολιτισμικά και ουσιαστικά, γεγονός είναι. Αποτελεί το κατεξοχήν οικουμενικό γεγονός με διαστάσεις υπερεθνικές και υπερπολιτιστικές. 

Η Εκκλησία, ως Σώμα Χριστού, αγκαλιάζει κάθε ιδιαιτερότητα των λαών και την ενδύει αγιοπνευματικά ώστε να την μεταμορφώσει εν Χριστώ και να την καταστήσει άρμα θεώσεως. Οι πολιτισμικές αγκυλώσεις σε πράγματα τα οποία δεν προσβάλουν το δόγμα και τις αρχές των Οικουμενικών Συνόδων αποτελεί μια βλασφημία κατά της Εκκλησίας, καθώς την φέρνει στο επίπεδο της μικροπολιτικής και πολιτισμικής επιταγής, αφαιρώντας της τον σωστικό της χαρακτήρα.

 Η Πεντηκοστή, η γενέθλιος, ημέρα της Εκκλησίας, μας καλεί στο οικουμενικό πανηγύρι του Χριστιανισμού και μας διδάσκει το άνοιγμα στα έθνη, στα οποία, ως άλλοι Πέτροι, οφείλουμε να μιλήσουμε στην "γλώσσα" τους, την πολιτιστική και λαογραφική και όχι να τους διδάξουμε τον σωστό "ιουδαϊκό" χριστιανικό τρόπο.

 Με τον κ. Θανάση Παπαθανασίου, αναπληρωτή καθηγητή στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών 

Finis Finis

Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ζωγραφική: Νεκτάριος Αντωνόπουλος

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

Finis Finis

Κείμενα, Χρήστος Γιανναράς

Στοχασμοί και στεναγμοί, κεράκι στην έξοδο του Χρήστου Γιανναρά

«Τὸ μὲν ἐπιτιμᾷν οὐ μέγα· ῥᾷστον γὰρ, καὶ τοῦ βουλομένου παντός.

Τὸ δὲ ἀντεισάγειν τὴν ἑαυτοῦ γνώμην, ἀνδρὸς εὐσεβοῦς καὶ νοῦν ἔχοντος».

«Το να επιπλήττουμε δεν είναι σπουδαίο πράγμα. Είναι πανεύκολο

και μπορεί να το κάνει όποιος θέλει. Αλλά το να αντιπαραθέτει κάποιος την

άποψή του, είναι χαρακτηριστικό ανθρώπου και ευσεβούς και μυαλωμένου».

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Λόγος κθ’,

Λόγος θεολογικός τρίτος περί Υιού, PG 36, 73Α

Εδώ και χρόνια το τελείωμα κάθε καλοκαιριού μού επισφραγίζει και μία διάψευση. Κάθε χρόνο περνά το καλοκαίρι δίχως να ʼχω μπορέσει να βρω τον χρόνο που περίμενα ώστε να μαζέψω, να ανοίξω, να ξαναδώ, να τακτοποιήσω το αρχείο μου. Υλικό δεκαετιών πλέον, και πολύ ποικίλων διαδρομών, το οποίο αυγαταίνει κι από πάνω, αφού τα τρεχάματα δεν καταλαγιάζουν…

Προσπάθησα να ανασκαλέψω κάπως το αρχείο μου όταν –λίγο πριν ξεψυχήσει ο Αύγουστος– ήρθε η είδηση θανάτου του εκ των δασκάλων της γενιάς μας Χρήστου Γιανναρά. Ανασκαλεύοντας, προσπάθησα να ψαχουλέψω το δέος που ξαναχτυπά την πόρτα, καθώς μαζεύονται δεκαετίες στην καμπούρα μας, οι απώλειες από ψιχάλα γίνονται πια βροχή και καταλαβαίνεις ότι μιλώντας για τον εκλιπόντα ή την εκλιπούσα στοχάζεσαι όχι μόνο τη δική τους διαδρομή, αλλά και τη δική σου – αφού η ύπαρξή τους και η παρουσία τους συν-έθεσε τους βηματισμούς σου. Η εκδημία του Χρήστου Γιανναρά εύλογα συσχετίστηκε με αυτήν του άλλου μεγάλου, Ιωάννη Ζηζιούλα, ενάμιση χρόνο νωρίτερα (2 Φεβρουαρίου 2023). Στη δική μου αίσθηση σχετίζεται και με άλλες δύο αναχωρήσεις: της Καίτης Χιωτέλλη πριν τέσσερα ολόκληρα χρόνια (30 Ιουνίου 2020) και του Γιάννη Παπαδόπουλου μόλις πριν δυο μήνες (29 Ιουνίου φέτος). Είναι δυο άνθρωποι άλλου διαμετρήματος, που συνδέονταν με τον Γιανναρά προσωπικά, με το εγχείρημα της θεολογίας του ’60 αλλά και με τους ποικίλους δρόμους των κατοπινών δεκαετιών. Ιδίως η σχέση μου με τον Γιάννη Παπαδόπουλο (μεταφραστή του Φλωρόφσκυ το 1972[1], μέλος της συντακτικής επιτροπής της Σύναξης από το 1995 και συνομιλητή του Γιανναρά) εμπλούτιζε την σχετική πληροφόρηση και όξυνε τα κριτήρια – κριτικά και αυτοκριτικά.

Δίχως λοιπόν να έχω κατορθώσει να μπω όσο ήθελα στο αρχείο μου, ανασύρω κάποια πράγματα για τον Χρήστο Γιανναρά, κι ελπίζω σε περισσότερα κάποια άλλη στιγμή. Τώρα που έκλεισε το επίγειο ταξίδι του, χρειαζόμαστε ανασκούμπωμα για ήρεμη, γερή και ειλικρινή δουλειά πάνω σε όσα έχει καταθέσει, αλλά και πάνω σε όσα έχουν γραφτεί γι’ αυτόν[2].

