Στα Άκρα - Γεώργιος Μπαμπινιώτης ΕΡΤ

Δίχως τη Γλώσσα μας και τον Πολιτισμό μας, η πατρίδα μας δεν έχει μέλλον

Στα Άκρα - Γεώργιος Μπαμπινιώτης | 22/04/2020 | ΕΡΤ

ΣΤΑ ΑΚΡΑ - «Γεώργιος Μπαμπινιώτης» | 28/04/17 | ΕΡΤ

Γλώσσα και νοητικά φαινόμενα - Πέτρος Φαραντάκης

Επίκαιρες όψεις φιλοσοφίας της γλώσσας

Σήμερα όταν μιλάμε για ανθρώπινη γλώσσα συμπεριλαμβάνουμε επιστημονικά κάθε πλευρά της: τη βιολογική της προέλευση, τη γραμματική της δομή, την παραγωγή και πρόσληψη του λόγου, την παθολογία των γλωσσικών διαταραχών και τη συνεχή εξέλιξη των γλωσσών και διαλέκτων. Πίσω όμως από τις πρόσφατες ανακαλύψεις των γνωσιακών επιστημών και της γλωσσολογίας βρίσκονται: καθολικές βαθιές δομές, νοήμονα βρέφη, γονίδια γραμματικής, τεχνητά νευρωνικά δίκτυα, χιμπατζήδες που χειρίζονται σήματα, παράδοξες εγκεφαλικές βλάβες καθώς και έρευνες για τη μητέρα όλων των γλωσσών. Εδώ θυμίζουμε πως πριν από περίπου σαράντα χρόνια γεννήθηκε μια καινούργια επιστήμη. Ονομάζεται γνωσιακή επιστήμη (cognitive science) και συνδυάζει εργαλεία από την ψυχολογία, την πληροφορική, τη γλωσσολογία, τη φιλοσοφία και τη νευροβιολογία προκειμένου να εξηγήσει τους μηχανισμούς της ανθρώπινης νοημοσύνης. Κατά μια άποψη η γλώσσα συνδέεται άρρηκτα και καθοριστικά με τη νόηση του ανθρώπου καθώς η σχέση γλώσσας και νόησης είναι εγγενής. Δηλαδή είναι βιολογικά προσδιορισμένη.  Έτσι ως γλώσσα δεν ερμηνεύεται τόσο μια άκαμπτη σχέση του τύπου «ερέθισμα» και «απόκριση στο ερέθισμα», άποψη η οποία ονομάζεται στρουκτουραλιστική ή συμπεριφοριστική. Η κρατούσα άποψη, στις ημέρες μας, είναι ότι ο άνθρωπος γεννιέται με γλωσσικές καταβολές ∙ πράγμα που σημαίνει ότι νοητικά δημιουργεί προσθήκες, αφαιρέσεις, αντικαταστάσεις, εναλλαγές και μετακινήσεις γλωσσικών στοιχείων. Ωστόσο, αυτές οι καταβολές δεν δρουν από μόνες τους. Υποβοηθούνται από το περιβάλλον, επειδή  με αυτό ενεργοποιούνται τα ερεθίσματα και οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την επώαση και ανάπτυξη του γλωσσικού φαινομένου. Τι γίνεται όμως με αυτήν την παραδοχή; Κατά την οποίαν η γλώσσα σχεδόν ταυτίζεται με τη νόηση; Αυτό που γίνεται είναι ότι αποδεχόμαστε ότι η γλώσσα είναι ένα ένστικτο.

Μικρή εἰσαγωγή στήν σημασία τῆς γλώσσης

«Τά λόγια ἵπτανται, τά γραπτά μένουν»

«Ἔπεα πτερόεντα»(=λόγια πτερωτά, πού πετοῦν), Ὁμήρου, Ἰλιάς, Α, 201.

Τεκμήρια γραφῆς καί χρήσεως τῆς ὁμιλίας

Το Χαλκιδικό Αλφάβητο

Πρίν προχωρήσωμεν στήν ἀνάλυσιν τῶν θεμάτων, πού ἔχουν σχέσι μέ τήν γλῶσσα θά κάμνωμεν ὁρισμένες ἐπισημάνσεις.

