Το δόγμα του αμόκ

(Eπενδυτής, 20/7/2013)

Η Ναόμι Κλάιν, στο «Δόγμα του σοκ», περιγράφει τους τυπικούς βασανισμούς κρατουμένων από Αμερικανούς στρατιωτικούς ανακριτές, είτε ανακριτές της CIA. Τα μέσα που χρησιμοποιούν, ανεξάρτητα από τη βία που περιλαμβάνουν και τον αποτροπιασμό που προκαλούν, αποσκοπούν σε ένα πράγμα: στην πλήρη καταστολή της βούλησης του ανακρινόμενου, ώστε να γίνει παθητικός, χωρίς ίχνος αντίστασης, απολύτως συνεργάσιμος. Η μέθοδος βασίζεται σε παλαιότερες ψυχιατρικές μεθόδους, στις οποίες τα ηλεκτροσόκ και άλλα αισθητηριακά σοκ αντιμετώπιζαν έναν βίαιο και ενδεχομένως επικίνδυνο και για τον εαυτό του ασθενή, σβήνοντας από τον εγκέφαλό του ολόκληρα «κεφάλαια» μνήμης, σκέψης, χαρακτήρα και ήθους.

Όσο κι αν οι μέθοδοι ήταν αποκρουστικές, οι προθέσεις των θεραπευτών δεν ήσαν σαδιστικές. Υποτίθεται ότι ήθελαν να φέρουν τον ασθενή σε κατάσταση ασφαλούς ηρεμίας, προσβλέποντας σε μια αναδόμηση της προσωπικότητάς του, χωρίς τις ψυχοπαθολογικές αποκλίσεις της. Οι καλές προθέσεις, βέβαια, δεν ισχύουν για τους βασανιστές-ανακριτές της CIA. Το σοκ που προκαλούν αυτοί στον ανακρινόμενο στοχεύει στην πλήρη αποδόμηση της προσωπικότητας. Θέλουν να τον κάνουν ένα συνεργάσιμο «φυτό».

Έχει γίνει αγαπημένο κλισέ της μνημονιακής εποχής ότι η Ελλάδα αποτελεί εργαστήριο ακραίας εφαρμογής τού κατά Ναόμι Κλάιν «δόγματος του σοκ». Και πράγματι, η μεθοδολογία με την οποία έδρασαν οι αγορές, οι δανειστές, οι ιδεολογικοί και πολιτικοί τους εκφραστές την τελευταία τετραετία, αλλά και προ αυτής, έχει όλα τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας βασανισμών που χρησιμοποιεί η CIA για να τσακίσει την ικανότητα των κρατουμένων να κατανοούν τον κόσμο που τους περιβάλλει, να τον νιώθουν οικείο. «Στην αρχή οι αισθήσεις απoστερoύνται κάθε εξωτερικό ερέθισμα (με κουκούλες, ωτασπίδες, δεσμά, απόλυτη απομόνωση), ενώ στη συνέχεια το σώμα βομβαρδίζεται με εξαιρετικά έντονα ερεθίσματα στροβοσκοπικά φώτα, εκκωφαντική μουσική, ξυλοδαρμούς, ηλεκτροσόκ). Ο σκοπός αυτού του σταδίου της εξασθένισης των αντιστάσεων είναι η πρόκληση ενός είδους καταιγίδας στον ανθρώπινο νου…»

Οι αναλογίες με ό,τι περιγράφει η Κλάιν είναι χαρακτηριστικές. Η ελληνική κοινωνία πέρασε πρώτα από μια μακρά περίοδο αισθητηριακής απομόνωσης, κατά την οποία στερήθηκε τη δυνατότητα και τα κριτήρια με τα οποία θα μπορούσε να διακρίνει τα σαθρά θεμέλια του εικονικού παραδείσου στον οποίο επέπλεε. Στην συνέχεια κατρακύλισε απότομα στην κόλαση. Με έναν ανελέητο καταιγισμό διαδοχικών σοκ: τα spreads, η εκτίναξη του ελλείμματος, η διόγκωση του χρέους, ο διεθνής διασυρμός, η χρεοκοπία, η ενοχοποίηση όλης της κοινωνίας, η συκοφάντηση κάθε δημόσιου αγαθού, η απειλή αποπομπής από το ευρώ, ο πρώτος δανεισμός, το πρώτο μνημόνιο, οι περικοπές μισθών και συντάξεων, η εργασιακή απορρύθμιση, η εκτίναξη της ανεργίας, η πρωτοφανής ύφεση, ο δεύτερος δανεισμός, το δεύτερο μνημόνιο, οι νέες περικοπές, οι νέες απειλές… Η τελετουργία των ελέγχων της τρόικας, το βασανιστήριο των δόσεων, η εξαγγελία νέων μέτρων που δεν αποδίδουν και η αίσθηση του πλήρους αδιεξόδου εξηγούν το ανεξήγητο: παρά τις εξάρσεις θυμού, η κοινωνία εμφανίζει χαρακτηριστικά κατατονικής συμπεριφοράς, που κάνουν ακόμη και τους «ανακριτές» να απορούν με την καρτερία και την ανοχή της.