Καθώς στα βιβλία που αγοράζω σημειώνω ημερομηνία απόκτησης (και στη συνέχεια πολλά και διάφορα άλλα), βλέπω ότι το πρώτο βιβλίο του Χρήστου Γιανναρά που διάβασα ήταν το Ορθοδοξία και Δύση: Η θεολογία στην Ελλάδα σήμερα, στην πρώτη του έκδοση, των 174 σελίδων[3]. Το είχα αγοράσει από τον «Γρηγόρη» στις 20 Φεβρουαρίου 1979. Ήμουν 19,5 ετών και φοιτητής Νομικής. Ακολούθησαν τα άλλα του. Βλέπω τώρα μάλιστα (από τις σημειώσεις μου πάνω τους) ότι κάποια τα αγόρασα από την πώληση θεολογικών βιβλίων που οργανώναμε κάθε τόσο στην ενορία του Αγίου Δημητρίου Βύρωνα μια νεανική παρέα, με την οποία είχαμε αναλάβει τα κατηχητικά. Φέρναμε δηλαδή στους ενορίτες βιβλία των συγγραφέων που τότε –στη δεκαετία του 1980– ταρακουνούσαν ελπιδοφόρα και πάσχιζαν να αφαιρέσουν λέπια από τα μάτια. Βλέπω, για παράδειγμα, ότι από εκεί είχα πάρει το Τίμιοι με την Ορθοδοξία[4] το 1981 και τις Κριτικές Παρεμβάσεις[5] το 1983. Ας παρεμβάλω εδώ ότι το 1979 ήταν η χρονιά γνωριμίας μου και με τη σκέψη του Παναγιώτη Νέλλα. Τότε εκδόθηκε το Ζώον Θεούμενόν του, λίγο μετά γνωρίστηκα με τον ίδιο.

Α. Μια φορά και πολλούς καιρούς…

Πότε γνώρισα προσωπικά τον Χρήστο Γιανναρά; Νομίζω ότι ήταν την Πέμπτη 27 Φεβρουαρίου 1986[6]. Ήμουν ομιλητής σε θεολογικό εργαστήριο του Ιδρύματος Γουλανδρή-Χορν στην Πλάκα[7]. Ο Γιανναράς βρισκόταν στο ακροατήριο. Ένας φίλος που ήδη τον γνώριζε, είχε πάρει την πρωτοβουλία να κανονίσει συνάντησή μας μετά την εκδήλωση, για να γνωριστούμε και να δούμε… ό,τι προκύψει.

14 Σεπτεμβρίου, του Σταυρού.

Θανάση Ν. Παπαθανασίου 

«Ἡ ματιά μας χρειάζεται νὰ στραφεῖ ἀκριβῶς σ’ αὐτὸν ποὺ ... κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου. Εἶναι τὸ παράδοξο τοῦ Σταυροῦ. Γιατί ἄραγε ὁ Χριστὸς δὲν ἔμεινε ἀπέθαντος: Ἤ, γιατί δὲν πέθανε σὲ βαθιὰ γηρατειὰ ἕναν θάνατο ἤρεμο καὶ τιμημένο, περίπου σὰν αὐτὸν ποὺ ὀνειρεύεται ὁ Βάρναλης στὴ «Μάνα τοῦ Χριστοῦ», περιτριγυρισμένος ἀπὸ ἀγαπημένα πρόσωπα;  Τὸ κλειδὶ ἴσως βρίσκεται ἀκριβῶς ἐδῶ: Ὁ Χριστὸς ἦρθε γιὰ πόλεμο.  Ἦρθε γιὰ νὰ καταστρέψει τὰ ἔργα τοῦ διαβόλου. Καὶ ἐνῶ εἶχε τὴν ἐξουσία νὰ μὴν πεθάνει κάν, πεθαίνει θάνατο μὲ τὰ πιὸ ἀκραῖα χαρακτηριστικά: θάνατο ὀδυνηρό, ἀτιμωτικὸ καὶ σὲ ἐγκατάλειψη. Γιατί: Διότι αὐτὴ εἶναι ἡ ἀνθρώπινη κατάσταση.  Ἂν ὁ Χριστὸς πέθαινε ἄλλον θάνατο+ τότε ἡ ἐνανθρώπησή του δὲν θὰ ἦταν πλήρης. Δὲν θὰ εἶχε προσλάβει τὴν πληρότητα τοῦ ἀνθρώπου, τὶς ἐσχατιὲς τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, τὴν ἄβυσσο τοῦ παράλογου ποὺ τυραννᾶ τὸν ἄνθρωπο. Ὁ Χριστὸς φορτώθηκε ἑκούσια στὸν ἑαυτό του τὸ τραγικό, γιὰ νὰ διανοίξει στὸ τραγικὸ μιὰν ἐνδοχώρα τὴν ὁποία αὐτὸ ἀπὸ μόνο του δὲν ἔχει.  Ἂν τὸ τραγικὸ δὲν τὸ συναντήσει ὁ ἴδιος ὁ Θεός, ἂν ἐνδοχώρα δὲν γίνει ἡ ἴδια ἡ ζωὴ τοῦ Θεοῦ, τότε τὸ τραγικὸ θὰ εἶναι τὸ τέρμα τῶν πάντων. [...]

