Γεώργιος Πλήθων-Γεμιστός (1355 – 1452)

από Ερανιστής

Γεώργιος Πλήθων-Γεμιστός (1355 – 1452)

Κείμενο: Νίκος Τσιφόρος

Κείνον τον καιρό ζούσε στο Μωριά, ένας σοφός άνθρωπος, ο περίφημος Γεώργιος Γεμιστός, ο Πλήθων που τον λέγανε… Ο Γεμιστός, Έλληνας μέχρι το μεδούλι του και πολύ σπουδασμένος, αλληλογραφούσε με τον αυτοκράτορα και συναντήθηκε μαζί του στον Ισθμό… Τον έπιασε λοιπόν και του τα ‘πε χύμα:

—           Η Πελοπόννησος είναι και πρέπει να ξαναγίνει Ελληνική.

—           Ναι, αλλά πώς;

—           Θα επιστρατεύσουμε όλους τους Έλληνες, θα τους γυμνάσουμε και θα φτιάξουμε έναν δυνατό στρατό…

Έβαλε κάτω κι ένα σύστημα διατροφής. Να χωρίσουνε στα τρία την παραγωγή, να παίρνει το ένα τρίτο ο πληθυσμός που καλλιεργεί, το άλλο τρίτο οι άρχοντες γαιοκτήμονες και το τελευταίο τρίτο να το έχουνε να διατρέφουνε το στρατό.

Ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (κάτω αριστερά με τα γένια), λεπτομέρεια από τοιχογραφία στο παλάτι των Μεδίκων, Φλωρεντία, Ιταλία.

Ωραίο ήτανε το σχέδιο αλλά μπήκε στη μέση ο κλήρος.

—           Κι εμείς;

—           Θα καλλιεργείτε και θα παίρνετε από το μερίδιο των γεωργών.

—           Μπα! Εμείς είμαστε άγιοι άνθρωποι. Τσαπί θα πιάσουμε;

—           Βρε χριστιανοί μου, έτσι θα κρατήσουμε τον τόπο. Άμα μπουν οι Τούρκοι θα δουλεύετε και θα τρώνε αυτοί…

Βυζάντιο, χριστιανισμός και ελληνισμός. Μια συνέντευξη του Νικήτα Σινιόσογλου με αφορμή τον Πλήθωνα

Πείτε μας λίγα λόγια για το περιεχόμενο του βιβλίου σας «Radical Platonism in Byzantium: Illumination and Utopia in Gemistos Plethon» (εκδ. Cambridge University Press) που κυκλοφόρησε στα τέλη του 2011.

Το βιβλίο εξετάζει την επιβίωση του παγανιστικού πλατωνισμού από τον έκτο ως τον δέκατο πέμπτο αιώνα. Το επιχείρημά μου είναι πως κατά τους Βυζαντινούς χρόνους μια κατεξοχήν ελληνική, δηλαδή παγανιστική κοσμοαντίληψη ήταν πάντοτε δυνάμει παρούσα, μια ανοιχτή δυνατότητα και διαρκής απειλή για την Ορθοδοξία: τα δομικά της στοιχεία επιβίωναν μέσα από υπόγειες, λανθάνουσες και παράπλευρες διαδρομές. Τίποτα δεν τέλειωσε κατά την ύστερη αρχαιότητα. Πόσο εύκολο ήταν να υποτροπιάσει η Βυζαντινή διανόηση στον ελληνισμό προκύπτει από τα «θερμά επεισόδια» που λάμβαναν χώρα κάθε φορά που λόγιοι σαν τον Λέοντα Χοιροσφάκτη, τον Ιωάννη Ιταλό και τον Ψελλό, τον Γρηγορά και τον Πλήθωνα συγκρούονταν με την κρατούσα θεολογία του Βυζαντίου. Γι᾽ αυτό υποστηρίζω πως γνήσια φιλοσοφία στο Βυζάντιο προκύπτει ως απόκλιση από τις καθεστωτικές θεολογικές νόρμες, και ότι η αποκλίνουσα αυτή φιλοσοφία ήταν είτε ουσιωδώς παγανιστική, είτε έτεινε στον παγανισμό. Παραδόξως αυτό είναι κάτι που ορθά διέγνωσαν οι Ορθόδοξοι θεολόγοι του ύστερου Βυζαντίου (π.χ. Γρηγόριος Παλαμάς, Φιλόθεος Κόκκινος), όμως αδυνατούν να δουν οι σημερινές αναχρονιστικές απόψεις περί «ελληνοχριστιανισμού» (αντιφάσκοντας έτσι με τις γνήσια Ορθόδοξες πηγές τους). Επομένως, ο Πλήθωνας δεν είναι sui generis περίπτωση, αλλά ριζοσπαστικοποιεί πλατωνικές τάσεις που κατάφερναν να επιβιώνουν μέσα από σύνθετες διαδρομές. Να ξεκαθαρίσω εδώ πως όταν μιλώ για φιλοσοφικό παγανισμό εννοώ μια κοσμοαντίληψη που δίνει ελληνικές, δηλαδή μη χριστιανικές απαντήσεις σε ερωτήματα όπως: μπορεί κανείς να φτάσει στην θέωση με οικείες δυνάμεις, δηλαδή χωρίς θεόθεν μεσολάβηση; Μπορεί κανείς να προσεγγίσει την αλήθεια έξω από την Εκκλησία; Είναι ο θεός όντως προσωπικός και εξωκοσμικός; Πώς απορρέουν και διακρίνονται τα όντα από τον θεό; Είναι η ύλη αΐδια και ανανεούμενη ή δημιουργημένη; Στοχεύει πράγματι η ιστορία σε κάποιο τέλος, ας πούμε στην εμφάνιση κάποιου μεσσιανικού γεγονότος;

Μπορείτε να συστήσετε εν συντομία τον Πλήθωνα Γεμιστό στους αναγνώστες μας, σημειώνοντας τα σημαντικότερα στοιχεία της παρακαταθήκης του;