Ωστόσο, ακόμη και το «δόγμα του σοκ», όσο απεχθές κι αν είναι, διαθέτει έναν πυρήνα ορθολογισμού. Ο βασανιστής-ανακριτής δεν θέλει να του μείνει το θύμα στα χέρια. Ο σκοπός του είναι να τον χρησιμοποιήσει, να του αποσπάσει πληροφορίες, να τον οδηγήσει σε συνενόχους του και, ιδεωδώς, να τον στρατεύσει στη δική του πλευρά. Κάτι σαν γενίτσαρο, ας πούμε.

Στην περίπτωση της δικής μας τρόικας, έχουμε ξεφύγει πλέον κι απ’ αυτό το στάδιο. Το «δόγμα του σοκ», που υποτίθεται ότι υπακούει σε μια στρατηγική, έχει δώσει τη θέση του σε μια μεθοδολογία που δεν έχει επαφή με τον ορθολογισμό. Η τρόικα και οι δανειστές που εκπροσωπεί έχουν περάσει από το «δόγμα του σοκ» στο «δόγμα του αμόκ». Μην το ψάξετε στα λεξικά, στις εγκυκλοπαίδειες και στις μηχανές αναζήτησης. Θα το βρείτε ενδεχομένως στα ψυχιατρικά εγχειρίδια. Η λέξη amok προέρχεται από τη Μαλαισία και περιγράφει την κατάσταση ξαφνικής, ανεξήγητης μανίας ενός ανθρώπου εναντίον οποιουδήποτε βρεθεί μπροστά του. Στην κουλτούρα της Μαλαισίας και της Ινδονησίας, το φαινόμενο συνδέεται με την πίστη ότι ένας άνθρωπος σε αμόκ έχει καταληφθεί από έναν κακό δαίμονα-τίγρη που τον εξωθεί να επιτίθεται εναντίον δικαίων και αδίκων με όποιο όπλο βρεθεί μπροστά του. Το αμόκ καταλήγει συνηθέστατα στην αυτοκτονία ή στην εξόντωση του επιτιθέμενου. Επομένως, συμπεραίνουν οι ειδικοί, ενδομύχως το σύνδρομο του αμόκ κρύβει πρόθεση όχι μόνο ετεροκαταστροφική, αλλά και αυτοκαταστροφική. Είναι μια μορφή αυτοχειρίας.

Η συμπεριφορά της τρόικας και των δανειστών έχει πλέον τέτοια ανορθολογικά χαρακτηριστικά. Κάθε επιστροφή της στην Αθήνα και στις άλλες μνημονιακές πρωτεύουσες θυμίζει ένα αιφνίδιο αμόκ εναντίον οτιδήποτε ζωντανού και όρθιου. Η ανεργία τρέχει με 30%, αλλά αυτοί εισηγούνται πλήρη απελευθέρωση των απολύσεων. Ο μέσος μισθός έχει μειωθεί κατά 25%, αλλά αυτοί απαιτούν να εξασφαλιστεί περαιτέρω πτώση του. Τα Ταμεία απογυμνώνονται από πόρους, κι αυτοί εισηγούνται τη μείωση ή την κατάργησή τους. Οι συντάξεις έχουν μετατραπεί σε φιλοδωρήματα για την πλειοψηφία των συνταξιούχων, κι αυτοί συζητούν κι άλλη περικοπή. Ο κρατικός μηχανισμός αποσυντίθεται, οι δημόσιοι υπάλληλοι συνταξιοδοτούνται πανικόβλητοι κατά χιλιάδες, κι αυτοί θέλουν 25.000 «κεφάλια» εδώ και τώρα. Οι φορολογούμενοι αδυνατούν να πληρώσουν αυτά που ήδη χρωστούν, κι αυτοί εισηγούνται πρόσθετους φόρους. Οι δημοσιονομικοί στόχοι έχουν εξοκείλει, κι αυτοί τους κάνουν ακόμη πιο άκαμπτους. Η ύφεση έχει κολλήσει σε ετήσιο ρυθμό άνω του 5%, κι αυτοί επιμένουν να την τροφοδοτούν. Οι μνημονιακές κυβερνήσεις παραπαίουν σε όλο τον ευρωπαϊκό Νότο, κι αυτοί επιμένουν να τις φορτώνουν με υποχρεώσεις εξοντωτικής λιτότητας, που επιταχύνουν την αποσταθεροποίησή τους.

