Ο Ιερώνυμος Μπος και η τέχνη της θανάσιμης αγωνίας του φεουδαλισμού

του Allan Woods

(Μετάφραση: Κώστας Θεριανός)

Ο Ιερώνυμος Μπος είναι ένας από τους πιο γνωστούς και γνήσιους ζωγράφους όλων των εποχών. Τα έργα του, παρά το ότι έχουν δημιουργηθεί πεντακόσια χρόνια πριν, φαίνονται σύγχρονα και μοιάζουν σουρεαλιστικά. Είναι η τέχνη ενός κόσμου που βρίσκεται σε αναταραχή, σπαρασσόμενος από αντιφατικές τάσεις – ένας κόσμος όπου το φως της λογικής έχει σβήσει και τα ζωώδη ένστικτα κυριαρχούν, ένας κόσμος τρομοκρατίας και βίας, ένας ζωντανός εφιάλτης. Κοντολογίς, ένας κόσμος όπως ο σύγχρονος.

Ο Άλλαν Γουντς προσεγγίζει το έργο του Μπος μέσα από τον ιστορικό υλισμό. 

Μπος, Οι πειρασμοί του Αγίου Αντωνίου  

Ελάχιστα πράγματα μας είναι γνωστά από την ζωή του ανθρώπου που έμεινε γνωστός με το όνομα Ιερώνυμος Μπος. Ακόμη και το όνομα δεν είναι δικό του, αλλά είναι το ψευδώνυμο με το οποίο υπέγραφε τα έργα του. Το πραγματικό του όνομα ήταν Jeroen Anthoniszoon van Aken και είχε γεννηθεί γύρω στο 1450 στην εμπορική Φλαμανδική πόλη Χερτόχενμπος, κοντά στα γερμανικά σύνορα. Ήταν μια ευημερούσα πόλη με 25.000 περίπου κατοίκους. Η υφαντουργία ήταν η σπουδαιότερη βιομηχανική δραστηριότητα της πόλης. Όμως, υπήρχε αρκετά αναπτυγμένη βιοτεχνία μουσικών οργάνων, κατασκευής καμπανών, μαχαιριών, κ.λπ. Το 90% του πληθυσμού ασχολούνταν με την καλλιέργεια της γης.   

Ο Μπος έζησε σε μια περίοδο που ο Χουιζίνγκα έχει αποκαλέσει δύση του Μεσαίωνα. Η περίοδος αυτή συνέπιπτε με την απαρχή της πολιτιστικής αφύπνισης που χαρακτηρίζουμε ως Αναγέννηση. Η έρευνα και οι επιστημονικές ανακαλύψεις ευδοκίμησαν σε μια ατμόσφαιρα διανοητικής περιέργειας. Κάτω από την επιφανειακή θρησκευτική τελετουργία με τις πομπές, τα προσκυνήματα και την ευλάβεια, οι άνθρωποι γίνονταν όλο και πιο δύσπιστοι προς την Εκκλησία και είχαν αμφιβολίες σχετικά με την θεοκρατική τάξη των πραγμάτων. Η εφεύρεση της τυπογραφίας βοήθησε στην άνοδο του μορφωτικού επιπέδου περισσότερων ανθρώπων. 

Αυτό ήταν ένα σημαντικό σημείο καμπής στην ιστορία. Ήταν μια περίοδος, όπου ταθεμέλια της φεουδαρχίας είχαν υπονομευθεί από τον καπιταλισμό. Όπως εξηγούν οι Μαρξ και Ένγκελς: 

«Από τους δουλοπάροικους του μεσαίωνα προήλθαν οι ελεύθεροι πολίτες των πρώτων πόλεων. Απ' αυτόν τον αστικό πληθυσμό αναπτύχθηκαν τα πρώτα στοιχεία της αστικής τάξης.

Η ανακάλυψη της Αμερικής, ο περίπλους της Αφρικής δημιούργησαν για την αστική τάξη που γεννιόταν ένα καινούργιο πεδίο δράσης. Οι αγορές των Ανατολικών Ινδιών και της Κίνας, ο αποικισμός της Αμερικής, οι ανταλλαγές με τις αποικίες, ο πολλαπλασιασμός των μέσων ανταλλαγής και των εμπορευμάτων γενικά έδωσαν μια άγνωστη ως τα τότε ώθηση στο εμπόριο, τη ναυσιπλοΐα, τη βιομηχανία και προκάλεσαν έτσι μια γρήγορη ανάπτυξη τού επαναστατικού στοιχείου της φεουδαρχικής κοινωνίας που κατέρρεε.

Ο ίσαμε τότε φεουδαρχικός ή συντεχνιακός τρόπος οργάνωσης της βιομηχανίας δεν έφτανε πια για να καλύψει τις ανάγκες που με τις νέες αγορές μεγάλωναν. Η μανιφακτούρα πήρε τη θέση του. Οι μάστοροι των συντεχνιών παραμερίστηκαν από τη βιομηχανική μεσαία τάξη. Ο καταμερισμός της δουλειάς ανάμεσα στις διάφορες συντεχνίες εξαφανίστηκε μπροστά στον καταμερισμό της δουλειάς μέσα στο ίδιο το ξεχωριστό εργαστήριο» 

(Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, Αστοί και Προλετάριοι). 

Η ευημερία της πόλης του Χερτόχενμπος προήλθε από την εισαγωγή των καπιταλιστικών μεθόδων. Κατά τον Μεσαίωνα, όλες οι δραστηριότητες τωνβιοτεχνών ρυθμίζονταν από τις συντεχνίες. Τώρα οι εργαζόμενοι εισήγαγαν νέες μεθόδους παραγωγής. Όσοι επιτύγχαναν αποκτούσαν μεγάλα κέρδη και συσσώρευαν τεράστιες περιουσίες. Οι αριστοκράτες των Κάτω Χωρών συμμάχησαν με την αστική τάξη και πήραν μερίδιο από τα κέρδη της νέας καπιταλιστικής παραγωγής. Αλλά οι συντεχνίες αντιστάθηκαν σε αυτές τις αλλαγές καθώς απειλούνταν με καταστροφή. Η σύγκρουση αυτών των αντίθετων συμφερόντων έφτασε κοντά στον εμφύλιο πόλεμο. 

Το έργο του Μπος ανακαλύφθηκε τον 20^ο αιώνα, αφού είχε περάσει στην λήθη για τρεις σχεδόν αιώνες. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Οι προηγούμενες γενιές δεν μπορούσαν να καταλάβουν αυτή την παράξενη τέχνη. Είναι η τέχνη ενός κόσμου που βρίσκεται σε αναταραχή, σπαρασσόμενος από αντιφατικές τάσεις – ένας κόσμος όπου το φως της λογικής έχει σβήσει και τα ζωώδη ένστικτα κυριαρχούν, ένας κόσμος τρομοκρατίας και βίας, ένας ζωντανός εφιάλτης. Κοντολογίς, ένας κόσμος όπως ο σύγχρονος. 

 Μια μεταβατική περίοδος

Λεπτομέρεια από τα βουνά στο έργο του Μπος «Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων»

Αν και το έργο του Μπος με τον σύγχρονο κόσμο το χωρίζουν περισσότερα από πεντακόσια χρόνια, φαίνεται να μας αγγίζει περισσότερο από πολλά έργα της εποχής μας. Είναι πιο σχετικό με τον κόσμο που ζούμε. Αυτή η τέχνη έχει μια παράξενη και συναρπαστική ομορφιά, αλλά αυτό δεν φαίνεται να έχει είναιλογική. Η ανθρώπινη λογική αμφισβητείται σε κάθε βήμα. Η πραγματικότητα φαίνεται να βρίσκεται στο κεφάλι του δημιουργού. Βρισκόμαστε απέναντι σε εικόνες που έχουν τέτοια αντίθεση με την πραγματικότητα που μας φέρνουν ζάλη. Εδώ ταιριάζει απόλυτα η φράση του Χέγκελ: «η λογική γίνεται παραλογισμός».  

