Το τέλος της Νεωτερικότητας - ΓΙΑΤΙ Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΞΑΡΤΑΤΑΙ ΑΠΟ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΓΓΥΗΘΕΙ

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗ

ΩΣ ΛΕΞΗ Η ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ είναι φορτισμένη με ποικίλες, όχι πάντοτε συμβατές μεταξύ τους, έννοιες. Προσωπικά, προτιμώ τον όρο Νέοι Χρόνοι γιατί έχει το προτέρημα να μην κάνει διάκριση μεταξύ της διαφωτιστικής και της αμέσως πρότερης περιόδου. Τα περισσότερα γνωρίσματα της νεωτερικής εποχής, όπως η εκκοσμίκευση, η πρωτοκαθεδρία του Λόγου και ιδίως της επιστήμης, το ενιαίο, κεντρικά οργανωμένο κράτος, η επικράτηση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, ακόμη και η πρώτη αποκρυστάλλωση των εθνικών μορφωμάτων έχουν τις καταβολές τους στην περίοδο που προηγήθηκε του Διαφωτισμού, ανατρέχουν στον όψιμο Μεσαίωνα. Από τότε έως τις μέρες μας επικρατεί χρονικό συνεχές.

Το συνεχές αυτό έχει βεβαίως σταθμούς, και ο Διαφωτισμός είναι ένας από αυτούς. Ωστόσο, δεν θα ήταν συνετό να τον υπερτιμούμε, αποδίδοντας στη διαπάλη των κοσμοεικόνων και των ιδεών αξία μεγαλύτερη εκείνης που πράγματι διαθέτει. Για να γίνω σαφέστερος, η βιομηχανική επανάσταση υπήρξε κατά την κρίση μου ιστορικό γεγονός σημαντικότερο της Γαλλικής Επανάστασης και του διαφωτιστικού κινήματος. Στον πλανήτη υπάρχουν σήμερα πολιτικές οντότητες –κράτη, κόμματα, κινήματα– που δεν συμμερίζονται τους θεσμούς και τα οργανωτικά σχήματα που η Επανάσταση του 1789 εγκαινίασε. Όμως δεν νοείται οργανωμένος συλλογικά βίος που να μην εξαρτάται από τη βιομηχανία και την τεχνική. 

Εν προκειμένω και για τους σκοπούς της συζήτησης, θα περιορίσω τις παρατηρήσεις μου στην περίοδο των τριών τελευταίων αιώνων, στην νεωτερικότητα επομένως υπό την στενή της έννοια. Φτάνει να συγκρατήσουμε ότι τα φαινόμενα για τα οποία μιλάμε έχουν παρελθόν κατά πολύ απώτερο. Το σημερινό χρηματοπιστωτικό σύστημα, λ.χ., ανατρέχει στην Τοσκάνη του 13ου αιώνα, στην επινόηση της λογιστικής και την ίδρυση ενός θεσμού που το κοσμοϊστορικό του βάρος επιβεβαιώνεται στην εποχή μας καθημερινά: των τραπεζών.

Ποια είναι η ειδοποιός διαφορά της νεωτερικής εποχής από τις προηγούμενες; Εντελώς επιγραμματικά, η ιστορικά πρωτοφανής και στην πράξη άκρως επαναστατική σύζευξη τριών πραγμάτων: του μεσσιανισμού, της εκκοσμίκευσης και του πρωτείου του Λόγου. Η Νεωτερικότητα είναι έλλογος κοσμικός μεσσιανισμός, με άλλα λόγια ένα κίνημα που επιδιώκει τη σωτηρία του ανθρώπου στον επίκαιρο ενθαδικό κόσμο με έλλογα και ενδιάθετα μέσα. 

