Τό Sermo seu tractatus de ente et essentia («Λόγος ἤ δοκίμιο περί τοῦ ὄντος καί τῆς οὐσίας»), ἔργο τῆς νεανικῆς ἡλικίας τοῦ Θωμᾶ Ἀκινάτη, ἀποτελεῖ, παρά τή βραχεῖα ἔκτασή του, τό δεύτερο πιό σχολιασμένο κείμενό του φιλοσόφου μετά τή Summa Theologiae. Ἡ συγγραφή του τοποθετεῖται μεταξύ τῶν ἐτῶν 1252 – ἔτος ἀναχώρησης τοῦ Θωμᾶ ἀπό τήν Κολωνία, ὅπου σπούδαζε κοντά στόν Μέγα Ἀλβέρτο – καί 1256, ἔτος ἀποφοίτησής του ἀπό τή Θεολογική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου τῶν Παρισίων. Πρόκειται γιά ἔνα ἀμιγῶς φιλοσοφικό δοκίμιο, τό ὁποῖον ὁ Ἀκινάτης συνέθεσε μέ σκοπό νά εἰσαγάγει τούς ἀδελφούς του Δομινικανούς μοναχούς στήν ἀριστοτελική ὀντολογία[1]. Παρακάτω, θά προσπαθήσουμε νά παρουσιάσουμε συνοπτικά τίς διδασκαλίες πού περιέχονται στό ἐν λόγῳ ἔργο[2].
Ὡς στόχος τοῦ δοκιμίου τίθεται ἡ ἀνεύρεση τῆς σημασίας τῶν ὀνομάτων ὄν καί οὐσία, τοῦ τρόπου πού ἀπαντοῦν στά διάφορα πράγματα καί τῆς σχέσεώς τους πρός τίς λογικές ἔννοιες τοῦ γένους, τοῦ εἴδους καί τῆς διαφορᾶς. Ἡ γνώση πορεύεται τήν ἑξῆς ὁδό: ἀπό τά σύνθετα καί τά ὕστερα, πού εἶναι καί τά εὐκολότερα, πρός τά ἁπλά καί τά πρότερα. Ἡ ἔρευνα, ἑπομένως, θά ἀρχίσει ἀπό τή σημασία τοῦ ὀνόματος ὄν, πού εἶναι τό σύνθετο καί εὔκολο καί θά προχωρήσει πρός τή σημασία τοῦ ὀνόματος οὐσία, καθ’ ὅτι ἡ οὐσία εἶναι τό ἁπλό καί συνάμα δύσκολο.
Ὁ Θωμᾶς ἁσπάζεται τήν ἀριστοτελική θέση (Μετά τα Φυσικά 1017a22-35) ὅτι τό ὄν καθ’ αὑτό λέγεται κατά δύο τρόπους: κατά τόν ἔνα μέν τρόπο δηλώνει αὐτό πού ὁρίζεται διά τῶν δέκα κατηγοριῶν, κατά τόν ἄλλο δέ τρόπο αὐτό πού σημαίνει τήν ἀλήθεια τῶν προτάσεων. Ἡ διαφορά τῶν δύο αὐτῶν τρόπων ἔγκειται στό ἑξῆς: σύμφωνα πρός τόν πρῶτο τρόπο, ὄν εἶναι δυνατό νά ὀνομασθεῖ μόνον ὅ,τι ὑφίσταται κατά πραγματικότητα, ἐνῷ κατά τόν δεύτερο τρόπο, ὄν δύναται νά λεχθεῖ κάθε τι γιά τό ὁποῖο μποροῦμε νά σχηματίσουμε καταφατική πρόταση, ἀνεξαρτήτως τοῦ ἄν τοῦτο θέτει κάτι ὑφιστάμενο κατά πραγματικότητα ἤ ὄχι. Ἔτσι, σύμφωνα πρός τόν δεύτερο τρόπο, λέγονται ὄντα ἀκόμα καί οἱ στερήσεις καί οἱ ἀποφάσεις, λ.χ. ἡ τυφλότητα, ἡ ὁποία δέν εἶναι ὄν κατά τόν πρῶτο τρόπο. Τό ὄνομα οὐσία παράγεται ἀπό τό ὄν, τούτου λεγομένου κατά τόν πρῶτο τρόπο.
