Αναδημοσιεύουμε σε μετάφραση του Αντώνη Μπαλασόπουλου το κείμενο του Αλέν Μπαντιού [Alain Badiou] «Κύριος και δούλος στον Χέγκελ» που πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Crisis and Critique 4.1 (2017)
Σπάνια είναι τα σημαντικά κείμενα που αφορούν τη δουλεία. Αυτό συμβαίνει επειδή εξ αρχής τα πάντα είναι τρόπον τινά διαιρεμένα. Δε βρίσκουμε απλές, ρωμαλέες, αποφασιστικές κρίσεις, πράγμα αναμενόμενο. Αν επιστρέψουμε στις ελληνικές πηγές του ζητήματος, βρίσκουμε σπουδαίες κοινωνίες σύγχρονες της δουλείας, ακόμα και υπεύθυνες για την ανάπτυξή της, κι εδώ μπορούμε να κάνουμε δύο βασικές παρατηρήσεις. Ας αρχίσουμε με τον Αριστοτέλη, που τελικά νομιμοποιεί τη δουλεία. Ο Αριστοτέλης ορίζει τον δούλο ως «έμβιο εργαλείο»: ο δούλος είναι ύλη της οποίας η μορφή είναι μονάχα ο Κύριος· υπάρχει μόνο δυνητικά, καθώς η δράση του έγκειται στον κύριο. Έτσι αναδύεται η θέση σύμφωνα με την οποία ο δούλος είναι μονάχα εικονικά και όχι πραγματικά, αληθινά ανθρώπινος. Αυτή η ιδέα θα αποκτήσει μια μακρά ιστορία με διαφορετικές μορφές. Η περίπτωση του Πλάτωνα είναι πιο σύνθετη, διότι ο Πλάτωνας ορίζει την ανθρωπότητα στη βάση της σκέψης και με κάποιο τρόπο αποδίδει την ανθρώπινη φύση στον δούλο, καθώς δείχνει στη γνωστή σκηνή του Μένονα ότι ο δούλος μπορεί να ξεκινήσει να κατανοεί ένα σύνθετο μαθηματικό πρόβλημα και ότι κατά συνέπεια, η σκέψη του, όπως και αυτή του μεγάλου φιλοσόφου, έγκειται στην ανάμνηση των Ιδεών. Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, ο Πλάτωνας αναγνωρίζει την πλήρως ανθρώπινη φύση του δούλου. Όπως όμως και ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας δεν αμφισβητεί ποτέ τη δουλεία ως κοινωνικο-οικονομικό σύστημα.
Στον σύγχρονο κόσμο, είναι βέβαιο ότι το πιο διάσημο κείμενο στο οποίο εμφανίζεται η λέξη «δούλος» βρίσκεται στο έργο του Χέγκελ, και συγκεκριμένα στη Φαινομενολογία του Πνεύματος, βιβλίο για το οποίο θα σας θυμίσω ότι είχε τεράστια σημασία για ολόκληρη τη γαλλική φιλοσοφία, κυρίως ανάμεσα στο 1930 και το 1970. Μπορεί λοιπόν κάποιος να πει ότι έχουμε εδώ, στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, ένα θεμελιώδες κείμενο για την αντικειμενική και υποκειμενική μορφή του δούλου.
Το κείμενο για τη δουλεία βρίσκεται σ’ ένα στρατηγικό σημείο του βιβλίου του Χέγκελ. Το πρώτο μισό του βιβλίου αφορά ένα είδος ιστορίας της συνείδησης, την οποία ο Χέγκελ ερμηνεύει, περνώντας μέσα από τις συγκροτητικές μορφές αυτής της ιστορίας, και η οποία οργανώνεται στο βιβλίο γύρω από τρία στάδια: πρώτα της συνείδησης, μετά της αυτοσυνείδησης και τέλος του Λόγου. Γινόμαστε μάρτυρες της ανόδου από τη ζωώδη κατάσταση, δηλαδή από την αδιαμεσολάβητη ύπαρξη, την ύπαρξη στο επίπεδο των αναγκών, την οποία ο Χέγκελ αποκαλεί κόσμο της αισθητηριακής βεβαιότητας, στις κορυφές του Λόγου, δηλαδή, στην πράξη, στην ηθική συνείδηση, τη συνείδηση του νόμου.
Στην αρχή, ο Χέγκελ μας λέει ότι η «συνείδηση είναι το ‘Εγώ’», τίποτε παραπάνω, ένα καθαρό «Αυτό.» Ξεκινούμε λοιπόν από ένα απολύτως στοιχειώδες δεδομένο. Ένα «Εγώ» που επίσης γνωρίζει ένα «Αυτό.» Ένα «Εγώ» που το «Αυτό» το γνωρίζει αδιαμεσολάβητα, μέσα από τα αισθητήριά του όργανα ως αδιαφοροποίητο πράγμα εντός του κόσμου. Κι έπειτα, ξεκινώντας από αυτή την απόλυτα θεμελιώδη σχέση, ο Χέγκελ οικοδομεί μια γενική εικόνα όλου του πολιτισμού. Και στο τέλος, μετά από τετρακόσιες σελίδες τεράστιας δυσκολίας, βρίσκουμε αυτού του είδους την τυπική πρόταση: «H ηθική ουσία έχει αναπτυχθεί … σε πραγματική αυτοσυνείδηση.»