Διευκρινίζω εν τάχει. "Σωτηρία" εν προκειμένω δηλώνει την υπέρβαση των υλικών και βιολογικών, εξωτερικών και εσωτερικών περιορισμών του ανθρώπου, όχι απλώς την συντήρηση και την παραμυθία του. "Επίκαιρος ενθαδικός κόσμος" είναι το εδώ και το τώρα ή, έστω, το εδώ και το απτό κοντινό αύριο, αντιδιαστέλλεται επομένως προς έναν κόσμο στο άδηλο μέλλον ή, πολύ περισσότερο, μετά θάνατον. "Με έλλογα και ενδιάθετα μέσα" σημαίνει επί τη βάσει σχεδίου και μακρόπνοου προγράμματος και με την συστηματική κινητοποίηση ανθρώπινων δυνάμεων και πόρων, όχι επομένως διά της πίστεως στην Πρόνοια, τη θεία βούληση ή μια ύπερθεν ουσία.

Υπ’ αυτό το πρίσμα, όλα τα σημαίνοντα πολιτικά, επιστημονικά, οικονομικά, ηθικά και αισθητικά ρεύματα της Νεωτερικότητας είναι ομογάλακτα και συναφή. Πολιτικά κινήματα όπως ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός, ο αναρχισμός, ο φασισμός, ο ναζισμός είναι νεωτερικά λόγω του ουτοπικού, μεσσιανικού τους χαρακτήρα. Όλα κατατείνουν προς το Τέλος της Ιστορίας με την εγελιανή έννοια, προς μια ιδεώδη δηλαδή πολιτεία όπου την αέναη ρευστότητα και διαπάλη θα έχει αντικαταστήσει πάγια και αδιατάρακτη γαλήνη. Οικονομικές σχολές σκέψης όπως εκείνη που κηρύσσει την απόλυτη ελευθερία της αγοράς ή η αντίρροπή της του κεντρικού σχεδιασμού είναι νεωτερικές επειδή ξεκινούν από την παραδοχή ότι η πλήρης εφαρμογή τους θα άρει οριστικά και αμετάκλητα την σπάνη των αγαθών και θα εξασφαλίσει την καθολική ευημερία. Αισθητικά δόγματα όπως ο ρομαντισμός, ο συμβολισμός, οι ποικιλώνυμοι μοντερνισμοί (υπερρεαλισμός, φουτουρισμός, εξπρεσσιονισμός κ.ο.κ.) είναι νεωτερικά επειδή κατά την αντίληψή τους οδηγούν στην αισθητική απελευθέρωση του ανθρώπου, άρα στην πλήρη αποδέσμευση της αισθαντικότητας, της φαντασίας και της δημιουργικότητάς του από τις συμβάσεις που τους στέκονται φραγμοί. Κοινωνικές και ηθικές τάσεις όπως ο ηδονισμός, ο ατομοκεντρισμός, ο καταναλωτισμός, ο πολιτικός καθωσπρεπισμός, τα κινήματα υπέρ των δικαιωμάτων, είναι νεωτερικά επειδή αποβλέπουν στην ατομική ή τη συλλογική τελείωση, την αποτίναξη των καταναγκασμών και της ένδειας, της καταπίεσης, των ποικίλων αποκλεισμών. Γνωστικοί κλάδοι όπως η γενετική ιατρική και η βιοτεχνολογία, η αεροδιαστημική και οι ψηφιακές εφαρμογές, οι νευροεπιστήμες και η ρομποτική, η έρευνα στα νέα υλικά είναι νεωτερικοί όχι επειδή ασχολούνται με σύγχρονα αντικείμενα αλλά επειδή εμψυχώνονται από το όραμα της οριστικής υπερνίκησης των φυσικών και νοητικών υστερήσεων του ανθρώπου, της εξασφάλισης πρόσθετου ζωτικού χώρου και χρόνου, της καθυπόταξης της ύλης, της υπέρβασης της ίδιας της βιολογικής τρωτότητας. 