Τὸ ἐρώτημα, γιὰ ἀκόμη μιὰ φορά, εἶναι τί συνεπάγεται ἡ πίστη γιὰ τὴν καθημερινότητα, τὴν ὀδύνη, τὴν ἀδικία καὶ τὸ παράλογο ποὺ λυσσομανᾶ μέσα στὴν ἱστορία. Ἡ σταύρωση τοῦ Χριστοῦ τελικά εἶναι άραγε ἁπλῶς κάτι ποὺ ἔλαβε χώρα καὶ τελείωσε γιὰ νὰ τὴ διαδεχτεῖ ἡ Ἁνάσταση;  Ἢ μήπως ἡ σταύρωση συνεχίζεται καὶ ἀποτελεῖ μιὰ πραγματικότητα τῆς ἱστορίας, ὅσο ἡ ἱστορία συνεχίζει νὰ εἶναι τὸ πεδίο ἀναμέτρησης τῶν φιλόθεων καὶ ἀντίθεων δυνάμεων;

Ἡ Ἁνάσταση εἶναι τὸ μέλλον μας. Εἶναι τὸ ἔσχατο ποὺ εἰσβάλλει στὴν ἱστορία.  Ἁλλὰ τὴν Ἁνάσταση τὴν στοιχειώνει, τὴ συνοδεύει γιὰ πάντα ἡ σταύρωση, ὑπὸ τὴν ἔννοια ὅτι ἡ σταύρωση δείχνει τί λογῆς γεγονὸς εἶναι ἡ Ἁνάσταση, ὅτι δηλαδὴ δὲν εἶναι οἱοδήποτε ξαναζωντάνεμα, ἀλλὰ εἶναι ἡ νίκη τῆς θυσιαστικῆς Ἁγάπης ἐπὶ τοῦ θανάτου. Ὑπ’ αὐτὴ τὴν ἔννοια, ἡ σταύρωση δὲν εἶναι ἡ ἥττα, τὴν ὁποία διαδέχεται ἡ νίκη, ἀλλὰ εἶναι ἡ νίκη τὴν ὁποία διαδέχεται ἡ νίκη.  «Ἡ Ἁνάστασις», ἔχει ἐπισημάνει ὁ π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, «ἀποκαλύπτει [...] καὶ συνεχίζει τὴ νίκη ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ [...].  Ἡ δύναμις τῆς Ἁναστάσεως εἶναι ἀκριβῶς “ἡ δύναμις τοῦ Σταυροῦ”».

Αποικισμένη Αριστερά

"...Αυτή τη στιγμή ο φυλετισμός είναι η καρδιά των woke κινήσεων.

Η Νέιμαν υποστηρίζει ότι οι woke πολίτες έχουν αποικιστεί πνευματικά από αντιλήψεις που έχουν τα ριζώματά τους στη Δεξιά. Μεγάλα τμήματα της Αριστεράς έχουν μεταλλαχθεί ιλιγγιωδώς, απομακρύνονται από τα προκρίματα που καθιστούν αριστερή την Αριστερά και αυτομολούν στον «φυλετισμό».

 Αυτό συμβαίνει σαρωτικά· κι όμως πολλοί δεν μπορούν καν να το δουν, διότι η αυτομόληση δεν γίνεται με το παλιό λεξιλόγιο των αυταρχικών καθεστώτων που απορρίπτουν τα δικαιώματα. Η αυτομόληση γίνεται με αναπεπταμένες τις σημαίες των δικαιωμάτων και των ελευθεριών. Μα εδώ ακριβώς βρίσκεται το πρόβλημα: δημιουργείται θολούρα.

 Η φωνή υπέρ των περιθωριοποιημένων είναι σωστή, απερίφραστα. Αλλά το ζήτημα στρεβλώνεται από τη στιγμή που η όποια ταυτότητα θα νοηθεί ως κάτι συμπαγές, χωρίς την απελευθερωτική έγνοια για διάκριση μεταξύ κυρίαρχων και κυριαρχούμενων στο εσωτερικό της, και με το ερώτημα για το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα ουσιαστικά να προσπερνιέται..."

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου*

ΕΦΣΥΝ 18.09.24

Η καρδιά των woke κινήσεων είναι ο φυλετισμός, η αποθέωση του επιμέρους και η απεμπόληση του οικουμενικού.

Η Αμερικανίδα Σούζαν Νέιμαν είναι διευθύντρια του «Φόρουμ Αϊνστάιν», το οποίο εδρεύει στο Πότσδαμ της Γερμανίας. Το Φόρουμ αυτοπροσδιορίζεται ως ανοιχτό εργαστήρι σκέψης που ζευγαρώνει την κριτική σκέψη με την κοινωνική έγνοια, όπως έκανε ο ίδιος ο Αϊνστάιν.


Με τίτλο «Η Αριστερά δεν είναι Woke», το βιβλίο επιχειρηματολογεί ακριβώς για τη ριζική διαφορά μεταξύ αριστερής οπτικής και οπτικής Woke. Η συγγραφέας δίνει εξαρχής το στίγμα της: «Κανείς άλλος πλην του Αλμπερτ Αϊνστάιν δεν έγραψε μια περήφανη υπεράσπιση του σοσιαλισμού στην κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου. Οπως ο Αϊνστάιν και τόσοι άλλοι, είμαι περήφανη να λέγομαι αριστερή και σοσιαλίστρια».

Η Νέιμαν υπενθυμίζει τη βασική διαφορά μιας φιλελεύθερης αντίληψης από μια αριστερή: Για την αριστερή τα πολιτικά δικαιώματα και οι πολιτικές ελευθερίες (πολύτιμα αμφότερα) αναιρούνται στην πράξη αν δεν έχουν κοινωνικό χαρακτήρα, αν δηλαδή δεν δένουν με δομική κοινωνική δικαιοσύνη. Με αυτό το πρόταγμα η συγγραφέας προχωρά στα επίδικα και επισημαίνει ότι σήμερα η woke σκέψη είναι άλλο πράγμα από αυτό που ξεκίνησε πριν από λίγες δεκαετίες. Είναι ενδεικτική η αναφορά της στην Μπάρμπαρα Σμιθ. Η Αφροαμερικανή φεμινίστρια, λεσβία και σοσιαλίστρια που πρωταγωνίστησε τo 1977 στη δημιουργία του όρου «πολιτική της ταυτότητας» (identity politics), ψέγει σήμερα τον εκφυλισμό του κοινωνικού κινήματος σε κίνηση αυτάρεσκου απομονωτισμού.