Το παράδοξο είναι η ίδια η ουσία αυτής της τέχνης. Είναι η αντανάκλαση ενός κόσμου που δεν είναι πλέονσε συμφωνία με τον εαυτό του, ενός κόσμου που έχει σπάσει σε κάθε σημείο του. Ό,τι είναι στερεό μετατρέπεται σε υγρό και το αντίστροφο. Τα βουνά στο κεντρικό τμήμα του έργου Ο Κήπος Των Επίγειων Απολαύσεων φαίνεται να μετατρέπονται σε τερατώδη φυτά, ανοιχτά από μια αφύσικη ωριμότητα. Τα πάντα αλλάζουν στο αντίθετο τους ή με τα λόγια του Ηράκλειτου «τα πάντα αλλάζουν, τίποτα δεν μένει σταθερό».  

Από στιλιστική άποψη, το έργο του Μπος δεν μοιάζει με ούτε με την μεσαιωνική αλλά ούτε και με τηντέχνη της Αναγέννησης. Παρά το γεγονός ότι τα στοιχεία και των δύο είναι παρόντα, η τέχνη του Μπος είναι εκπληκτικά μοντέρνα. Οι εικόνες είναι τόσο περίεργες, ακόμη και σοκαριστικές. Οι αντιθέσεις είναι τόσο ακραίες και απρόσμενες που μόνο στην υπερρεαλιστική τέχνη μπορεί να βρει κανείς κάτι παρόμοιο και αυτό από απόσταση. Η εφιαλτική ποιότητα αυτών των εικόνων έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο από τους βασανισμένους κορμούς και τα λιωμένα ρολόγια του Νταλί.

Ωστόσο, παρά τον προφανή αναρχικό και ανορθολογικό χαρακτήρα της, αυτή η τέχνη είναι μια πιστή αναπαράσταση του κόσμου στον οποίο ζούσε ο Μπος. Είναι η τέχνη μιας μεταβατικής περιόδου: ο αιώνας της πτώσης της φεουδαρχίας και της αυγής του καπιταλισμού. Ήταν μια εποχή ανακατατάξεων και μεγάλων αλλαγών. Η φεουδαρχία ήταν σε αναστρέψιμη παρακμή και η αστική τάξη στις πόλεις αμφισβητούσε την παλιά τάξη διεκδικώντας δυναμικά τα δικαιώματα της.   Όταν ένα κοινωνικό καιοικονομικό σύστημα αναπτύσσεται υπάρχει μια γενική αίσθηση εμπιστοσύνης και αισιοδοξίας. Κανείς δεναμφισβητεί την υπάρχουσα τάξη, τα ιδανικά και την ηθική. Τώρα, όμως, ο παλιός κόσμος του Μεσαίωνα,με τα γερά θεμέλια της θρησκευτικής πίστης, ήταν ετοιμόρροπος. Ξαφνικά όλα ρίχτηκαν στο χωνευτήρι.Το σύστημα των θρησκευτικών πεποιθήσεων που είχε κρατήσει χίλια χρόνια από τη διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν σε κρίση. Στη θέση του έμπαινε μια καθολική διάθεση σκεπτικισμού και κυνισμού. Η γενική κοινωνική αναταραχή βρήκε την αντανάκλασή της σε καθολική αμφισβήτηση.

Λεπτομέρεια ανθρώπων που κουβαλούν ένα καλαμάρι από τον Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων.

Ήταν ένας κόσμος που είχε τρελαθεί, ένας κόσμος που ήταν άρρωστος μέχρι θανάτου και που δεν μπορούσε να βρει θεραπεία για την ασθένεια του. Παντού στον πίνακα Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων  αναδύεται η αίσθηση μιας αηδιαστικής υπερωρίμανσης. Γιγαντιαία ψάρια που είναι ένα αρκετά προφανέςφαλλικό σύμβολο. Η αμαρτία, που συνδέεται με το σεξ, αποδίδεται από τεράστια καισαρκώδη φρούτα, ειδικά φράουλες. Η υπερβολική τους ωρίμανση υποδηλώνειεσωτερική αποσύνθεση που αηδιάζει. 

Το τέλος του 15ου αιώνα είδε τις τελευταίες αιματηρές μάχες του Εκατονταετούς Πολέμου πολέμου εκατό χρόνια και τις πρώτες κατακτήσεις των Οθωμανών.  Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η τουρκική ημισέληνο είναι μια συνεχώςεπαναλαμβανόμενη εικόνα στους πίνακες του Μπος. Οι ζωές των ανδρών και των γυναικών ήταν συνεχώς υπό την απειλή της βίας και του θανάτου. Εκατομμύριαπέθαναν από τον Μαύρο Θάνατο ενώ οι πόλεμοι και οι εμφύλιες αναταραχές ήταν συχνοί. Η κοινωνική διάλυση οδήγησε σε επιδημία κλοπών, ληστειών και σε γενική ανομία. 

Πήτερ Μπρέγκελ, Ο θρίαμβος του θανάτου 

Πόλεις όπως το Χερτόχενμπος θα ήταν γεμάτες από ικριώματα και φυλακές. Σε αυτόν τον αιώνα της παράλογης βίας, ο θάνατος ήταν ένας μόνιμος σύντροφος. Η χαμογελαστή του εικόνα φαίνονταν σε κάθε εκκλησία. Και στο υπόβαθρο της ζωγραφικής του Μπος ο θάνατος είναι πάντα παρών – συνήθως με την μορφή σκελετού. Το ίδιο μοτίβο ακολούθησε και ο μοναδικός πραγματικό διάδοχος του Μπος, ο Πήτερ Μπρέγκελ στο έργο του Ο θρίαμβος του θανάτου. 

Η αποσύνθεση της φεουδαρχίας, η οποία συνοδεύεται από όλα τα είδη των δεινών – πόλεμος, πείνα, πανούκλα – δημιούργησε πλήθη κατεστραμμένων: ακτήμονες αγρότες, πόρνες, ζητιάνους, μικροπωλητές και ταχυδακτυλουργούς, ληστές και μισθοφόρους στρατιώτες που έκοβαν λαιμούς για λίγες πένες. Στη Γερμανία,πολλοί από τους φεουδάρχες ευγενείς έγιναν οι ίδιοι τους βαρόνοι της κλεψιάς σε βάρος των αγροτών. Όλη αυτή η κοινωνία επιπλεόντων ναυαγίων βρίσκει την αντανάκλασή της στους πίνακες του Μπος. 

Ο Μαύρος Θάνατος, που αποδεκάτισε την Ευρώπη τον 14ο αιώνα, αφάνισε σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού. Μετά ήρθε η πείνα, η οποία αφάνισε πολλούς ακόμη ανθρώπους.  Αυτό που ακολούθησε ήταν ένας σκοτεινός κόσμος, χάος και αναρχία. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι τα δεινά τους προκλήθηκαν από τον διάβολο και ότι ο Μαύρος Θάνατος ήταν σίγουρο σημάδι της θείας οργής. Στο μεσαιωνικόμυαλό, που ήταν βουτηγμένο στον κόσμο του θρησκευτικού μυστικισμού, τωνφαντασμάτων και των προλήψεων, φάνηκε ότι το τέλος του κόσμου πλησίαζε.Υπήρξε μια δημοφιλής πεποίθηση ότι αυτό θα γίνει το έτος 1500. Η κόλαση περίμενε στην γωνία και δεν υπήρχε προοπτική αποφυγής της.  