Όπως ακριβώς οι μεσσιανικές δοξασίες του παρελθόντος, πάνω στο πρότυπο των οποίων έχουν οικοδομηθεί, τα νεωτερικά ρεύματα προβάλλουν την εκπλήρωση των επαγγελιών τους ως λίγο-πολύ επικείμενη. Σε αντίθεση όμως με εκείνες, δεν την αναμένουν παθητικά, αλλά τη διεκδικούν συστηματικά, λελογισμένα και βαθμηδόν, επιστρατεύοντας ενδιάθετες ανθρώπινες δυνάμεις – από τις εμπνεύσεις της διάνοιας ώς τις (ελεγχόμενες) εκρήξεις του σκοτεινού θυμικού. Με αυτή την έννοια, είναι προοδευτικά και έλλογα, ακόμη κι όταν η ρητορική τους στρέφεται κατά της προόδου και του λόγου, όπως συμβαίνει λ.χ. στον ρομαντισμό ή σε κάποιες κατ’ όνομα αντιλογοκρατικές τάσεις. Το τέλος τους, δηλαδή ο σκοπός τους, το τέλος και ο σκοπός της νεωτερικότητας εν γένει, είναι πάντα η εντός κόσμου λύτρωση, η ατομική και συλλογική κατανίκηση της Ανάγκης. Σε άλλα συμφραζόμενα, η εγκαθίδρυση του παραδείσου επί γης. 

Τα νεωτερικά ρεύματα, ρητά ή υπόρρητα, εκκινούν από μια αισιόδοξη ανθρωπολογία. Θεωρούν ότι η επίτευξη του σκοπού είναι όχι μόνο δυνατή αλλά και αδήριτη. Μετέρχονται ευθέως την κοινωνική μηχανική. Είναι ρεύματα σκοπιμοθηρικά, βουλησιαρχικά, παρεμβατικά. Γι’ αυτά, η ιστορία χειραγωγείται και κανοναρχείται κατά το δοκούν. Έννοιες όπως μοίρα, πεπρωμένο, τύχη, ετερογονία των σκοπών, αδύνατον, ματαιότητα, θεία δίκη δεν απαντούν στο λεξιλόγιό τους. Με δυο λόγια, η Νεωτερικότητα είναι εαυτοκεντρική, αυταναφορική και αυτάρεσκη. Ούτε γνωρίζει ούτε αναγνωρίζει έξωθεν και άνωθεν όρια. Υπό ένα πρίσμα, είναι το πρώτο πολιτισμικό μόρφωμα της ιστορίας που δεν παραδέχεται κανενός είδους ύβριν.

ΜΙΛΗΣΑ ΓΙΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ της Νεωτερικότητας, με την έννοια του σκοπού, της απώτερης βλέψης. Τέλος όμως σημαίνει και οριστική παύση, λήξη, περάτωση. Βρισκόμαστε όντως σε αυτό το σημείο, του αμετάκλητου τερματισμού του νεωτερικού προγράμματος και, αν ναι, τι συνεπάγεται αυτό; 

Ο χρόνος δεν επαρκεί για περισσότερα, θα ξεκινήσω λοιπόν δογματίζοντας. Η Νεωτερικότητα τείνει όντως προς το πέρας της, εν μέρει μάλιστα το πέρας αυτό έχει ήδη επέλθει. Αναφέρω δύο λόγους. Ο πρώτος είναι αντικειμενικός: η μεσσιανική επαγγελία της Νεωτερικότητας κρίθηκε και αποδείχθηκε ανεκπλήρωτη ή εκπληρώθηκε μεν αλλά κατά τρόπο λειψό και μη βιώσιμο. Ο δεύτερος, υποκειμενικός: οι άνθρωποι έχουν πάψει πια να πιστεύουν σε αυτήν. 

Ας πάρουμε το πρώτο σκέλος του συλλογισμού. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι ο Νεωτερικός πολιτισμός έχει να επιδείξει επικά επιτεύγματα. Πολλές από τις προσδοκίες που συνδέθηκαν με αυτόν έχουν επαληθευθεί. Μοιραίες άλλοτε ασθένειες εξαλείφθηκαν, ο αναλφαβητισμός υποχώρησε, η πρόσβαση στην παιδεία και ο διαθέσιμος ελεύθερος χρόνος διευρύνθηκαν σε βαθμό πρωτοφανή, το προσδόκιμο ζωής υπερδιπλασιάστηκε, η πράσινη επανάσταση επέτρεψε τον εξαπλασιασμό του παγκόσμιου πληθυσμού μέσα σ’ έναν αιώνα, κοινωνικές επαναστάσεις χειραφέτησαν πολιτικά εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους, μειονότητες και αποκλεισμένες ομάδες απέκτησαν δικαιώματα, το κίνημα της αυτοδιάθεσης των λαών δημιούργησε τέσσερις φορές περισσότερα ανεξάρτητα εθνικά κράτη από όσα υπήρχαν την επαύριο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, κ.ο.κ. 

