HANS JONAS Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ‘ΕΥΘΥΝΗΣ’

 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ  ΜΙΑΣ ΗΘΙΚΗΣ  ΓΙΑ  ΤΟΝ   ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ  ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Συνέχεια από Τετάρτη, 10 Ιανουαρίου 2018

                                      

                                               Πρώτο κεφάλαιο

                    Η μεταλλαγμένη φύση τής ανθρώπινης πράξης

Κάθε ηθική συμμεριζόταν σιωπηλά μέχρι σήμερα – είτε επιτάσσοντας ευθέως, να πράττουμε ορισμένα πράγματα και άλλα να μην τα πράττουμε, είτε προσδιορίζοντας κάποιες ‘αρχές’ αυτών τών ‘επιταγών’, είτε φανερώνοντας τον λόγο ή την αιτία τής υποχρέωσης να ακολουθούμε τέτοιες αρχές – τις εξής, συνδεδεμένες αναμεταξύ τους προϋποθέσεις: 1) Η ανθρώπινη κατάσταση, δεδομένη από τη φύση τού ανθρώπου και τη φύση τών πραγμάτων, είναι διαπαντός ‘σταθερή’ και ‘ακλόνητη’ στα βασικά της χαρακτηριστικά. 2) Το ανθρωπίνως Καλό μπορεί να προσδιοριστή εύκολα και συνετά πάνω σ’ αυτήν τη ‘βάση’. 3) Η ‘έκταση’ τής ανθρώπινης πράξης και της ανθρώπινης άρα ευθύνης είναι σαφώς περιγεγραμμένες. Τα κείμενα που ακολουθούν προτίθενται να δείξουν, πως αυτές οι προϋποθέσεις δεν ισχύουν πια, αλλά και να ‘αναλογιστούν’, τί να σημαίνη άραγες αυτό για την ηθική μας κατάσταση. Θα διαπιστωθή δε ειδικώτερα, ότι ορισμένες ‘εξελίξεις’ τής ισχύος μας μετέβαλαν τη φύση τής ανθρώπινης πράξης· και καθώς αναφέρεται στην πράξη η ηθική, θα διαπιστωθή επίσης, ότι απαιτεί και μιαν αλλαγή στην ηθική, αυτή η μεταβλημένη φύση τής ανθρώπινης πράξης. Και όχι μόνο με την έννοια, ότι προστέθηκαν ως ‘υλικό’ νέα αντικείμενα και ‘περιπτώσεις’ τής πράξης, στις οποίες και μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι ισχύοντες κανόνες συμπεριφοράς, αλλά με την πολύ πιο ριζοσπαστική έννοια, ότι ‘άνοιξε’ η ποιοτικά νέου είδους φύση κάποιων πράξεών μας μιαν εντελώς καινούργια διάσταση ηθικής σημασίας, που δεν είχε προβλεφθή απ’ τις ‘απόψεις’ και τους κανόνες τής παραδοσιακής ηθικής.
Οι νέου είδους δυνατότητες στις οποίες και αναφέρομαι, είναι φυσικά οι δυνατότητες της σύγχρονης τεχνικής. Και οφείλω άρα να αναρωτηθώ κατ’ αρχάς, με ποιον τρόπο ‘προσβάλλει’ τη φύση τής πράξης μας αυτή η τεχνική, και κατά πόσον καθιστά διαφορετική, απ’ ό,τι υπήρξε πάντοτε και σε όλες τις εποχές, την ανθρώπινη πράξη. Εφ’ όσον διέθετε δε σε όλες τις εποχές τεχνική ο άνθρωπος, το ερώτημά μου στοχεύει στην ‘ανθρώπινη’ διαφορά τής σύγχρονης από κάθε προγενέστερη τεχνική.