Το τέλος του κόσμου;

Ήταν σαφές σε όλους ότι ο παλιός κόσμος ήταν σε κατάσταση ταχείας καιανεπανόρθωτης φθοράς. Άνθρωποι που σπαράσσονται από αντικρουόμενα συμφέροντα. Πεποιθήσεις που γκρεμίστηκαν. Ένας κόσμος κρύος, εχθρικός και ακατανόητος. Η αίσθηση ότι το τέλος του κόσμου πλησιάζει είναι κοινή σε κάθε ιστορική περίοδο που το κοινωνικό-οικονομικό σύστημα έχει μπει σε μηαναστρέψιμη παρακμή. Ο Πήτερ Μπηγκλ γράφει:  

«Μια τάξη πραγμάτων κατέρρεε όταν ο Μπος γεννήθηκε. Η πρωτόγονη ασφάλεια της φεουδαρχίας στηρίζονταν στην γενική αντίληψη ότι η τάξη των πραγμάτων στηρίζονταν στον ουρανό. Ο Θεός, ο Πατέρας είχε μοιράσει τον κόσμο σε φέουδα στους υποτελείς του, τους πάπες, τους αυτοκράτορες και τους βασιλιάδες οι οποίοι με την σειρά τους υπενοικίαζαν τους άλλους ανθρώπους» (P. Beagle, The Garden ofEarthly Delights, σ. 14).

Τώρα, ξαφνικά, όλες αυτές οι βεβαιότητες έχουν ανατραπεί. Ήταν σαν οακρογωνιαίος λίθος του κόσμου να είχε αφαιρεθεί. Το αποτέλεσμα ήταν τρομακτικήαναταραχή και αβεβαιότητα. Από τα μέσα του 15ου αιώνα, το παλιό σύστημα τωνπεποιθήσεων άρχισε να κλονίζεται. Οι άνθρωποι δεν κοίταζαν πια προς την Εκκλησία προκειμένου να βρουν σωτηρία. Θρησκευτικές έριδες ξέσπασαν και έγιναν πρόσχημα κοινωνικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων.  

Υπάρχουν πολλές ομοιότητες ανάμεσα στον κόσμο του Μπος και τον σημερινό, αλλά επίσης υπάρχει και ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ τους. Σήμερα, τουλάχιστον στη Δύση, η θρησκεία δεν παίζει τόσο σημαντικό ρόλο. Αλλά στα τέλη του Μεσαίωνα η θρησκεία ήταν πολύ σημαντική. Ήταν, επομένως, φυσικό η πολιτική και η ταξική πάλη να εκφραστούν με θρησκευτικούς όρους. Το μόνο πράγμα που μπορούσε να κάνει τη ζωή λίγο πιο υποφερτή για την πλειονότητα των ανθρώπων ήταν η ελπίδα της μετά θάνατον ζωής.

Η Αγία Μητέρα Εκκλησία έπρεπε να προσφέρει στους φτωχούς ελπίδα ότι υπάρχει μια καλύτερη ζωή πέρα και μετά από αυτή την αμαρτωλή κοιλάδα των δακρύων. Αλλά ακόμα και η εκκλησία βρίσκεται σε κρίση, όπως βλέπουμε σε ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα του Μπος. Είναι μια περίοδο κατά την οποία τα παλαιά ιδεώδη της φτώχειας, τα οποία είχαν εμπνεύσει τους πρωτοπόρους της μοναστικής ζωής, ήταν μόνο μια μακρινή ανάμνηση. Οι άρχοντες της Εκκλησίας ξεπερνούσαν σε πλούτο και πολυτελή ζωή ακόμη και βασιλιάδες.  

Αυτό ήταν μια συγκλονιστική πραγματικότητα που είχε τρομερές συνέπειες για τους ανθρώπους. Η μόνη παρηγοριά αυτής της άσχημης ζωής ήταν η ελπίδα μιας καλύτερης ζωής στον άλλο κόσμο. Από τη στιγμή που και αυτή η ελπίδα κλονίζονταν απέμενε στους ανθρώπους η χειρότερη απελπισία. Η εξουσία της εκκλησίας άρχισε να αμφισβητείται.  Σύμπτωμα της αποσύνθεσης και της επικείμενης διάλυσης της παλαιάς τάξης ήταν το ότι άνδρες και γυναίκες αναζητούσαν σωτηρία έξω από την εκκλησία, σε όλα τα είδη δεισιδαιμονιών και σε μυστικιστικά ρεύματα. Κάτω από τις ανορθόδοξες πεποιθήσεις βρίσκονταν πραγματικά κοινωνικά κινήματα.  

Αυτή ήταν η περίοδος, όπου μεγάλος αριθμός ανδρών πήρε τους δρόμους, ξυπόλυτοι  και ντυμένοι με κουρέλια μετάνοιας και μαστιγώνονταν μέχρι αφαίμαξης. Οι «αιρέσεις του φραγγελίου» περίμεναν το τέλος του κόσμου από στιγμή σε στιγμή. Στο τέλος, αυτό που συνέβη δεν ήταν το τέλος του κόσμου αλλά μόνο το τέλος της φεουδαρχίας. Και αυτό που έφτασε ήταν το καπιταλιστικό σύστημα και όχι η Νέα Χιλιετία. Αλλά αυτό δεν προσδοκούμε να μπορούσαν να το καταλάβουν τότε οι άνθρωποι.  

Η παρακμή της φεουδαρχικής κοινωνίας και η άνοδος του καπιταλισμού παρήγαγε ζύμωση ιδεών και κρίση της πίστης, που εκδηλώθηκε με την αύξηση των συγκρουόμενων ρευμάτων όπως του Τζον Ουίκλιφ στην Αγγλία και των Χουσιτών στην Βοημία. Ήταν ένας κόσμος στο χείλος της κοινωνικής και θρησκευτικήςεπανάσταση. Ο παλιός κόσμος εμφανίζεται σαν κάτι σάπιο και διεφθαρμένο που δεν αξίζει να επιβιώσει.  

Το πνεύμα αυτών των έργων ζωγραφικής είναι το ίδιο πνεύμα που προωθείται από τις «αιρέσεις του φραγγελίου» στους δρόμους. Το θέαμα του μαστιγώματος στις πόλεις και τα χωριά, με τις φρικτές παρακλητικές φωνέςγια μετάνοια, διακόπτεται από τις κραυγές και τα βογκητά που προκαλεί η σάρκα που σκίζεται από το μαστίγιο. Στο περίφημο βιβλίο του Η Παρακμή του Μεσαίωνα ο Γιόχαν Χουιζίνγκα γράφει:  

«Μια γενική αίσθηση για την επικείμενη συμφορά κρέμεται πάνω από όλα. Διαρκήςκίνδυνος επικρατεί παντού [...] Η αίσθηση της γενικότερης ανασφάλειας πουπροκλήθηκε από τις χρόνιες μορφές πολέμου επιδεινώθηκε υπό την συνεχή επιβολή των πιο ισχυρών τάξεων, την παντελή έλλειψη δικαιοσύνης, την εμμονή στο τέλος του κόσμου και από το φόβο της κόλασης, των μάγων και των διαβόλων [...]Παντού οι φλόγες του μίσους καίνε και βασιλεύει η αδικία. Ο Σατανάς καλύπτει μια ζοφερή γη με τα σκοτεινά φτερά του».