Πολύ μεγαλύτερες είναι όμως οι αποτυχίες της Νεωτερικότητας, συγκρινόμενες πάντα με τις αρχικές μεγαλεπήβολες εξαγγελίες της. Είναι βέβαιο λ.χ. ότι το όνειρο της αιώνιας ειρήνης, του Καντ και τόσων άλλων, παρέμεινε όνειρο. Η οριστική υπέρβαση της σπάνεως των αγαθών εξίσου. Το ίδιο και η παύση της μισαλλοδοξίας και της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, η ισοκατανομή του πλούτου και της γνώσης, η αποκατάσταση της ψυχικής και ηθικής ισορροπίας του ατόμου στο εσωτερικό του συνόλου, η πλήρης αποδέσμευση των δημιουργικών δυνάμεων, η άρση της αντιμαχίας τέχνης και ζωής, εργασίας και σχόλης, φύσεως και πολιτισμού κ.ο.κ. Ο κατάλογος μπορεί να μακρύνει. Αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, οφείλουμε να διαπιστώσουμε ότι ενώ πολλοί ελάσσονες ή δευτερεύοντες ή μεταβατικοί στόχοι του νεωτερικού προγράμματος επιτεύχθηκαν σε επαρκή βαθμό, κανείς μείζων σκοπός του δεν έγινε πράξη. 

Το αντίθετο μάλιστα. Οι πόλεμοι, οι εκκαθαρίσεις, οι γενοκτονίες και οι δηώσεις δεν ήταν ποτέ σφοδρότερες όσο την εποχή ακριβώς του θριάμβου των νεωτερικών ιδεολογιών. Ποτέ η έννοια της ανοχής και το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης δεν αγνοήθηκε πανηγυρικότερα απ’ ό,τι σε ορισμένες νεωτερικές κοινωνίες. Ποτέ το αίσθημα του εσωτερικού κενού και του υπαρξιακού άγχους δεν ήταν περισσότερο έντονο απ’ ό,τι στους ευημερούντες πληθυσμούς του αναπτυγμένου κόσμου. Ποτέ η πάνδημη επιδίωξη του ιδεώδους έρωτα δεν συμβάδισε με περισσότερη αποξένωση μεταξύ των φύλων, κ.ο.κ. Με δύο λόγια, ποτέ η δυσθυμία που γεννά ο πολιτισμός, όπως μας δίδαξε ο Φρόυντ, δεν ήταν περισσότερο έντονη, περισσότερο παρούσα και επείγουσα.

Δυσθυμία που γιγαντώνεται έτι περαιτέρω από τα πρόσθετα δεινά, τα άγνωστα έως πρότινος, που η νεωτερική εποχή επισώρευσε. Η ανατροπή της οικολογικής ισορροπίας, η απομύζηση και κατασπατάληση των πόρων του πλανήτη, οι έσχατοι κίνδυνοι από τα ατομικά, βιολογικά και χημικά όπλα, ο διαρκώς επιδεινούμενος ανορθολογισμός του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος είναι φαινόμενα επίσης νεωτερικά. Θα ήταν αδιανόητα σε όποια άλλη εποχή, και συνιστούν την πιο βαριά κληρονομιά μας.

Απέναντι σε όλα αυτά, και οι λαμπρές επιτυχίες της Νεωτερικότητας ξεφτίζουν. Αποδεικνύεται άλλωστε ότι δεν είναι εύκολα διατηρήσιμες. Οι υλικές προϋποθέσεις πάνω στις οποίες βασίστηκε η ευμάρεια, η χειραφέτηση και η αυτοπραγμάτωση του Δυτικού ανθρώπου δεν επαρκούν για να γίνει το ίδιο και στον υπόλοιπο πλανήτη. Αν όλες οι ήπειροι κατανάλωναν ισόποση αναλογικά ενέργεια με την Ευρώπη, ο πλανήτης θα κατέρρεε ενεργειακά σε ελάχιστο διάστημα. Αν σε κάθε άνθρωπο του πλανήτη αντιστοιχούσε ο ίδιος αριθμός τετραγωνικών στεγασμένου χώρου με τον Βορειοαμερικανό, το μεγαλύτερο μέρος της χλωρίδας και της πανίδας της γης θα ήταν παρελθόν. 