Ι. Το αρχαίο παράδειγμα

Ας ξεκινήσουμε με μιαν ‘αρχαία’ φωνή για την ανθρώπινη δύναμη και πράξη, που μιλά ήδη αρχετυπικά για κάποια τεχνολογικά τρόπον τινά ‘χαρακτηριστικά’ – με το περίφημο δηλ. χορικό απ’ την «Αντιγόνη» τού Σοφοκλή:
«Πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει…
Πολλά γεννούν το δέος, το μέγα δέος ο άνθρωπος γεννά· περνά τον αφρισμένο πόντο με τις φουρτούνες τού νοτιά, στη μέση σκάβει το βαθύ και φουσκωμένο κύμα· και την υπέρτατη θεά, τη Γη, την άφθαρτη παιδεύει την ακάματη οργώνοντας με τα καματερά χρόνο τον χρόνο φιδοσέρνοντας τ’ αλέτρι.
Και των αστόχαστων (κουφονόων…) πτηνών τις φυλές κυνηγά με τα βρόχια, των αγρίων θηρίων τα έθνη, των βυθών την υδρόβια φύτρα με δίχτυα πλεγμένα στριφτά, ο τετραπέρατος· τ’ αγρίμι τής βουνοκορφής δαμάζει με τεχνάσματα· φορεί στων αλόγων την πλούσια χαίτη ζυγό και στον ταύρο, που βαρβάτος βοσκάει στα όρη.
Ένας τον άλλον δίδαξε λαλιά, τη σκέψη, σαν το πνεύμα τών ανέμων (ανεμόεν φρόνημα…), την όρεξη να ζει σε πολιτείες· πώς να γλιτώνει το χαλάζι μες στ’ αγιάζι, την άγρια δαρτή βροχή μέσα στον κάμπο, ο πολυμήχανος (παντοπόρος…)· αμήχανος δεν θ’ αντικρίσει τα μελλούμενα· τον χάρο μόνο να ξεφύγει δεν μπορεί· μόλο που βρήκε ψάχνοντας και γιατρειές σ’ αγιάτρευτες αρρώστιες.
Τέχνες μαστορικές σοφίστηκε που δεν τις βάζει ο νους, κι όμως μια στο καλό, μια στο κακό κυλάει· όποιος κρατεί τον ανθρώπινο νόμο και του θεού το δίκιο, που όρκος το δένει φριχτός, πολίτης (υψίπολις…)· αλήτης και φυγάς (άπολις…), όποιος κλωσάει τ’ άδικο, μακάρι και μ’ αποκοτιά (τόλμας χάριν…), ποτέ σε τράπεζα κοινή ποτέ μου βούληση κοινή με κείνον που τέτοια τολμάει».
( Μεταφορά στα νέα ελληνικά απ’ τον Κ. Γεωργουσόπουλο… )

1. Άνθρωπος και φύση

HANS JONAS Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ‘ΕΥΘΥΝΗΣ’ (1)

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ  ΜΙΑΣ ΗΘΙΚΗΣ  ΓΙΑ  ΤΟΝ                         

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ  ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

           Στα παιδιά μου, Ayalah, Jonathan, Gabrielle

                                      Πρόλογος

     
 Ο οριστικά αποδεσμευθείς Προμηθέας,  που του δίνει άγνωστες μέχρι τώρα δυνάμεις η επιστήμη και ακαταπόνητη ώθηση η οικονομία, καλεί για μιαν ηθική, που να συγκρατή με εκούσια χαλινάρια απ’ το να γίνη ολέθρια καταστροφικός ο άνθρωπος. Το ότι μετεστράφη σε απειλή η υπόσχεση τής μοντέρνας τεχνικής, ή ότι συνδέθηκε αναπόσπαστα με την απειλή αυτή η τεχνική, αποτελεί και την αφετηριακή θέση τού βιβλίου.  Μια ‘θέση’ που ξεπερνά τη διαπίστωση τής φυσικής απειλής. Η προοριζόμενη για την ανθρώπινη ευτυχία υποταγή τής φύσης οδήγησε, με την υπερβολή μιας ‘επιτυχίας’, που εκτείνεται και στην ίδιαν την ανθρώπινη πλέον φύση, στη μεγαλύτερη πρόκληση που έχει ποτέ προκύψει, απ’ την ίδιαν του τη δράση, στο ανθρώπινο Είναι. Είναι όλα ‘μοντέρνα’ εδώ, ανόμοια με τα μέχρι τώρα, τόσο ως προς το είδος όσο και ως προς τα μεγέθη: Αυτό που μπορεί να κάνη σήμερα ο άνθρωπος, και το οποίο είναι κατόπιν υποχρεωμένος, κατά την ακαταμάχητη εξάσκηση αυτής τής ‘δυνατότητας’ να κάνη, δεν έχει το όμοιό του στην παρελθούσα εμπειρία. Στην οποίαν και ήταν προσαρμοσμένη κάθε  ‘σοφία’ περί σωστής συμπεριφοράς μέχρι τώρα. Δεν μας διδάσκει άρα λοιπόν καμμιά παραδεδομένη ηθική για τους κανόνες τού «καλού» και του «κακού», τους οποίους και θα πρέπη να ‘δεχτούν’ οι εντελώς νέοι τρόποι ισχύος και τα πιθανά ‘δημιουργήματά’ τους. Η ‘νέα περιοχή’ συλλογικής πράξης, στην οποία και εισήλθαμε με την υψηλή λεγόμενη τεχνολογία, είναι ακόμα ‘ουδέτερη ζώνη’ για την ηθική θεωρία.