Η υπόσχεση της σωτηρίας και της αιώνιας ζωής υπάρχει στη θεωρία, αλλά στην πραγματικότητα, η γενική προοπτική της περιόδου είναι η βαθύτερη σκιά του μαύρου. Αυτό το απαισιόδοξο αίσθημα αντανακλάται στην ποίηση της εποχής, όπωςφαίνεται από τα ακόλουθα εδάφια του Γάλλου Deschamps, ο οποίος συγκρίνει τον κόσμο με έναν γέρο σε πολύ βαθιά γεράματα:  

Τώρα ο κόσμος είναι δειλός, σαθρός και αδύναμος,

Γέρο φιλάργυρος που μπερδεύει τα λόγια του

Βλέπω μόνο ηλίθιους και ηλίθιες

Το τέλος πλησιάζει

Όλα πάνε άσχημα

Το τρίπτυχό το Κάρο του Σανού ή η εξουσία του χρήματος

Μπος, Το Κάρο του Σανού

Στην φεουδαρχία η οικονομική δύναμη εκφράστηκε με την ιδιοκτησία της γης. Το χρήμα έπαιξε δευτερεύοντα ρόλο. Όμως, η αύξηση των εμπορικών συναλλαγών έδωσε μεγάλη αξία στο χρήμα. Αλλά δίπλα στον υπερβολικό πλούτο, η ζωή για τις μάζες ήταν άθλια  επώδυνη, κτηνώδη και σύντομη. Η ζωή του αγρότη, κάτω από τη φεουδαρχία, ήταν σκληρή. 

Η άνοδος του καπιταλισμού - ιδιαίτερα στις Κάτω Χώρες όπου προέκυψε νωρίτερα από ό, τι σε οποιαδήποτε άλλη χώρα εκτός από την Ιταλία - συνοδεύτηκε από νέες αντιλήψεις, οι οποίες σταδιακά στερεοποιούνται σε μια νέα ηθική και σε νέες θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η Χανσεατική Ένωση, με πάνω από εκατό πόλεις, ελέγχει το εμπόριο από την Αγγλία προς τη Ρωσία. Εμφανίσθηκαν μεγάλες οικογένειες τραπεζιτών, όπως οι Φούγγερς, που άρχισαν να αμφισβητούν τους βασιλιάδες. Μια νέα δύναμη εμφανίσθηκε που αμφισβήτησε και υπονόμευσε την παλιά κοινωνία: η δύναμη του χρήματος.

Ένα νέο πνεύμα άρχισε να κυριαρχεί - το πνεύμα του υλισμού και της εμπορευματοποίησης. Η τέχνη σταδιακά έγινε εμπόρευμα. Αν ο καλλιτέχνης ήταν καλός, μπορούσε να αποκτήσει πλούτο. Αλλά η πλειονότητα των καλλιτεχνών ήταν προλετάριοι ή  στην καλύτερη περίπτωση «τεχνίτες». 

Στο μεγάλο τρίπτυχο του, Το Κάρο του Σανού (μεταξύ 1485-90, μουσείο Πράδο, Μαδρίτη), ο Μπος παρουσιάζει έναν κόσμο που διέπεται από την απληστία και τη βία: εδώ ολόκληρη η ανθρωπότητα βρίσκεται σε λειτουργία γύρω από ένα κάρο με σανό. Ένα κάρο φορτωμένο σανό, όπως απεικονίζεται στη ζωγραφική του Μπος, θα ήταν ένα οικείο θέαμα για τους ανθρώπους του 15ου αιώνα ως σύμβολο της τροφής που αποθηκεύεται για το χειμώνα και, συνεπώς, της ευημερίας. Αλλά εδώ το σανό συμβολίζει τη δύναμη του πλούτου και χρήματος. Υπενθυμίζει το παλιό ολλανδικό ρητό: «Ο κόσμος είναι σωρός από άχυρο και όλοι αρπάζουν όσο μπορούν από αυτό». Ολόκληρη η ανθρωπότητα είναι φερέφωνο του κάρου με το σανό και δίπλα, στη δεξιά πλευρά, βρίσκονται επτά διάβολοι και οι φωτιές της κόλασης.

Το πλάνο του πίνακα είναι χαοτικό. Όλοι αγωνίζονται να αποκτήσουν ένα κομμάτι άχυρο. Στο προσκήνιο κάτω στο έδαφος, ένας άνθρωπος κόβει το λαιμό ενός άλλου ανθρώπου για το χρυσό του. Οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να σκοτώσουν ή να τρέξουν πάνω από το καλάθι για τα χρήματα. Οι γυναίκες προσφέρουν το σώμα τους για αυτό. Δικαστές πωλούν τιμή τους για αυτό. Στα δεξιά, το βαγόνι τραβιέται από παράξενα δαιμονικά πλάσματα. Ένα από αυτά τα πλάσματα είναι ένας συνδυασμός άνδρα και ψαριού.  Ένα άλλο είναι πουλί και ένα τρίτο είναι ένας άνθρωπος με κουκούλα και κλαδιά να βγαίνουν από την πλάτη του.   

Σε κοντινή απόσταση, οι άνθρωποι βγαίνουν από μια ξύλινη πόρτα από το έδαφος. Το ίδιο το κάρο συνοδεύεται από άνδρες και γυναίκες που προσπαθούν να αρπάξουν χούφτες σανό. Παλεύουν και έχουν πέσει κάτω από τους τροχούς. Στο πρώτο πλάνο του πίνακα βλέπουμε δύο μοναχές να γεμίζουν ένα σακί άχυρο προς όφελος ενός χοντρού καλόγερου, ο οποίος απεικονίζεται να πίνει ήρεμα το κρασί εποπτεύοντας την λεηλασία του ποιμνίου του. Το πρόβλημα δεν ήταν μόνο ότι η Εκκλησία μάδησε τους ανθρώπους, αλλά ότι μοναχοί και μοναχές είχαν παράνομες σεξουαλικές σχέσεις. Αυτή η εικόνα για την Εκκλησία έχει διαδοθεί ευρύτατα – και όχι δίχως λόγο, της αποδίδονται πολλά σκάνδαλα και οι πιστοί αισθάνονται ότι έχουν εγκαταλειφθεί.  

Οι Εκκλησίες ήταν ανάμεσα στους μεγαλύτερους γαιοκτήμονες της εποχής εκείνης. Οι μοναχοί και οι ιερείς, αν και είχαν ορκισθεί στη φιλανθρωπία και τη φτώχεια, έδιναν μεγαλύτερη προσοχή στις δικές τους υλικές ανέσεις από το να ζήσουν ευσεβή ζωή. Ένα μεγάλο μέρος του πλούτου της Εκκλησίας αποκτήθηκε από την πώληση των συγχωροχαρτιών - κομμάτια χαρτιού που υπόσχονταν στον αγοραστή τους την απαλλαγή στο Καθαρτήριο. Ο Ηans Dietz, ο περιβόητος γυρολόγος των συγχωροχαρτιών, καυχιόταν ότι οι ψυχές πηδούσαν έξω από την κόλαση όταν τα κέρματα κουδούνιζαν μέσα στο πορτοφόλι του. Η άποψη του Μπος για την εκκλησία φαίνεται από την παρουσία των μοναχών και των μοναχών στο τρίπτυχο.  