Η αριστερή οπτική είναι καταστατικά οικουμενική. Το επιμέρους δεν το ακυρώνει, αλλά ούτε το αυτονομεί. Το κρατά σε όσμωση με το πανανθρώπινο. Οποτε αντιθέτως αποθεώνεται το επιμέρους, απεμπολείται το οικουμενικό. Αυτή την αποθέωση η Νέιμαν την αποκαλεί φυλετισμό (tribalism) και εννοεί την απολυτοποίηση και αυτονόμηση κάποιας ταυτότητας (εθνικής, φυλετικής, βιολογικού ή κοινωνικού φύλου κ.ο.κ.). Αυτή τη στιγμή ο φυλετισμός είναι η καρδιά των woke κινήσεων.

1η Αυγούστου: Ας ψαχουλέψουμε μερικά χνάρια της δίψας για απελευθέρωση, με αφορμή την ημέρα αυτή

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου 

1η Αυγούστου:

Ας ψαχουλέψουμε μερικά χνάρια της δίψας για απελευθέρωση, με αφορμή την ημέρα αυτή:

Την 1η Αυγούστου 1833 το βρετανικό κοινοβούλιο ψήφισε την κατάργηση της δουλείας στην βρετανική αυτοκρατορία. Η απόφαση τέθηκε σε ισχύ έναν χρόνο αργότερα, την 1η Αυγούστου 1834. Προϊόν μεγάλων αντιπαραθέσεων και ζυμώσεων, η σχετική Πράξη ανταποκρίθηκε σε φιλελεύθερα αιτήματα, αλλά λογάριασε βεβαίως-βεβαίως και τα κέρδη από την αποικιοκρατία (διότι δεν ήταν και τίποτα άλλο η αυτοκρατορία): Από την κατάργηση της δουλείας εξαιρέθηκαν για μια σχεδόν δεκαετία (ως το 1843) οι πελώριες περιοχές τις οποίες διαφέντευε η βρετανική «Εταιρία των Ανατολικών Ινδιών», η Κεϋλάνη και το νησί της Αγίας Ελένης.

Ας κάνουμε μια στοχαστική σύγκριση: Δέκα χρόνια πριν η βρετανική κοσμοκράτειρα προχωρήσει στην Πράξη κατάργησης της δουλείας, οι επαναστατημένοι Έλληνες ψήφιζαν το πρώτο τους Σύνταγμα (το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος») στις εθνοσυνελεύσεις της Επιδαύρου (Ιανουάριος 1822) και του Άστρους (Απρίλιος 1823). Με την καθαρή αλήθεια ότι πνευματική, εθνική και κοινωνική απελευθέρωση τελούν σε όσμωση, οι ρέμπελοι αποφάσισαν ότι:

- «Εις την Ελληνικήν επικράτειαν ούτε πωλείται, ούτ’ αγοράζεται άνθρωπος· αργυρώνητος [δούλος] δε παντός γένους και πάσης θρησκείας, άμα πατήσας το Ελληνικόν έδαφος, είναι ελεύθερος, και από τον δεσπότην αυτού ακαταζήτητος». Ό,τι πιο επαναστατικό: Το έδαφος της ελληνικής επικράτειας γινόταν άσυλος τόπος, στον οποίον μόλις θα πατούσαν οι δούλοι θα ελευθερώνονταν, το δε δικαίωμα των κυρίων τους επί της ιδιοκτησίας τους πήγαινε περίπατο.

- Έλληνες και ξένοι εγκατεστημένοι στην Ελλάδα είναι ίσοι ενώπιον του νόμου.

Κάνω αυτή την αντιπαραβολή, για να νιώσουμε την διαφορετική δυναμική που έχει ο λόγος περί ελευθερίας όταν είναι λόγος επικυρίαρχου και όταν είναι λόγος καταπιεζόμενου. 

Φυσικά, η δουλεία (όπως κι αν ονομαστεί η πραγμο-ποίηση του προσώπου, η εργαλειοποίηση του ανθρώπου από άνθρωπο και η μετατροπή της εργασίας σε εμπόρευμα) αλλάζει τρόπους, και μάλιστα πολύ πολύ ευέλικτα. Για παράδειγμα, η αποικιοποίηση μέσω της «ελευθερίας» σύναψης δανειακών συμβάσεων που δένουν χειροπόδαρα έναν τόπο (με συναινετικές διαδικασίες, παρακαλώ), ή η υποδούλωση μέσω της εθελοδουλείας χάριν χρυσών αλυσίδων έχουν τεράστια ισχύ και εφαρμογή – αδιάκοπα. 

1η Αυγούστου 2024. Ξεκίνησαν τα απογεύματα στους ναούς οι Παρακλήσεις της Θεοτόκου, καθ’ οδόν προς τον Δεκαπενταύγουστο. Οι Παρακλήσεις είναι καρδιακές, κατανυκτικές προσευχές για τους ανθρώπινους πόνους και τις ελπίδες. Αν όσοι μπαίνουν στις εκκλησίες έχουν μια στάλα μυαλό, κι αν όσοι δεν μπαίνουν στις εκκλησίες έχουν ένα δράμι μυαλό, αξίζει να προσέξουν το εξής. Από τους πρώτους ύμνους στην Παράκληση της 1ης Αυγούστου είναι ένας που υπενθυμίζει την Έξοδο: την απελευθέρωση των Ισραηλιτών από την δουλεία της Αιγύπτου. Και το ευαγγέλιο που διαβάζεται αφηγείται τον ύμνο που τραγούδησε η έγκυος Μαρία, για τον απελευθερωτή Θεό. Τα λόγια της είναι αντίστοιχα του παιάνα που είχε τραγουδήσει στην Έξοδο η Μαριάμ, η αδερφή του Μωυσή... 