Ένας Γερμανός δικαστής και φιλόσοφος του δικαίου του καιρού μας, ο Ερνστ-Βόλφγκανγκ Μπαικενφαίρντε, μας μίλησε για το παράδοξο του φιλελεύθερου κοσμικού κράτους, ότι δηλαδή εξαρτάται από προϋποθέσεις που το ίδιο δεν είναι σε θέση να εγγυηθεί. Η αναγνώριση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών λ.χ. κατακερματίζει την κοινωνία και δοκιμάζει τη βούλησή της να υπερασπιστεί συλλογικά τα δικαιώματα αυτά. Η δημοκρατία βασίζεται σε αξίες που η ίδια δεν μπορεί να καλλιεργήσει δημοκρατικά. Ο καπιταλισμός, σε αξίες και υλικές πηγές που ο ίδιος συστηματικά καταστρέφει.

Νομίζω ότι το παράδοξο Μπαικενφαίρντε, όπως το αποκάλεσε ο Ραλφ Ντάρενντορφ, ισχύει για το σύνολο του νεωτερικού κινήματος, όχι μόνο για το φιλελεύθερο, συνταγματικό κράτος. Αργά ή γρήγορα, κάθε συνιστώσα της νεωτερικότητας οδηγεί όχι στο σκοπούμενο αποτέλεσμα, αλλά στο αντίθετό του. Ο κομμουνισμός λ.χ. αντί για την απελευθέρωση των μαζών, επέφερε την κατατυράννησή τους. Ο μοντερνισμός θηρεύοντας διαρκώς την καινοτομία και την έκπληξη στην τέχνη και την λογοτεχνία εξέθρεψε τον κομφορμισμό και την πλήξη. Το κίνημα της εθνικής αυτοδιάθεσης, αντί για την προαγωγή της ισότιμης συμβίωσης των λαών οδήγησε στην περιχαράκωση και την αλληλοκτονία. 

Θα κλείσω λέγοντας δυο λόγια για το δεύτερο σκέλος του αρχικού μου συλλογισμού, της εικασίας, αν θέλετε, ότι η Νεωτερικότητα προσεγγίζει το πέρας της. Την εκτίμηση δηλαδή ότι και υποκειμενικά οι άνθρωποι, εμείς όλοι, έχουμε πάψει να πιστεύουμε σ’ αυτήν. Ο Οκτάβιο Πας, ήδη την δεκαετία του ’80, υποστήριζε ότι δεν ζούμε πια στους Νέους Χρόνους, γιατί δεν προσβλέπουμε πια στις ουτοπίες της, δεν περιμένουμε πια λύσεις από αυτές. 

Νομίζω ότι έχουμε να κάνουμε με έναν ανθρωπολογικό νόμο. Από τη μια μεριά, η Νεωτερικότητα άλλαξε τον πλανήτη, τη Δύση ιδίως, σχεδόν όσο κανένα άλλο γεγονός της ανθρώπινης περιπέτειας. Από την άλλη, η απογοήτευση εμπρός στην έκβαση του νεωτερικού προγράμματος, δεν είναι πουθενά βαθύτερη και ηχηρότερη απ’ ό,τι ακριβώς στον Δυτικό κόσμο. Η αντίφαση αυτή δεν εξηγείται ιστορικά, δεν ερμηνεύεται κοινωνικά. Γι’ αυτό μίλησα για ανθρωπολογικό νόμο. Πείτε το υπαρξιακή αστασία, ψυχική απληστία, ριψοκίνδυνη ανοησία, εν μέρει είναι και τα τρία αυτά, ο άνθρωπος είναι το ον εκείνο που δεν αρκείται και δεν επαναπαύεται. Από τη φύση του ποθεί τον Παράδεισο, όμως άπαξ και βρεθεί εκεί, τον κυριεύει η ανία. Διέξοδό του τότε επιλέγει την αμαρτία, κι ας ξέρει ότι το τίμημά της είναι η αποπομπή και η εξορία. Απ’ την τελική κατοχή της Εδέμ προτιμά την αέναη προσδοκία της. 