Οι μόνες φιγούρες στην εικόνα που φαίνονται δροσερές και απόμακρες είναι οι πλούσιοι της γης: στα αριστερά ένας βασιλιάς και πιο πίσω ένας υψηλόβαθμος ιερέας (μπορεί Πάππας) συνοδεύουν το κάρο με το άχυρο.  Ο μόνος λόγος που δεν τρέχουν πίσω από το κάρο είναι ότι έχουν εξασφαλίσει αρκετό άχυρο – αλλά στην πραγματικότητα είναι πειθήνιοι σκλάβοι του και κινούνται χωρίς κανένα εμπόδιο προς την Ημέρα της Κρίσης. 

Το πρόσωπο του διαβόλου

Στη Γερμανία, η ύστερη γοτθική τέχνη άρχισε να αντανακλά το νέο πνεύμα τηςΑναγέννησης που είχε επικρατήσει στην Ιταλία. Όμως, λαμβάνοντας υπόψη ότι ηιταλική τέχνη είναι γεμάτη από φως και ήλιο, η γερμανική τέχνη αυτών των χρόνωνείναι σκοτεινή, τα θέματα της ζοφερά και το στυλ της γκροτέσκο. Αυτή η τέχνη έχει ανασταλεί ανάμεσα σε δύο κόσμους. Έχει ένα μεταβατικό χαρακτήρα ως παιδί της παραδοσιακής εποχής που στέκεται στο σταυροδρόμι ανάμεσα στον ύστερο φεουδαλισμό και τον πρώιμο καπιταλισμό.  

Ματίς Γκρύνεβαλντ, Η Σταύρωση

Στο έργο του Γερμανού Ζωγράφου Ματίς Γκρύνεβαλντ Η Σταύρωση, το μαρτύριο του Χριστού απεικονίζεται με βάναυσο και σαδιστικό τρόπο. Εδώ δεν υπάρχει άνεση,καμία αίσθηση της λύτρωσης και της ζωής μετά θάνατο, αλλά μια αδιάκοπημαυρίλα. Οι δαίμονες αντανακλούν το θρίαμβο του κακού. Αυτή είναι η τέχνη μιας εποχής που κυριαρχείται από τον φόβο και το άγχος. Διεισδύει τις πιο σκοτεινέςεσοχές της συλλογικής ψυχής, σε μια ταραγμένη εποχή, που άνδρες και γυναίκεςαντιμετωπίζουν από όλες τις πλευρές  τις ανεξέλεγκτες δυνάμεις του κακού.

Στο έργο του Ο Εμπαιγμός του Χριστού, ο Μπος απεικονίζει άνδρες σαν διαβόλους,τα πρόσωπά τους με παραμορφωμένες εκφράσεις. Ο Πόντιος Πιλάτος εμφανίζεταιμε ένα κυνικό, υποκριτικό και αποκρουστικό πρόσωπο. Το μόνο ανθρώπινο πρόσωπο είναι του Χριστού. Εδώ και πάλι η προοπτική της ανθρωπότητας φαίνεται να είναι αρνητική - αυτό είναι το όραμα ενός κόσμου που βασανίζει και καταστρέφει. 

Μπος, Ο Χριστός μεταφέρει τον Σταυρό

Σε έναν άλλο πίνακα με τίτλο Ο Χριστός μεταφέρει τον Σταυρό, ο οποίος βρίσκεται στο Μουσείο Τέχνης της Γάνδης (Βέλγιο), βλέπουμε την φιγούρα ενός μοναχικού και εξουθενωμένου Χριστού, περιτριγυρισμένου από άνδρες με πρόσωπα τεράτων. Αυτά είναι πρόσωπα των ανδρών τόσο ηθικά διαβρωμένα που έχουν χάσει κάθε ανθρώπινο συναίσθημα ή περιεχόμενο. Ωστόσο, μια πιο προσεκτική εξέταση, βλέπουμε ότι ένα τέτοιο συμπέρασμα είναι πάρα πολύ γενικευτικό. Ο Μπος δεν έχει στο στόχαστρο του την ανθρωπότητα, αλλά  μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα. Αυτά δεν είναι τα πρόσωπα φτωχών, αλλά μάλλον εμπόρων, ιπποτών συμπεριλαμβανομένου και ενός τερατόμορφου Δομινικανού μοναχού πάνω δεξιά.  

Ενώ οι αμαρτωλοί που υποφέρουν τα βάσανα της κόλασης απεικονίζονται στους πίνακες του Μπος με συμπόνια, η κοινωνική ομάδα των πλουσίων και των κυρίαρχων απεικονίζεται με μίσος.  Ο Μπος ζωγράφιζε σε μια εποχή όπου η αγορά και το χρήμα ήταν νέα φαινόμενα. Σήμερα μιλάμε για έναν άνθρωπο που είναι «αξίζει» ένα δισεκατομμύριο δολάρια και δεν χρειάζεται καν να σκεφτούμε τι λέμε - ότι οι άνθρωποι έχουν γίνει απλά προϊόντα, πράγματα προς πώληση.

Για να υπερασπίσουν την εξουσία τους, τον πλούτο και τα προνόμια τους, οι πλούσιοι και οι ισχυροί δείχνουν αγριότητα και σκληρότητα. Τα πρόσωπα που ακολουθούν τον Χριστό που μεταφέρει τον  Σταυρό είναι άπληστα και αδηφάγα. Είναι τα πρόσωπα των πλουσίων και ισχυρών της γης - όχι όπως θα ήθελαν να παρουσιάσουν τον εαυτό τους, αλλά όπως είναι. Ο Μπος αφαιρεί ανελέητα τη χαμογελαστή μάσκα για να αποκαλύψει το φαύλο ζώο που κρύβεται πίσω της.

 

Φυσικά, εκείνοι που είναι σε θέσεις εξουσίας τους αρέσει να βλέπουν τους εαυτούς τους με διαφορετικό τρόπο: ως ευεργέτες της ανθρωπότητας, «δωρητές», «καπετάνιοι της βιομηχανίας» και τα παρόμοια. Το Κάρο του Σανού του Μπος είναι το κλειδί για να τους κατανοήσουμε πραγματικά.

Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων

  

Το Μουσείο Πράντο στην Μαδρίτη είναι το σπίτι αυτού του σπουδαίου έργου του Μπος με τίτλο Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων. Εδώ η τραγωδία της ανθρώπινης ύπαρξης εκφράζεται με εντυπωσιακό τρόπο.  Το όλο θέμα είναι μια τρελή πανδαισία χρωμάτων και κίνησης. Υπάρχει ένα τεράστιο πλήθος λεπτομερειών, τρομακτικών εικόνων και αντιθέσεων, που είναι αδύνατο να εξετασθούν όλες ταυτόχρονα. Αλλά όταν επικεντρωθούμε σε κάθε λεπτομέρεια μένουμε άναυδοι από την σύλληψη του Μπος. 

Στον Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα επαναλαμβανόμενο θέμα του Μπος – τον πειρασμό. Ο πειρασμός είναι εκδήλωση των ανταγωνιστικών τάσεων. Ο απαγορευμένος καρπός(γήινη αισθησιακή απόλαυση ή οι αμαρτίες της σάρκας) παρουσιάζεται ως φρούτα και όμορφες γυμνές γυναίκες - η πιο επιθυμητή απαγορεύεται. Τις ίδιες εικόνες μπορεί να δει κανείς στο έργο του Οι πειρασμοί του Αγίου Αντωνίου. Με μια πιο προσεκτική εξέταση, διαπιστώνουμε ότι η ζωγραφική του Μπος δεν αναφέρεται στις επίγειες απολαύσεις αλλά στα βάσανα της κόλασης.