Λέγεται ὅτι ἡ γλῶσσα εἶναι ἑνιαία. Παρ’ ὅτι ὑπάρχει μεγάλη δόσις ἀληθείας εἶναι χρήσιμον νά εἰπωθῆ ὅτι στόν ἑλλαδικό χῶρο τά γλωσσικά ἰδιώματα πού ὠμιλοῦντο κατά τήν ἀρχαιότητα ἦταν περισσότερα τοῦ ἑνός. Ἑπομένως, τό ἑνιαῖο συνυπάρχει μέ τήν πολυμέρεια. Εἶναι χαρακτηριστικόν ὅτι μία σειρά ἀπό διαλέκτους ἤ γλῶσσες κατετάχθησαν ὡς ὑποδιαιρέσεις αὐτοῦ πού ὀνομάζεται Ἑλληνική. Ὑπάρχει, μάλιστα, μία ἰδιαιτέρως λεπτομερής καταγραφή αὐτῶν τῶν διαλέκτων.

Ἐν τούτοις, μετά ἀπό ἔρευνες, ἔχει ἐξακριβωθεῖ ὅτι παρά τίς διαφορές, οἱ ὁποῖες ὑπῆρχαν μεταξύ τῆς Ἰωνικῆς καί τῆς Ἀττικῆς ἤ τίς ἰδιαιτερότητες τῆς Ἀχαϊκῆς (Αἰολικῆς), ὁ κορμός τῆς γλώσσης ἦταν ἑνιαῖος. Αὐτό τό συμπέρασμα προφανῶς καί δέν ὀφείλεται σέ κάποιου εἴδους κατασκευή, ἀλλά σέ μίαν πραγματικότητα τήν ὁποίαν ὀφείλομεν νά ἀναγνωρίσωμεν.

Εἶναι αὐτονόητον ὅτι ὅλες αὐτές οἱ ἔρευνες καί τά συμπεράσματα βασίζονται καί ὀφείλονται σέ γραπτά κείμενα πού προέρχονται ἀπό διάφορες πηγές. Σχετικῶς μέ αὐτές τίς πηγές ἔχει ἐκφρασθεῖ κατά καιρούς ὁ ἰσχυρισμός ὅτι ἡ γλῶσσα πού ἔφθασε ἕως ἐμᾶς εἶναι αὐτή τῆς λογοτεχνίας καί τῶν ἐπιγραφῶν, ἐνῶ οἱ πληθυσμοί τῶν διαφόρων περιοχῶν ὁμιλοῦσαν «φυσικά καί ἀβίαστα». Εἶναι σαφές ὅτι ὑπῆρχε, ὑπάρχει καί θά ἐξακολουθεῖ ἐπί μακρόν νά ὑφίσταται, διαφορά μεταξύ τοῦ γραπτοῦ καί τοῦ προφορικοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖον ἐκφράζονται οἱ ἄνθρωποι. Ὅμως, αὐτό δέν σημαίνει ὅτι ὑπάρχουν δυό γλῶσσες, ἡ «φυσική ἤ ἀβίαστος» καί ἡ «ἀφύσικη ἤ ἐξαναγκαστική».

Ἐκεῖνο τό ὁποῖον ἔχει σημασία εἶναι πώς ὑπάρχει ἡ γραπτή ἱστορία τοῦ κόσμου, ἡ ὁποία βασίζεται στά «ἐξαναγκαστικά» κείμενα καί δευτερευόντως στήν προφορική παράδοση, ἡ ὁποία φέρει στούς ὤμους της σωρεία μετατροπῶν καί στρεβλώσεων καί ὡς ἐκ τούτου καθίσταται ἀδύνατος ἡ διακρίβωσις τῶν περιγραφομένων, με τρόπον ὥστε νά ἐξαχθῆ ἕνα ἀσφαλές συμπέρασμα περί τῆς φύσεως καί τῆς ὑποστάσεώς τους. Τίς οἶδε πῶς θά ἦσαν στίς ἡμέρες μας τά Ὁμηρικά Ἔπη ἐάν δέν κατεγράφοντο.