Η φύση του ανθρώπου, η φύση της ευτυχίας και της δόξας του, είναι να φθίνει, να μαραίνεται, να ατονεί. Όποτε αυτό συμβαίνει και όποτε η βελτίωση της κατάστασής του δεν είναι δυνατή, ο άνθρωπος προτιμά από τη στασιμότητα που τον απειλεί, την εξέγερση και τον αφανισμό. Αναζητά διέξοδο στην εξανέμιση του παρόντος, στον όλεθρο που θα του επιτρέψει ένα νέο ξεκίνημα, κι ας είναι αυτό απλώς και μόνο η νοσταλγία των όσων είχε και απώλεσε. 

Ο νόμος της κατάλυσης των παραγωγικών δυνάμεων για τον οποίο μας μίλησε ο Σουμπέτερ και πριν από αυτόν ο Καρλ Μαρξ δεν είναι νόμος στενά οικονομικός. Έχει το αντίστοιχό του μέσα μας, στο σκοτεινό ορμέμφυτο της αυτοκαταστροφής, που το ακούει κανείς να σέρνεται ύπουλα στους δρόμους της Αθήνας αυτόν τον καιρό. Έχει το αντίστοιχό του στις πράξεις της συλλογικής αυτοχειρίας που έθνη και πολιτισμοί διαρκώς διαπράττουν από την ανατολή του ιστορικού χρόνου. Τίποτε δεν μας είναι οχληρότερο από το να είμαστε καθηλωμένοι και δέσμιοι, έστω δέσμιοι της ευμάρειας και της ευζωίας. Και η νεωτερική εποχή, ψυχικά, μας είναι πια οχληρή, γιατί μας κρατάει δεμένους, ζητάμε κάτι πέρα απ’ αυτήν.

Αυτή η ψυχική και ηθική κόπωση, ερχόμενη να προστεθεί στα «τεράστια αποθέματα ισχύος που σώρευσε η μοντέρνα εποχή», για να θυμηθώ τον Ρίλκε, συνιστά ένα εκρηκτικό μείγμα. Γιατί άλλο πράγμα είναι οι αυτοκαταστροφικές τάσεις μιας κοινωνίας πεπερασμένης ισχύος και πόρων, και άλλο η παρόμοια ροπή ενός οικουμενικού στην εμβέλειά του πολιτισμού που διαθέτει τα μέσα να αφανίσει δεκάδες και εκατοντάδες φορές τον πλανήτη. Η Νεωτερικότητα είναι αυτός ο πολιτισμός, και εμείς είμαστε οι πρώτοι άνθρωποι που έχουν τέτοια και τόσα μέσα στη διάθεσή τους. Προτού δοκιμάσουμε να προβάλλουμε την κατάστασή μας στο μέλλον, αποτολμώντας προβλέψεις, θα ήταν καλό να την αποτιμήσουμε με εκείνα τα μέτρα και τα σταθμά που μας προμήθευσε η ιστορική πείρα. Η φύση του ανθρώπου, έγραφε ο Τζώρτζ Στάινερ σαράντα χρόνια πριν στον Πύργο του Κυανοπώγωνα, είναι ν’ ανοίγει πόρτες. Κι αυτό με κάθε τίμημα, ακόμα και αν γνωρίζει ότι μια από αυτές οδηγεί στην άβυσσο. Τώρα έχει και πάλι μια τέτοια εμπρός του. Πόσο πιθανό είναι να την αφήσει κλειστή; 

Ομιλία στο Καφέ Φλοράλ στις 11.10.2011

Πρώτη δημοσίευση: 

περ. Νέα Ευθύνη, τχ. 11, Μάιος-Ιούνιος 2012

ΠΗΓΗ:http://www.koutsourelis.gr/

Ανάρτηση από: geromorias.blogspot.com