Ιούνιο μήνα, κουπί... επ' ελπίδι αναστάσεως...

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου 

Πέρασε το ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής - πεισματική πρόσκληση σε ανοιχτούς αγέρηδες, παρ' όλα όσα υπηρετούν την ασφυξία. Τώρα που πέρασε, αφήνομαι πια να γράψω δυο λόγια για τα πρόσφατα παράδοξα, σαν με πόνο στα μπράτσα από κουπί πολύ.

Παράδοξο, το να μιλάς για απώλεια αγαπημένου ανθρώπου, κι όμως η κουβέντα να φέρνει στον νου και στην καρδιά μόνο γλύκα. Αλλά γλύκα κατάστικτη με δέος. Μου είναι έντονος, πολύ έντονος ο Ιούνιος του Γιώργου Τσάκαλου. Όχι μόνο ο φετινός, μα οπωσδήποτε με κορύφωση τον φετινό. 

Ιούνιο 1985 -τόσες δεκαετίες πριν- παντρευτήκαμε η Ελένη κι εγώ. Το διαμερισματάκι που είχαμε νοικιάσει δεν χωρούσε πολλά, κι ούτε για πλάκα δεν θα μπορούσα να μεταφέρω εκεί από το πατρικό μου έναν χάρτινο θησαυρό που είχα σε μπαούλο, στο μπαλκόνι του γονεϊκού σπιτιού μου. Ήταν αναρίθμητα έντυπα (εφημερίδες, περιοδικά, αφίσες και προκηρύξεις) από την πρώτη στιγμή της Μεταπολίτευσης. Έντυπα όποιου κόμματος και γκρουπούσκουλου της εποχής, που μπορεί να βάλει ο νους σου. Πού θα τα δίναμε; Απαντήσαμε αυθωρεί και αυθόρμητα: Στον Γιώργο φυσικά. Τον άδολο βιβλιάνθρωπο, τον αφιερωμένο βιβλιοπόντικα, τον βιβλιοχαρά. Κι έτσι έγινε... Άνω τελεία.

Ιούνιος 2021: Ο Γιώργος σε τρομαχτική περιπέτεια υγείας. Και συνέβη κάτι, σαν προοικονομία αυτού που ζήσαμε στην κηδεία του: της σύναξης πλήθους διαφορετικών ανθρώπων, διαφορετικών τροχιών, με κοινό τόπο τον ίδιο τον Γιώργο. Είναι χαρά το ότι ο Γιώργος την έζησε την κινητοποίηση του μεγάλου πλήθους για στήριξή του. Στο σημείωμα που είχαμε στείλει στις 29 Ιουνίου 2021 είχαμε γράψει "Στον Γιώργο μας με αγάπη". Ομολογουμένως, μέσα μας η φράση αυτή έπαιζε με τον τίτλο της γλυκιάς ταινίας του 1967, "Στον κύριό μας με αγάπη" (με πρωταγωνιστή τον Σίντνευ Πουατιέ) - καθόσον νιώθαμε ειλικρινά πόσα δίδασκε ο Γιώργος, με τον πιο ουράνιο τρόπο: διάφανος, κολλημένος στα ουσιώδη με αγάπη, δίχως την φαρμακερή έγνοια για στήσιμο χάριν της ανθρωπαρέσκειας.

"Κύριλλος και Μεθόδιος: Οι άγιοι που μιμούμαστε ή οι άγιοι που δεν αντέχουμε;"

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

[απόσπασμα από το πλήρες κείμενο που έχει δημοσιευτεί στο συλλογικό έργο: «Λόγος επάνω στο νερό» (επιμ. αρχιμ. Αμβόριος Σταμπλιάκας), εκδ. ναού Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, Θεσσαλονίκη 2021, σσ. 65-87].

Το 862, δηλαδή μετά τη μέση του 9ου αιώνα, ο ηγεμόνας της Μοραβίας, η οποία ήταν ένα οργανωμένο σλαβικό κράτος, έστειλε επιστολή στον βυζαντινό αυτοκράτορα και του ζήτησε να στείλει στη Μοραβία διδασκάλους. Έχει ενδιαφέρον τι ακριβώς του ζητούσε. Το λέω αυτό διότι κυριαρχεί η παρανόηση, ότι ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος πήγαν να εκχριστιανίσουν τους Μοραβούς. Δεν πήγαν να τους εκχριστιανίσουν. Οι Μοραβοί ήταν ήδη χριστιανοί. Μπορούμε όμως να πούμε ότι οι άγιοι πήγαν για να τους εκχριστιανίσουν ουσιαστικά. Ο Μοραβός ηγεμόνας έλεγε στον βυζαντινό αυτοκράτορα ότι χρειάζονταν άνθρωπο για να τους εξηγήσει την πίστη στη γλώσσα τους. Ζητούσε δηλαδή πρόσβαση στην κατανόηση. Είναι ένα αίτημα πάρα πολύ σημαντικό. Δεν αρκεί να λέμε, «συμμετέχω, δεν κατανοώ, αλλά δεν πειράζει». Πειράζει και παραπειράζει. Το να γνωρίζουμε την πίστη είναι σημαντικό. Προσοχή: αυτό δεν σημαίνει ότι κατανοούμε το άπειρο μυστήριο του Θεού. Κατανοούμε όμως την πρόσκληση, τον οδικό χάρτη προς το μυστήριο του Θεού˙ τις διατυπώσεις της πίστης και της λατρείας. Οι Μοραβοί το ζήτησαν. Χρειάζονταν την εξήγηση της πίστης στη γλώσσα τους, αυτήν που κατανοούσαν, που μιλούσαν καθημερινά, αυτή με την οποία απευθύνονταν στα παιδιά τους και αυτή με την οποία προσεύχονταν με την ψυχή τους. 