      Σ’ αυτό το κενό (το οποίο είναι ταυτόχρονα και το κενό τού σημερινού σχετικισμού τών αξιών) παίρνει και η παρούσα προσπάθεια τη θέση της. Τί μπορεί να χρησιμεύση ‘εδώ’ ως πυξίδα; Μα ο ίδιος ο προβλεπόμενος κίνδυνος! Στις αστραπές του που έρχονται απ’ το μέλλον, στην εμφάνιση τού πλανητικού μεγέθους και τού ανθρώπινου ‘ναυαγίου’ αυτού τού μέλλοντος, μπορούν να ανακαλυφθούν πρώτ’ απ’ όλα οι ηθικές αρχές, απ’ τις οποίες και θα προέλθουν οι νέες υποχρεώσεις τής καινούργιας ισχύος. Αυτό το ονομάζω «παρουσία (Heuristik) τού φόβου»: Είναι η προβλεπόμενη κατ’ αρχάς παραμόρφωση τού ανθρώπου που μας βοηθά στο να προφυλάξουμε απ’ αυτήν ακριβώς την παραμόρφωση την έννοια τού ανθρώπου. Γιατί γνωρίζουμε κατ’ αρχάς τί είναι αυτό που διακυβεύεται, όταν γνωρίζουμε ότι ακριβώς διακυβεύεται. Και καθώς δεν πρόκειται  εδώ μόνο για την ανθρώπινη μοίρα, αλλά και για την ανθρώπινη εικόνα, όχι μόνο για τη φυσική επιβίωση, αλλά και για την ακεραιότητα τής ύπαρξης, έτσι πρέπει να είναι όχι μόνο μια ηθική τής ευφυίας, αλλά και μια ηθική τού σεβασμού, η ηθική που καλείται να προστατεύση και την επιβίωση και την ακεραιότητα.

      Η θεμελίωση μιας τέτοιας ηθικής, που δεν συνδέεται πλέον μόνο με τη σημερινή και ‘άμεση’ συνανθρωπότητα, πρέπει να επεκτείνεται και στη μεταφυσική, απ’ την οποία και μόνο μπορεί να προκύψη το ερώτημα, γιατί πρέπει να υπάρχουν άραγες γενικώς στον κόσμο άνθρωποι: γιατί να είναι άρα προστακτικό, να εξασφαλισθή η ύπαρξή τους για το μέλλον. Υποχρεώνει η περιπέτεια τής τεχνολογίας με τα ακρότατα εγχειρήματά της σ’ αυτό το εγχείρημα ακρότατης συνείδησης ή συλλογισμού.  Θα επιχειρηθή λοιπόν μια τέτοια θεμελίωση εδώ, αντίθετα (μάλιστα…) στη θετικιστικο-αναλυτική παραίτηση τής σύγχρονης φιλοσοφίας. Και θα ξετυλιχτούν εκ νέου οντολογικά τα παλαιά ερωτήματα για τη σχέση Είναι και Οφείλειν, αιτίας και σκοπού, φύσεως και αξίας, ώστε να θεμελιωθή πέρα απ’ τον αξιακό υποκειμενισμό, στο Είναι, το καινούργιο χρέος τού ανθρώπου.