Το παράδοξο είναι ότι αυτή η καταστροφική συμπεριφορά τους είναι ταυτόχρονα αυτοκαταστροφική. Έχει κάτι από το σκοτεινό, αυτοκτονικό, ανορθολογικό φορτίο του αμόκ. Είναι βέβαιο πως μια κατάρρευση ακόμη και ενός μόνο κρίκου από τη μνημονιακή αλυσίδα θα προκαλέσει σεισμό σε όλη την Ευρωζώνη. Είναι σίγουρο ότι η ύφεση που διαιωνίζουν στην περιφέρεια θα επιστρέψει στις οχυρωμένες αυλές τους. Είναι απολύτως βέβαιο ότι η δημιουργία μιας ζώνης αποτυχημένων κρατών, μιας αλυσίδας δημοσιονομικών προτεκτοράτων στην ευρωπαϊκή περιφέρεια αποκλείεται να οδηγήσει στην ασφαλή, στέρεη γερμανική ή βορειοευρωπαϊκή αυτοκρατορία που ονειρεύονται. Κι είναι απολύτως βέβαιο ότι το «δόγμα του αμόκ» με το οποίο επιτίθενται στις κοινωνίες-παρίες του ευρώ θα καταλήξει στην εξόντωση ή στην αυτοκτονία τους.

Το μόνο ερώτημα που μένει είναι αν πρέπει να ευχόμαστε να έρθει μια ώρα αρχύτερα το προδιαγεγραμμένο τέλος τους, έτσι ζοφερό όπως το περιγράφει ο Στέφαν Τσβάιχ στο παραπλεύρως απόσπασμα…

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

- Ξέρετε τι είναι το αμόκ;


- Το αμόκ;.. Θαρρώ πως θυμάμαι… είναι κάτι σαν μεθύσι που παθαίνουν οι Μαλαίσιοι…


- Είναι χειρότερο από μεθύσι… είναι τρέλα, ένα είδος ανθρώπινης λύσσας, για να κυριολεκτήσω… μια κρίση μονομανίας φονικής και ξέφρενης που δεν μπορεί να συγκριθεί με καμιάν αλκοολική μέθη. Εγώ ο ίδιος, όσο βρισκόμουν εκεί πέρα, μελέτησα μερικές περιπτώσεις -όταν πρόκειται για τους άλλους, είναι πάντα κανείς παρατηρητικός και πολύ θετικός-, αλλά χωρίς να μπορέσω να ανακαλύψω ποτέ το μυστικό που τις προκαλούσε… Λοιπόν, αμόκ… ναι, αμόκ, να τι είναι: ένας Μαλαίσιος, άσχετα αν είναι αγαθός, φιλήσυχος άνθρωπος, κάθεται και πίνει ήρεμα το ποτό του… βρίσκεται καθιστός εκεί δα, με απάθεια, αδιάφορος και αδρανής… όπως ήμουν εγώ καθιστός στην κάμαρά μου… και ξαφνικά πηδάει όρθιος, αρπάζει το μαχαίρι κι ορμάει στον δρόμο… τρέχει ολόισια μπροστά του, πάντα μπροστά του, χωρίς να ξέρει πού πάει…. Ό,τι ανταμώσει στον δρόμο του, άνθρωπο ή ζώο, το σκοτώνει με το κρις του κι η μυρωδιά του αίματος τον ερεθίζει ακόμη περισσότερο… Καθώς τρέχει, αφροί βγαίνουν απ’ το στόμα του, ουρλιάζει σαν μανιασμένος… αλλά τρέχει, όλο τρέχει, χωρίς να βλέπει τι υπάρχει δεξιά του κι αριστερά του, όλο τρέχει στριγγλίζοντας και κρατώντας στο χέρι, σ’ αυτή τη φοβερή τρεχάλα, το ματωμένο κρις του… Οι κάτοικοι στα χωριά ξέρουν πως καμιά δύναμη δεν μπορεί να σταματήσει όποιον κυριεύεται απ’ αυτήν την αιμοβόρικη τρέλα… κι όταν τον βλέπουν να ζυγώνει, ξεφωνίζουν απ’ όσο πιο μακριά μπορούν την απαίσια προειδοποίηση: «Αμόκ! Αμόκ!» κι όλοι το βάζουν στα πόδια… Όμως εκείνος, χωρίς να ακούει, συνεχίζει τον δρόμο του. Τρέχει χωρίς να βλέπει τίποτα κι ολοένα σκοτώνει ό,τι βρεθεί μπροστά το… ώσπου να τον ξεκάνουν σαν λυσσασμένο σκυλί ή να πέσει χάμω αποκαμωμένος και γεμάτος αφρούς.

Στέφαν Τσβάιχ, «Αμόκ ή ο τρελός της Μαλαισίας»