Ο Βίος των αγίων [ο οποίος γράφτηκε στα σλαβικά (παλαιοσλαβικά) και αποτυπώνει την έγνοια του Σλάβου συντάκτη του] μας λέει ότι ο βυζαντινός αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ κάλεσε τον Κωνσταντίνο (Κύριλλο) και του ζήτησε να μεταβεί προς τούτο στη Μοραβία. Έχει πολύ ενδιαφέρον στον Βίο του αγίου Κυρίλλου και Μεθοδίου ο δισταγμός τον οποίο εξέφρασε αμέσως ο Κωνσταντίνος. Αποκρίθηκε ότι θα μεταβεί μετά χαράς, υπό τον όρο ότι ο λαός αυτός διαθέτει αλφάβητο. Ο αυτοκράτορας του απάντησε ότι αλφάβητο δεν υπάρχει, και όσοι ως τότε το είχαν αναζητήσει, δεν τα κατάφεραν. Αλλά ακριβώς γι’ αυτό θα έπρεπε να βοηθήσει τους Μοραβούς. Όι ενδοιασμοί του Κωνσταντίνου συνεχίστηκαν: «Ποιος μπορεί», είπε, «να γράψει λόγο πάνω στο νερό, και ποιος θα θελήσει να αποκτήσει όνομα αιρετικού;». 

Ένα mall για πάρτη μου! Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

Πολιτισμός είναι αυτό που δημιουργεί ο άνθρωπος, και αν δεν το δημιουργήσει ο άνθρωπος, αυτό δεν θα υπάρξει ποτέ. Ο πολιτισμός δηλαδή δεν προκύπτει αυτόματα στον φυσικό κόσμο (όπως ο καρπός ενός δέντρου), αλλά αφορά την νοηματοδότηση του φυσικού κόσμου από τον άνθρωπο. Έτσι συγκροτούνται οι κοινωνίες: με κρίση και επιλογές. Πολύ σοφά έχει πει ο Τέρυ Ήγκλετον, «Είμαστε πηλός στα ίδια μας τα χέρια». Αδιάζευκτα πολύτιμα αμφότερα: και ο πηλός και τα χέρια. Αν, λ.χ., όντας πηλός, αποφασίσω ότι… είμαι σύννεφο, τότε απλώς αντικαθιστώ την πραγματικότητα με μια ναρκισσιστική φαντασίωσή μου. Και το ότι έχω χέρια σημαίνει πως δεν είμαι έρμαιο κάποιας νομοτέλειας, αλλά δύναμαι να προσανατολίσω την πηλότητά μου σε κάποιο νόημα.

Έτσι ιδωμένος, ο πολιτισμός δεν είναι συλλήβδην κάτι φωτεινό, όπως γενικά λέγεται. Αφού εδράζεται στη δημιουργικότητα και την ευθύνη του ανθρώπου, μπορεί να είναι κάτι φωτεινό, μπορεί να είναι και κάτι σκοτεινό – ακόμα και καταστροφικό. Αν φωτεινές δημιουργίες είναι ο Παρθενώνας και ο εξαίρετος ράπερ Λεξ, κατασκότεινες δημιουργίες είναι οι σύριγγες των ναρκωτικών και η αναλγησία μπροστά στην ταξική αδικία. Κοντολογίς, υπάρχουν διαφορετικοί πολιτισμοί από κοινωνία σε κοινωνία, αλλά και εντός της ίδιας κοινωνίας: τρόποι ζωής που απελευθερώνουν και τρόποι ζωής που υποδουλώνουν.

Αν τύχει να συζητάτε για πολιτισμούς και για τις διαφορές τους, προτείνω να κάνετε μια μικρή επιτόπια έρευνα. Ρωτήστε τους συνομιλητές σας, τι θεωρούν ως το σημαντικότερο συστατικό ενός εξαιρετικού φαγητού.

Είναι διαπιστωμένο ότι θα έρθουν ένα σωρό απαντήσεις: το αλάτι, το λάδι, το πιπέρι, το τυρί κλπ – κατά το γούστο καθενός. Και μετά;

Μετά, τίποτα. Αν όλο κι όλο αφορά το γούστο καθενός, το μόνο που μπορεί να γίνει είναι καταγραφή των γούστων. Τίποτα παρακάτω, αφού το γούστο είναι αυστηρά ατομικό γεγονός. Ακόμα κι αν κάποιοι ξεκινήσουν να σχολιάζουν πόσο αλάτι κάνει καλό και πόσο αλάτι κάνει κακό, η κουβέντα θα σβήσει εν τη γενέσει της, αν… Αν το ατομικό γούστο έχει θεοποιηθεί, αν δηλαδή πιστεύεται ότι το εγώ δεν υπόκειται σε κανένα κριτήριο.

Μερικές φορές όμως σκάει μύτη μια αλλιώτικη απάντηση. Κάποιος ψαγμένος απαντά ότι το καλύτερο συστατικό είναι κάτι που δεν είναι συστατικό! Δεν είναι δηλαδή ένα χημικό στοιχείο του φαγητού ως αυτόνομης ουσίας, αλλά κάτι έξω από το εν λόγω φαγητό, κι όμως σε άρρηκτη σχέση με αυτό! Είναι η καλή παρέα: Το να πρόκειται για φαγητό που μοιράζεται.

Τα δύο είδη απαντήσεων θυμίζουν δυο διαφορετικές πολιτισμικές αντιλήψεις. Ατομοκεντρική η πρώτη, κοινωνιοκεντρική η δεύτερη. Όχι, δεν καταστέλλει την διαφορά προσωπικοτήτων η κοινωνιοκεντρική αντίληψη. Δεν τις ομογενοποιεί, υποχρεώνοντας τάχα όλους να δεχτούν υποχρεωτικά το πολύ αλάτι ή το λίγο αλάτι. Το αντίθετο: Η κοινωνιοκεντρική αντίληψη αναδεικνύει τον πλούτο των προσωπικών διαφορετικοτήτων, ακριβώς διότι τις κάνει ομοτράπεζες: τις κάνει να μετράει η μία για την άλλη.