Το έργο είναι ένα τρίπτυχο όπως και το Κάρο του Σανού και χωρίζεται σε τρία μέρη. Με όρους τυπικού μεσαιωνικού στυλ είναι μια αλληγορία. Λέει μια ιστορία.  Πιο σωστά, αφηγείται την ιστορία της έξωσης του ανθρώπου από τον Παράδεισο. Από αριστερά προς τα δεξιά αρχίζει με τον Κήπο της Εδέμ. Αλλά ακόμη και στον παράδεισο, οι σπόροι του κακού είναι ήδη παρόντες. Εδώ βλέπουμε ήδη τέρατα: ένα ψάρι μεανθρώπινα χέρια, νύχια και κεφάλι πάπιας που διαβάζει ένα βιβλίο ένα βιβλίο ενώ ένα λιοντάρι έχει σκοτώσει το θήραμά του και είναι έτοιμο να το κατασπαράξει. Το γκροτέσκο σχήμα με το σιντριβάνι της ζωής, στο κέντρο της εικόνας, ολοκληρώνεται με ένα μισοφέγγαρο, το σήμα του Ισλάμ.

Ακόμη πιο δυσοίωνη είναι η κουκουβάγια που κοιτάζει έξω από μια τρύπα στον πάτο του σιντριβανιού. Για τους αρχαίους Αθηναίους ήταν ένα πουλί που σχετίζονταν με την Αθηνά, τη θεά της σοφίας (εξ ου και η «σοφή κουκουβάγια»). Στον Μεσαίωνα, η κουκουβάγια ήταν το νυχτοπούλι με την απαίσια διαπεραστική κραυγή που συνδέθηκε με το κακό. Η κουκουβάγια επανεμφανίζεται συνεχώς σε πολλά από τα έργα του Μπος.

Ο κεντρικός πίνακας παρουσιάζει ένα μεγάλο πανόραμα της ζωής: φανταστικά ζώα, υπερμεγέθη και υπερώριμα φρούτα, υβριδικούς σχηματισμούς από πέτρα. Οι γιγάντιες φράουλες που οι άνδρες ότι οι άνδρες απεγνωσμένα προσπαθούν να γευτούν είναι σύμβολο του σεξ.

Το τεράστιο ψάρι είναι ένα φαλλικό σύμβολο. Στην πρώτη ομάδα, οι άνθρωποι (Αδάμ και Εύα) είναι μεγαλύτερα από τα ζώα και σε μια παρόμοια κλίμακα στον Ιησού (ο Θεός). Αλλά εδώ μετασχηματίζονται οι διαστάσεις. 

Ο κεντρικός πίνακας περιέχει πολλά πουλιά που σμίγουν με τους ανθρώπους και τους δίνουν φρούτα. Εδώ έχουμε μια ένδειξη της μεγαλοφυΐας που μας φέρνει κοντά στο σουρεαλισμό. Στην καθημερινή ζωή, τα πουλιά θεωρούνται γενικά αβλαβή. Μας προσελκύουν με τα πολύχρωμα φτερά και τα μελωδικά τραγούδια τους. Αλλά τα πουλιά του τρίπτυχου είναι σκοτεινές και απειλητικές παρουσίες. Είναι πολύ μεγαλύτερα από τους ανθρώπους. Κοιτάζουν γύρω τους με αιχμηρά ράμφη με τρόπο που φαίνεται να απειλούν τους γυμνούς και ανυπεράσπιστους ανθρώπους.  

 

Στον Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων ο κίνδυνος υπάρχει σε κάθε βήμα. Ο Μπος μας προειδοποιεί για την παροδικότητα όλων των κοσμικών απολαύσεων. Η γλυκιά γεύση των φρούτων εξαφανίζεται σύντομα. Ολόκληρη η  ανθρωπότητα οδεύει προς μία μόνο κατεύθυνση, η οποία εμφανίζεται στην δεξιά πλευρά. Εδώ έχουμε ένα πραγματικά κολασμένο τοπίο που απεικονίζει με παραστατικό τρόπο τα βάσανα των κολασμένων.

Οι άνθρωποι τιμωρούνται ανάλογα με τις αμαρτίες τους: οι λαίμαργοι καταδικασμένοι σε αιώνιο εμετό ή αποβάλλονται από το διάβολο που έχει το κεφάλι ενός πουλιού. Ένας άνδρας (πιθανώς μουσικός στη ζωή του) έχει διεισδύσει το σώμα του από τις χορδές μιας άρπας, ενώ σε έναν άλλο ένα φλάουτο εισάγεται στον πρωκτό του. Υπάρχει μια εκπληκτική ποικιλία από δαίμονες και τέρατα κάθε δυνατής περιγραφής, όντα κάθε εφιάλτη. από κάθε περιγραφή, κάθε ένα από τα πράγματα του εφιάλτη.

Ωστόσο, το πιο τρομακτικό από όλα τα τέρατα στην κόλαση είναι ο Άνθρωπος Δέντρο που βρίσκεται στο κέντρο του πίνακα. Το σώμα του αποτελείται από ένα κορμό σε σήψη, ο οποίος είναι διάτρητος από αιχμηρά κλαδιά. Ο Άνθρωπος Δέντρο φαίνεται να ατενίζει έξω από τον πίνακα, τον θεατή, με μια παράξενη νοσταλγική έκφραση. Ενδεχομένως, ο Άνθρωπος Δέντρο να είναι ο ίδιος ο Μπος που παρατηρεί πένθιμα το θέαμα της πτώσης της ανθρωπότητας.

  

Αντιθέσεις

Αυτά τα αξιόλογα έργα παρουσιάζουν την ακραία αντίθεση ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, αλλά το σκοτάδι στο τέλος κερδίζει πάντα. Εδώ είναι όλες οι εφιάλτες του Μεσαίωνα. Εδώ είναι η κόλαση με την φωτιά και το θειάφι. Εδώ είναι η αιώνια καταδίκη και το σκοτάδι.

Στα έργα του Μπος είμαστε εγκλωβισμένοι σε μια ισχυρή αίσθηση της αντίφασης. Δεν βλέπουμε μόνο την αγωνιώδη σύγκρουση των ασυμβίβαστων τάσεων: νομίζουμε ότι τις ακούμε και τις μυρίζουμε, ότι μπορούμε να τις αγγίξουμε. Οι εικόνες είναι τόσο ζωντανές που μας σφίγγουν το λαιμό. Η τέχνη του Μπος μοιάζει με τον υπερρεαλισμό – ο οποίος είναι προϊόν ενός παρόμοιου ιστορικού πλαισίου. Οι ίδιες βασικές αντιθέσεις, οι οποίες παρουσιάζονται σε μια έντονη αντιπαράθεση.

Ο Μπος ζωγράφισε την εποχή του, που ήταν μια επίγεια κόλαση. Ο 15^ος αιώνας για την μεγάλη πλειονότητα των ανδρών και των γυναικών ήταν ένα είδος κόλασης. Το έργο του έχει βάθος, καθώς δεν μένει στην επιφάνεια, αλλά διεισδύει στα βαθύτερα μέρη της ανθρώπινης ψυχής απεικονίζοντας όλα τα μυστικά όνειρα και τους εφιάλτες.  Εδώ τέχνη μιμείται τη ζωή. 