Γύρω από τη σχέση γλώσσας και σκέψης

του Αύγουστου Μπαγιόνα

«Οι κριτικές πρέπει να προσεχτούν ιδιαίτερα από τους μαρξιστές, που πολλές φορές γοητεύονται από ένα λαμπερό περιτύλιγμα κριτικής, μη δίνοντας τη δέουσα σημασία στην κατεύθυνση αυτής της κριτικής. Το ερώτημα λοιπόν είναι ποιο είναι το περιεχόμενο κάθε φορά της κριτικής»

Αύγουστος Μπαγιόνας

Ο Σελιδοδείκτης αναδημοσιεύει το κείμενο του Αύγουστου Μπαγιόνα για τη σχέση «Γλώσσας και Σκέψης» με βάση το έργο του Λεβ Βιγκότσκι και των σοβιετικών ψυχολόγων Λούρια και Λεοντίεφ.  Ο Αύγουστος Μπαγιόνας αποτελεί έναν από τουςκορυφαίους Έλληνες μαρξιστές φιλοσόφους της μεταπολιτευτικής περιόδου, με ένα πολύπλευρο έργο που καλύπτει την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, το γαλλικό διαφωτισμό, τη διαλεκτική, τον Χέγκελ και τον Μαρξ. Στρατευμένος στοχαστής, με επιμονή στην υπεράσπιση του μαρξιστικού ορθολογισμού, εναντιώθηκε με πάθος, αλλά και τεκμηριωμένες φιλοσοφικές θέσεις στις ποικίλες εκδοχές του σύγχρονου ανορθολογισμού (θρησκευτικός μυστικισμός, νεορθοδοξία, μεταμοντέρνο). Ο Μπαγιόνας πέθανε το 2005 και ως στοχαστής, έξω από τους μηχανισμούς της ακαδημαϊκής εξουσίας, τόσο της επίσημης αστικής, όσο και της «αριστερής», πέρα και σε αντιπαράθεση με τις ποικίλες θεωρητικές μόδες που λειτουργούν ως μέσο κοινωνικής ανέλιξης και καταξίωσης συγκεκριμένων διανοητικών στρωμάτων, ήταν αναπόφευκτο να περάσει στο περιθώριο και στη λήθη. Ήταν μαρξιστής και ήταν και ασυμβίβαστος. Ως Σελιδοδείκτης εκτιμούμε ότι το έργο του διατηρεί την επικαιρότητά του και μπορεί να  συμβάλει στην οικοδόμηση ενός πλατιού μορφωτικού και επιστημονικού ρεύματος των κυριαρχούμενων κοινωνικών ομάδων, που τόσο ανάγκη έχει το εκπαιδευτικό και εργατικό κίνημα του τόπου μας. 

Γύρω από τη σχέση γλώσσας και σκέψης* 

Αντικείμενο της εισήγησης που ακολουθεί1 είναι ορισμένες απόψεις για τη σχέση γλώσσας και σκέψης που αναπτύχθηκαν από τους σοβιετικούς ψυχο­λόγους L.S. Vygotski2, A.R. Luria3 και A. Leontiev4. Οι ψυχολόγοι αυτοί μπο­ρούν να θεωρηθούν ότι αποτελούν ενιαία σχολή, που αναπτύσσεται στη Σοβιετική Ένωση κατά την περίοδο του μεσοπολέμου και την πρώτη μεταπολεμική δεκαετία. Θα αναφερθώ σε ορισμένες ανθρωπολογικές απόψεις που οι σοβιετικοί ψυχολόγοι που ονόμασα απορρίπτουν, σε ορισμένες νύξεις του Μαρξ και του Έγκελς για τη σχέση γλώσσας, σχέσης και πράξης, στην άποψη του Vygotski για τη γλώσσα ως ολοκληρωμένη μορφή, στήριγμα και εργαλείο της σκέψης, στη θεωρία του Vygotski και του Luria για τη σχέση γλώσσας και αφηρημένης σκέψης και στη θεωρία τους για τη σημασία και το νόημα των σύνθετων και απλών γλωσσικών στοιχείων, λέ­ξεων, φράσεων και προτάσεων. Θα ολοκληρώσω την εισήγησή μου με ορισμένες σκέψεις με αφορμή τις συζητήσεις για την υποτιθέμενη παραφθορά της ελληνικής γλώσσας, που έγιναν τον τελευταίο καιρό στις εφημερίδες και στην τηλεόραση.