Σαρακοστή: νηστευτές στον δρόμο.

του Θανάση Ν. Παπαθανασίου

Ολόκληρη τη Σαρακοστή νηστεύω. Νηστεύω, δηλαδή, από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι τα ξημερώματα της Κυριακής του Πάσχα.

Νηστεύω γιατί έχω μπροστά δρόμο, κι όταν έχεις δρόμο δεν θέλεις να βαρύνεις. Καθαυτή η λέξη “σαρακοστή” δεν σημαίνει τίποτα άλλο, παρά μέτρημα του δρόμου που απομένει. Σα να λέει: “σαράντα μέρες υπολείπονται…”

Η σαρακοστή δεν υπάρχει επειδή τάχα οι μέρες της είναι ιερότερες ή μαγικότερες! Υπάρχει χάριν του τερματισμού της! Υπάρχει για να μυεί στην έννοια του οράματος, του καινούργιου που βρίσκεται στο τέρμα των σαράντα ημερών: στη Μεγαλοδομάδα και εν τέλει στην Ανάσταση!

Κι έτσι, νηστευτής σημαίνει ύπαρξη προσανατολισμένη στο μέλλον. Το να νηστεύω σημαίνει όχι απλώς να δηλώνω, αλλά και να ζω με όλες τις διαστάσεις της ύπαρξής μου (πνευματικές και βιολογικές αξεχώριστα) το ότι ο κόσμος τούτος, ο βυθισμένος στη φθορά και στο άδικο, οφείλει να αλλάξει. Οφείλει να βιωθεί ως ένας κόσμος ο οποίος δεν μπορεί να χορτάσει τον άνθρωπο που διψά για ζωή. Κι όταν μιλάμε για αλλαγή του κόσμου, δε μιλάμε για κατάργηση ή εξάτμισή του ή αντικατάστασή του από κάποιο υπερπέραν.

Αλλαγή του κόσμου, στη χριστιανική οπτική, σημαίνει απελευθέρωσή του από κάθε θάνατο, κυριολεκτικό και μεταφορικό: από κάθε τι που νεκρώνει την ανθρωπιά, που βάζει ημερομηνία λήξης στην αγάπη, που διακόπτει τον έρωτα, που κολοβώνει το δίκιο.

Ποια η θέση της γυναίκας στην εκκλησία; - κ. Θανάσης Παπαθανασίου

Στο πέρασμα του χρόνου πλήθος πολιτισμών υπέσκαπταν και υποσκάπτουν την θέση της γυναίκας στην κοινωνία. 

Αυτή είναι μια παθογόνα στάση, αφού με αυτόν τον τρόπο η γυναίκα χειραγωγείται και της αφαιρείται το δώρο του αυτεξουσίου, που ο Κύριος αφειδώλευτα μας παρείχε.

 Συνήθως τέτοιες πεποιθήσεις υποκρύπτουν δόλο και συμφέροντα. Ωστόσο, η σάρκωση του Λόγου του Θεού απεδείχθη μοιραία για την φύση της γυναίκας στην ιστορία, εδραιώνοντας ανεπανάληπτα την ισότητα-ισονομία μεταξύ του ανδρός και της γυναικός. Άλλωστε ουκ ολίγες φορές, η γυναίκα κατάφερε να «φτάσει» το καθ΄ομοίωσιν και να έρθει σε κοινωνία με τον Θεό. 

Η προφορική και έμπρακτη διδασκαλία του Χριστού (η ενεργός συμμετοχή της γυναίκας στην ζωή του Θεανθρώπου) ανέδειξε επαναστατικά την θέση της γυναίκας, σε μία εποχή που δεν είχε κανένα δικαίωμα. Έτσι λοιπόν, χαράχτηκε εν Χριστώ η πορεία της γυναίκας και διασφαλίζεται στους κόλπους της Εκκλησίας, μέσω του ευαγγελικού μηνύματος και της ζώσας παράδοσής της.

 Με τον κ. Θανάση Παπαθανασίου, Αναπληρωτή Καθηγητή στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών

«Ἵνα καὶ οἱ ἔχοντες, ὡς μὴ ἔχοντες ὦσιν…»

Δυο σκέψεις για τον πατέρα, την οικογένεια και μερικές εξωραϊσμένες παγίδες

από Θανάσης Παπαθανασίου

Δυο σκέψεις θα επιχειρήσω να διατυπώσω – από τις πολλές που με απασχολούν[1]. Και θα τις διατυπώσω υπό τις δύο θεατές ιδιότητές μου, ως εκπαιδευτικού για 45 σχεδόν χρόνια σε διάφορες βαθμίδες, και ως πατέρα. Και υπό την αθέατη ιδιότητα, των προσωπικών διαδρομών μου.

Σκέψη πρώτη:

Ξεκινώ με την οπτική του πατέρα: Βρίσκω στον χώρο της πίστης τεράστια ενδοχώρα. Ερανίζομαι δειγματικά μια αποστροφή του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου: «Δεν σε καθιστά πατέρα από μόνο του το να σπείρεις· αλλά το να μεγαλώσεις το παιδί σωστά. Ούτε σε κάνει μητέρα η εγκυμοσύνη, αλλά το να αναθρέψεις το παιδί σωστά […]. Πατεράδες δεν φτιάχνει η φύση, αλλά ο σωστός τρόπος ζωής» («Οὐ […] τό σπεῖραι ποιεῖ πατέρα μόνον, ἀλλά τό παιδεῦσαι καλῶς. Οὐδέ τό κυήσαι μητέρα εργάζεται, αλλά το θρέψαι καλώς […]. Οὐχ ἡ φύσις, ἀλλ’ ἡ ἀρετὴ ποιεῖ πατέρας»[2]).