      Το πραγματικό θέμα είναι ωστόσο αυτό το ίδιο το καινούργιο χρέος, που συμπεριλαμβάνεται στην έννοια ή τον όρο τής ευθύνης. Χωρίς να είναι βέβαια ένα καινούργιο φαινόμενο στον χώρο τού ήθους, δεν είχε ωστόσο ποτέ ένα παρόμοιο αντικείμενο η ευθύνη, και δεν απασχόλησε επίσης παρά ελάχιστα μέχρι τώρα την ηθική θεωρία. Ήταν τόσο περιορισμένες η γνώση και η δύναμη, ώστε δεν περιελάμβαναν την πρόβλεψη για το απώτερο μέλλον, και ούτε βέβαια ολόκληρη την οικουμένη υπό τήν συνείδηση τής ίδιας τής δικής μας αιτιότητας. Αντί για την άσκοπη ‘μαντεία’ μεταγενέστερων συνεπειών σε μιαν άγνωστη μοίρα, συγκεντρωνόταν η ηθική στην ποιότητα τού ήθους τής ίδιας τής στιγμιαίας πράξης, όπου και έπρεπε να προσεχθή το δίκαιο τού πλησίον. Στους καιρούς τής τεχνολογίας η ηθική έχει όμως μπροστά της πράξεις (και όχι μόνον τού μεμονωμένου υποκειμένου), που ‘εκτείνονται’ χωρίς προηγούμενο παράδειγμα αιτιατά στο μέλλον, συνοδευμένες από μιαν πρόγνωση, που ξεπερνά κατά πολύ, ατελής όπως πάντα, κάθε τι το παραδεδομένο. Κοντά σ’ αυτό και το μέγεθος των ‘μακρινών’ επιδράσεων, αλλά συχνά και η μη αντιστρεψιμότητά τους. Όλ’ αυτά φέρνουν την ευθύνη στο κέντρο τής ηθικής, και μάλιστα με τέτοιους χρονικούς και τοπικούς ορίζοντες, αντίστοιχους προς εκείνους τών (‘τεχνολογικών’…) πράξεων. Γι’ αυτό και η ελλείπουσα μέχρι τώρα θεωρία τής ευθύνης αποτελεί το κέντρο τού παρόντος έργου.

      Απ’ τη διευρυμένη μελλοντική διάσταση τής σημερινής ευθύνης προκύπτει και το τελικό μας θέμα: η ουτοπία. Η παγκόσμια τεχνολογική δυναμική προόδου κρύβει και έναν υπονοούμενον ουτοπισμό εντός της, τουλάχιστον ως προς την τάση της, αν όχι και στο πρόγραμμά της. Και η μία, ήδη υπάρχουσα ηθική με παγκόσμια μελλοντική προοπτική, ο μαρξισμός, ανέδειξε, σε συνδυασμό ακριβώς με την τεχνική, σε σαφή σκοπό τήν ουτοπία. Κάτι που μας αναγκάζει σε μια διεξοδική κριτική τού ουτοπικού ιδεώδους. Καθώς δέ ‘αναλαμβάνει’ αρχαιότατα όνειρα τής ανθρωπότητας, και μοιάζει μάλιστα να διαθέτη   σήμερα καί την τεχνική και τα μέσα για να μετατρέψη σ’ ένα εγχείρημα το όνειρο, κατέστη πλέον ο ‘άσκοπος’ προηγουμένως ουτοπισμός η πιο επικίνδυνη – επειδή είναι ακριβώς και ιδεαλιστική – προσπάθεια τής σημερινής ανθρωπότητας. Απέναντι στην αδιακρισία τών σκοπεύσεών του, που απατώνται και πλανώνται τόσο οικολογικά όσο και ανθρωπολογικά (με αποδεδειγμένο το πρώτο, και αναδεικνυόμενο φιλοσοφικά το δεύτερο), η αρχή τής ευθύνης αντιπαραθέτει την πιο μετριόφρονα εργασία, που επιτάσσουν ο φόβος και ο σεβασμός: να διαφυλαχθή για τον άνθρωπο, στην παραμένουσα αμφισημία τής ελευθερίας του, που δεν μπορεί  να την αναιρέση ποτέ καμμιά αλλαγή τών περιστάσεων, η ακεραιότητα τού κόσμου του και τής ύπαρξής του απέναντι στις υπερβάσεις τής ισχύος του.