Σε έναν κόσμο όπου πολλοί πεινούσαν, βλέπουμε σκηνές φρικτής λαιμαργίας. Εδώ είναι οι ίδιες οι μεγάλες ανισότητες του πλούτου και της φτώχειας, της αδικίας που υπάρχουν και στην εποχή μας. Οι αδικίες αυτές δεν μπορούν να διορθωθούν στην πραγματικότητα για αυτό και ο Μπος τιμωρεί τους κυρίαρχους στη ζωγραφική. Τα βάσανα των κολασμένων είναι ανάλογα με την φύση των αμαρτιών τους: περήφανες και ακατάδεκτες γυναίκες κάνουν έρωτα και βάτραχοι και σαύρες προσκολλώνται στα απόκρυφα μέρη τους. Αυτή είναι η έκφραση του μισογυνισμού της χριστιανικής κοσμοθεωρίας, σύμφωνα με την οποία το Προπατορικό Αμάρτημα οφείλεται στην Εύα. Μουσικοί βασανίζονται με τα όργανα τους, τα οποία έχουν μετατραπεί σε εργαλεία βασανιστηρίων, κλπ.

 Η καλλιτεχνική έμπνευση των εικόνων που παρουσιάζει ο Μπος στα έργα του έχει τις ρίζες της στο μεσαιωνικό παρελθόν, παρά το ότι φαίνεται εντυπωσιακά σύγχρονη. Μπορεί να αναζητηθεί στις φιγούρες δαιμόνων και αμαρτωλών που υπάρχουν στις εκκλησίες. Αυτές οι φιγούρες ήταν ένα κομμάτι της παλιάς τέχνης, όμως στα διάφορα έργα (Ημέρα της Κρίσεως, Κόλαση, κ.λπ.) έπαιζαν ένα δευτερεύοντα ρόλο. Στο έργο του Μπος έρχονται σε πρώτο πλάνο.  

Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση 

Ο θάνατος βρήκε τον Μπος στην πατρίδα του, το Χερτόχενμπος, το έτος 1516. Ένα χρόνο αργότερα, ένας νεαρός μοναχός με το όνομα Μάρτιν Λούθερ μπήκε στην εκκλησία του Βίτενμπεργκ και κάρφωσε τις 95 θέσεις του στην πόρτα. Η εξέγερση της αστικής τάξης ενάντια στη φεουδαρχία βρήκε την πρώτη έκφραση της, με την μορφή θρησκευτικής διαμαρτυρίας. Ο προτεσταντισμός εξέφρασε την προοπτική και τα συμφέροντα της αστικής τάξης. Η παλιά φεουδαρχική τάξη βρήκε τον πιο φανατικό της σημαιοφόρο στην Καθολική Ισπανία.

Μπος, Τα Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα και τα Τέσσερα Τελευταία Πράγματα

Όλη η Ευρώπη βρισκόταν στα πρόθυρα της επανάστασης και αντεπανάστασης υπό θρησκευτικό μανδύα.  Άρχιζε ο Χορός του Θανάτου που επρόκειτο να διαρκέσει τρεις δεκαετίες. Οι πυρκαγιές της κόλασης που δείχνει στα έργα του ο Μπος, ξέσπασαν στις πόλεις της Ολλανδίας, της Γερμανίας και της Βοημίας. Οι πιο σκληροί θρησκευτικοί πόλεμοι έγιναν στην πατρίδα του Ιερώνυμου Μπος, όπου η πρώτηαστική επανάσταση στην ιστορία εκδηλώθηκε ως πόλεμος για την εθνική ανεξαρτησία των Κάτω Χωρών κατά της Ισπανίας.

Τα διαβολικά βασανιστήρια που απεικονίζει ο Μπος μοιάζουν με αυτά της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης.  Μετά την συντριβή της πρώτης προτεσταντικής εξέγερσης στην Ολλανδία από το Δούκα της Άλμπα, πολλά από τα πιο διάσημα έργα ζωγραφικής μεταφέρθηκαν στην Ισπανία. Ο Φίλιππος ο Β’, φανατικός καθολικός και ηγέτης της αντιπροτεσταντικής σταυροφορίας, ήταν ενθουσιώδης θαυμαστής του Μπος και αγόρασε όλα τα έργα που μπορούσαν να φτάσουν στα χέρια του. Οι πίνακες του Μπος διακοσμούσαν τους τείχους του Εσκοριάλ, αυτού του περίεργου μίγματος μοναστηριού και αυτοκρατορικού κέντρου εξουσίας. 

Ο πίνακας με τίτλο Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα είχε τοποθετηθεί στο δωμάτιό του Φίλιππου Β’. ο πίνακας αναγράφει την αινιγματική προειδοποίηση: «Προσοχή, ο Θεός βλέπει». Αλλά είναι αμφίβολο αν ο Φίλιππος είδε τίποτα. Δεν κατάλαβε τίποτε από την τέχνη του Μπος που στηλίτευε τις πρακτικές της Ρωμαϊκής Εκκλησίας, όπως μέσα από την αξέχαστη εικόνα μιας γουρούνας με πέπλο καλόγριας και δίπλα της έναν άνδρα που παραχωρεί τα εγκόσμια αγαθά του στην Εκκλησία προκειμένου να σώσει την ψυχή του και να αποφύγει την κόλαση.  

Λεπτομέρεια από τον Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων  

Από μια περίεργη ιδιοτροπία της ιστορίας το έργο του Μπος έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από τους ηγέτες της Αντιμεταρρύθμισης, όπως τον Fray José deSigüenza Fray José de Sigüenza,  πνευματικό σύμβουλο του βασιλιά Φιλίππου. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει ένα ενιαίο στυλ απόδοσης των μοναχών σε όλο το έργο του Μπος. Ο Μπος ήθελε την ανατροπή της εκκλησίας και όχι την άμυνα της. Θα μπορούσε να πει κανείς ακόμα ότι ο Λούθηρος έδωσε μια συνεκτική έκφραση στις ασυνάρτητες ιδέες που εξέφρασε Μπος στην τέχνη. Υπό αυτή την έννοια, η τέχνη προεικονίζει την ιστορία.

Μερικοί εμπειρογνώμονες έχουν υποστηρίξει ότι ο Μπος ήταν μέλος κάποιας αιρετικές σέκτας ανάμεσα στις πολλές που είχαν ξεφυτρώσει, όπως τα μανιτάρια μετά την βροχή, εκείνη την εποχή.  Ο Βίλχελμ Φράνγκερ προσπάθησε να αποδείξει ότι ήταν μέλος των Αδαμιτών, μια αίρεση που λάτρευε το γυμνό, τα μέλη της αποκαλούνταν αδέρφια, γιόρταζαν τα δέντρα και τις απολαύσεις του παραδείσου και πίστευαν στην ισότητα. Ο Φράνγκερ θεωρεί ότι πολλοί πίνακες του Μπος παρουσιάζουν τελετές Αδαμιτών.  Ωστόσο, άλλοι συγγραφείς έχουν αμφισβητήσει αυτή την θέση, καθώς δεν υπάρχουν αποδείξεις.  