Αυτή η διελκυστίνδα (μεταξύ λειτουργιών υπαγορευμένων από τη βιολογική νομοτέλεια αφενός, και λειτουργιών εμπνεόμενων από την ελευθερία και την ευθύνη αφετέρου), είναι γνωστή και έχει δουλευτεί πάρα πολύ. Ξεκινώ όμως μ’ αυτήν διότι, τηρουμένων των αναλογιών μέσα στις αλλαγές των καιρών, διατηρεί σημασία κεντρική.

Φαίνεται ότι είναι διαχρονική η αίσθηση ότι η μεν μητρότητα είναι αυταπόδεικτη λόγω του χειροπιαστού γεγονότος της γέννας και λόγω της δυαδικότητας μάνας και βρέφους. Την πατρότητα όμως την συνοδεύει αβεβαιότητα. Είναι γνωστό ότι την φράση του ρωμαϊκού δικαίου pater semper incertus est (ο πατέρας είναι πάντοτε αβέβαιος), την μνημόνευσε αργότερα ο Φρόυντ[3]. Στον γονέα που λέγεται πατέρας λοιπόν, η βιολογική νομοτέλεια δεν είναι άμεσα ψηλαφητή, και γι’ αυτό ο ρόλος του χρειάζεται να χτιστεί – προσωπικά και πολιτισμικά. Είναι χαρακτηριστική η επισήμανση του ανθρωπολόγου Μωρίς Γκοντελιέ, ότι μεταξύ των θηλαστικών που βιολογικά είναι στενοί συγγενείς (δηλαδή μεταξύ ανθρώπων και χιμπατζήδων) καίρια διαφορά αποτελεί ακριβώς ο ρόλος του πατέρα: ρόλος που χτίζεται στις ανθρώπινες κοινωνίες, αλλά είναι άγνωστος στα ανθρωποειδή.[4] Το ανθρώπινο χτίσιμο αυτού του ρόλου καταγράφει τεράστια και πολυειδή διαδρομή, από τις αρχέγονες κοινωνίες μέχρι τις σύγχρονες.[5]

Μοναδικά, ήτοι πανανθρώπινα.

 

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου

Πριν πολλούς καιρούς, ένας σπουδαίος άνθρωπος έγραψε ένα μανιφέστο για την ανθρώπινη ελευθερία σε μια ποθητή κοινωνία. Κι ανάμεσα σε άλλα, τόνιζε:

«Εγωισμός δεν είναι το να ζει κανείς όπως του αρέσει. Εγωισμός είναι το να απαιτεί κανείς από τους άλλους να ζουν όπως αρέσει σε αυτόν. Και μη-εγωισμός είναι το ν’ αφήνει κανείς τους άλλους να ζουν όπως θέλουν, να μην παρεμβαίνει. […] Ο μη-εγωισμός αναγνωρίζει την απεριόριστη ποικιλομορφία σαν κάτι το θεσπέσιο. Την αποδέχεται, της παρέχει τη συναίνεσή του, την απολαμβάνει. […] Ένα κόκκινο τριαντάφυλλο δεν είναι εγωιστικό επειδή θέλει να είναι κόκκινο τριαντάφυλλο. Θα ήταν φοβερά εγωιστικό αν ήθελε όλα τα λουλούδια του κήπου να είναι κόκκινα και τριαντάφυλλα».

Δημοσιευμένα το 1891, αυτά τα λόγια του μεγάλου Όσκαρ Ουάιλντ ακούγονται σήμερα μάλλον κοινότοπα. Η αξίωση, να ζει κανείς «όπως αρέσει σε αυτόν» και κανείς «να μην παρεμβαίνει» σ’ αυτό, προφανώς θυμίζουν φράσεις που σήμερα ξεστομίζονται πανεύκολα, σαν φράσεις του συρμού. Μα για τον Όσκαρ Ουάιλντ δεν ήταν συρμός. Είχε απέναντί του την σεμνότυφη και ταυτόχρονα ξετσίπωτα ιμπεριαλιστική Βικτωριανή κοινωνία, και το μανιφέστο του ήταν σύστοιχο με την τόλμη της ζωής του.

Αν ωστόσο τις όμορφες φράσεις σήμερα δεν τις παπαγαλίζουμε μένοντας σε μια άκοπη επιφανειακότητα, αλλά θελήσουμε πέρα από σέρφινγκ να κάνουμε και μακροβούτια, τότε τα λόγια του Όσκαρ Ουάιλντ μπορεί να προκαλέσουν ένα ιδιαίτερο ερώτημα: Μήπως υπάρχει κίνδυνος, το συγκεκριμένο σκεπτικό να απολήξει σε μια κοινωνία η οποία θα φαίνεται μεν ειρηνική, αλλά δεν θα πραγματικά κοινωνία; Μήπως δηλαδή υπάρχει κίνδυνος, το ανθρώπινο πλήθος να νοηθεί ως αράδιασμα ατομικοτήτων ακοινώνητων ουσιαστικά μεταξύ τους, εάν και εφόσον το μόνο κριτήριο είναι η ατομική αρέσκεια του καθενός;

Θανάσης Παπαθανασίου: Ένα ΜΜΕ που δεν σημαίνει Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης

Σκέψεις με αφορμή το μπαράζ προσκυνημάτων στην θεοφρούρητη χώρα μας και το πρόσφατο αφιέρωμα της "Σύναξης" στην Μαγική Εκκλησιαστικότητα.
ΠΗΓΗ: https://youtu.be/bTwzxH9Hcfc?si=qGC6C_yvUOJEUW3o