Τότε και τώρα

Ο Μπος μπορεί να θεωρηθεί ο τελευταίος ζωγράφος του Μεσαίωνα. Αναφορικά με την τέχνη αυτής της εποχής, ο Ουόλτερ Μπόσιν έχει γράψει: «Ο θνήσκων Μεσαίωνας φούντωσε με μεγάλη λαμπρότητα πριν πεθάνει για πάντα» (HieronymusBosch, c. 1450-1516: between heaven and hell). Όμως, αυτή η τέχνη δεν φαίνεται μεσαιωνική σε εμάς. Μιλάει  για μας δυνατά και καθαρά. Το ύφος και η τεχνική της είναι εκπληκτικά σύγχρονα. Αυτό οφείλεται στο εσωτερικό της μήνυμα. Είναι μια τέχνη που κάτι έχεινα πει. Βλέπει χωρίς φόβο την πραγματικότητα της κρίσης σε αντίθεση με την σύγχρονη τέχνη.  

Ο Μπος ζωγράφισε σε μια εποχή που ο καπιταλισμός ήταν στο ξεκίνημα του. Έτσι, το μόνο που μπορούσε να δει ήταν τα συμπτώματα μιας κοινωνίας στην φάση της παρακμής της. Κάθε φορά που ένα κοινωνικό σύστημα έχει εξαντλήσει τις δυνατότητές του βλέπουμε τα ίδια συμπτώματα: οικονομικές κρίσεις, πόλεμοι, εσωτερικές συγκρούσεις, ηθική παρακμή και κρίση των ιδεών που αντικατοπτρίζονται στην πτώση της πίστης στην παλιά θρησκεία και την ηθική. Αυτή η κρίση πίστης συνοδεύεται από την προσφυγή πολλών ανθρώπων σε μυστικιστικές και ανορθολογικές τάσεις, σε μια γενική αίσθηση της απαισιοδοξίας και έλλειψης εμπιστοσύνης στο μέλλον, στην παρακμή της τέχνης και του πολιτισμού.

Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά που περιμένει κάποιος να βρει σε μια κοινωνία πουέχει εξαντλήσει τον προοδευτικό της ρόλο του και δεν είναι σε θέση να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις όπως στο παρελθόν. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει η αίσθηση ότι «το τέλος του κόσμου πλησιάζει». Στην αρχαία Ρώμη αυτή η πεποίθησηοδήγησε στον χριστιανισμό που δίδαξε ότι ο κόσμος ήταν έτοιμος να τελειώσει στις φλόγες από τη μια μέρα στην άλλη. Κατά την περίοδο της παρακμής της φεουδαρχίας, οι αιρέσεις παρέλασαν μέσα από τις πόλεις και τα χωριάπροβλέποντας το τέλος του κόσμου. Και στις δύο περιπτώσεις, αυτό που πλησίαζεδεν ήταν το τέλος του κόσμου, αλλά η εξαφάνιση ενός ορισμένου οικονομικού και κοινωνικού συστήματος (δουλεία, φεουδαρχία).

 

Τώρα, καθώς η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα φτάνει στο τέλος της, είναι σαφές ότι ο  καπιταλισμός έχει εισέλθει σε μια φάση τελικής παρακμής. 

Ο κόσμος του Ιερώνυμου Μπος έχει πολλά κοινά με τον δικό μας. Ο κόσμος στις αρχές του 21^ου αιώνα είναι ένας κόσμος βίας και χάους. Είναι ο κόσμος της 11^ηςΣεπτεμβρίου και της εισβολής στο Ιράκ και το Αφγανιστάν. Ζούμε σε ένα κόσμο όπου ο ανθρωπισμός τσαλακώνεται από πολέμους, λιμούς και φτώχεια. 

Η ασθένεια του συστήματος φαίνεται παντού. Πέντε αιώνες πριν, το Κάρο με το Σανό συνέτριβε τους άνδρες και τις γυναίκες κάτω από τους βαριούς τροχούς του. Η καπιταλιστική αλλοτρίωση και ο φετιχισμός των εμπορευμάτων έχουν μπει βαθιά στις ψυχές μας. Χρειάζεται ένας καλλιτέχνης του αναστήματος του Μπος για να φέρει αυτές τις βαθιά κρυμμένες προκαταλήψεις στην επιφάνεια της συνείδησής μας.

Πότε άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας η εξουσία του χρήματος δεν ήταν τόσο ισχυρή. Οι άνθρωποι υποβαθμίζονται σε αντικείμενα και η ανθρώπινη αξία έχει υποβαθμιστεί. Τα ανάλγητα και παραμορφωμένα από την φιλαργυρία και την πλεονεξία πρόσωπα που εικονίζονται στους πίνακες του Μπος μπορεί να τα δει κανείς σήμερα στις αίθουσες των χρηματιστηρίων και τα τεράστια καζίνο όπου οι ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων εξαρτώνται από τις σπασμωδικές κινήσεις των αγορών. 

Το εφιαλτικό όραμα του Μπος δεν είναι τόσο μακριά μας. Από τις εικόνες της τηλεόρασης μπορούμε να δούμε κάθε βράδυ το ίδιο τρομακτικές εικόνες. Όμως, αυτή η τραγική καθημερινότητα δεν βρίσκει πραγματική έκφραση στη σύγχρονη τέχνη. Τέσσερα εκατομμύρια άνδρες, γυναίκες και παιδιά σφάζονται σε εμφύλιους πολέμους στο Κονγκό και αυτό αφήνει ασυγκίνητους τους Βρετανούς καλλιτέχνες. 

Για αυτό οι άνθρωποι ψάχνουν προς τα πίσω, μελαγχολικά θαυμάζοντας την μεγάλη τέχνη του παρελθόντος. Επειδή η τέχνη δεν έχει πλέον τίποτα ουσιαστικό να πει. ΗΓκουέρνικα του Πικάσο είναι ένα αριστούργημα που έγινε μέσα στον κυκλώνα τουΙσπανικού Εμφυλίου Πολέμου. Ο Γκόγια εκφράζει με την τέχνη του τις καταστροφές και τον τρόμο της δικής του μεταβατικής εποχής. Όμως σήμερα ακόμη και οι καρχαρίες πρέπει να μας παρουσιάζονται νεκροί και μέσα σε φορμόλη.   

Είναι η ίδια η τέχνη που έχει αποστειρωθεί και ταριχευθεί σε γυάλινο κουτί. Για πρώτη φορά, εδώ και αιώνες, η τέχνη δεν έχει τίποτα να μας πει για τον κόσμοστον οποίο ζούμε. Έχει γίνει ιδιοκτησία ενός μικρού κύκλου κερδοσκόπων και ιδεαλιστών, απομακρυσμένων από την πραγματικότητα και τη ζωή. Αν η τέχνηαδιαφορεί για την πραγματική ζωή και τις ανησυχίες των ανθρώπων, δεν είναι να απορεί κανείς που οι άνθρωποι δείχνουν πλήρη αδιαφορία για την τέχνη.

Ο αιώνας μας χρειάζεται τον δικό του Ιερώνυμο Μπος προκειμένου να κρατήσει έναν καθρέφτη μπροστά του και να τον δείξει όπως πραγματικά είναι. Κάπου εκεί έξω υπάρχουν τέτοιοι καλλιτέχνες, αλλά οι φωνές τους δεν ακούγονται. Έχουν σκεπασθεί από το θορυβώδες καρναβάλι της απόκτησης κέρδους και της κυρίαρχης τέχνης που δεσπόζουν στην κοινωνία μας. Αργά ή γρήγορα η πραγματική φωνή της τέχνης, μια ειλικρινή και θαρραλέα φωνή, θα ακουστεί και η ανθρωπότητα θα γίνει πιο πλούσια.

Λονδίνο, 23 Δεκεμβρίου 2010

 Δημοσιεύτηκε στο http://www.marxismos.com

ΠΗΓΗ:

 Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com