Οι μορφές της προσευχής Από τον βερμπαλισμό του Ρωμανού στον αποφατισμό του Κουκουζέλη

Γιώργος Ντόκος

Την 1η Οκτωβρίου η Εκκλησία τιμά μαζί την μνήμη του αγίου Ρωμανού του Μελωδού και του αγίου Ιωάννη του Κουκουζέλη. Οι δυο αυτοί άγιοι έζησαν σε διαφορετικές περιόδους, ωστόσο υπήρξαν σταθμοί στην διαμόρφωση και εξέλιξη της λατρείας στον τομέα της μουσικής και της υμνογραφίας. Ο Ρωμανός έζησε τον 6ο μ.Χ. αιώνα στα χρόνια του Ιουστινιανού, ενώ ο Κουκουζέλης τον 13ο-14ο μ.Χ. αιώνα στα χρόνια που είχε ξεκινήσει χωρίς γυρισμό η πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Χαρακτηριστικό της ποίησης του Ρωμανού (Κοντάκια) είναι ο βερμπαλισμός. Το έργο του είναι σε μέγεθος τεράστιο (1000 μακροσκελή ποιήματα)[1]. Ο Ρωμανός αφήνει την πατρίδα του Συρία και πηγαίνει στην πρωτεύουσα της ισχυρής αυτοκρατορίας Κωνσταντινούπολη, όπου θα πραγματοποιήσει μια λαμπρή καριέρα. Ο Κουκουζέλης επτά αιώνες αργότερα κινείται αντίθετα. Εγκαταλείπει απογοητευμένος την σταδιοδρομία του μουσικού στο παλάτι και εμφανίζεται σύμφωνα με τον θρύλο στη Μονή Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους ως βοσκός. Μετά την αναγνώρισή του ξεκινάει το έργο του, που το χαρακτηρίζει ο αποφατισμός. Στο έργο του Κουκουζέλη ίσως για πρώτη φορά ο λόγος παίρνει διαζύγιο από το μέλος-μουσική. Είναι η εποχή κατά την οποία η εκκλησιαστική ποίηση αρχίζει να φθίνει και αρχίζουν να δημιουργούνται τα αργά μουσικά μέλη. 

Ο Ρωμανός ο μελωδός γράφει για την γιορτή των Χριστουγέννων δυο μεγάλα Κοντάκια γεμάτα λυρισμό, θεατρικότητα, υψηλή θεολογία[2]. Αντίθετα στους τελευταίους αιώνες της αυτοκρατορίας αναπτύσσεται το κράτημα (τεριρεμ) που σύμφωνα με μια λαϊκή ερμηνευτική προσέγγιση πρόκειται για το νανούρισμα της Παναγίας στον γεννηθέντα Χριστό. Πατέρας επίσης των κρατημάτων ήταν ο Κουκουζέλης. Έτσι, από το πανηγύρι των λόγων περνάμε σε ένα έντεχνο πλην αμήχανο μοιρολόι. Από την Χριστολογία μεταβαίνουμε στον μυστικισμό.

Όταν αναφερόμαστε στη Βυζαντινή ποιητική τέχνη αυτό που έρχεται αρχικά στο μυαλό μας είναι η μίμηση και η επανάληψη και κάτι τέτοιο ισχύει πράγματι μετά τον 13ο αιώνα. Ωστόσο το να περάσουμε ιστορικά από τα Κοντάκια και τους Κανόνες στα αργά μέλη της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας είναι κάτι που δημιούργησαν ποικίλες ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές ανακατατάξεις στο διάβα αρκετών αιώνων.

Τα θέματα των ρωμανικών κοντακίων είναι κυρίως βιβλικά. Ο Ρωμανός μέσα από βιβλικές ιστορίες, θαύματα και παραβολές αναπτύσσει την θεολογία της εποχής του, μια θεολογία με κέντρο το χριστολογικό δόγμα. Ο Χριστός, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος προσέλαβε και θεράπευσε την ανθρώπινη φύση. Όλο αυτό βέβαια λαμβάνει και ένα πολιτικό περιεχόμενο. Η εκχριστιανισμένη αυτοκρατορία είναι αυτή που συνεχίζει το σωτήριο έργο του Χριστού στη γη και ο αυτοκράτορας ένα όργανό του. 

Τον έκτο αιώνα ο Ιουστινιανός εδραιώνει ένα τεράστιο κράτος από την δύση μέχρι την ανατολή και η μεγάλη ρωμαϊκή ιδέα γίνεται πάλι πραγματικότητα μόνο που αυτή τη φορά έχει χριστιανική ταυτότητα[3]. Ο αυτοκράτορας και το κράτος του είχε ευνοηθεί από τον ίδιο τον Θεό και προστατευόταν απ’ αυτόν. Η κατάκτηση όλου του κόσμου από την αυτοκρατορία συνδυάζεται σε ένα θεωρητικό επίπεδο με το Χριστολογικό δόγμα, δηλαδή την πρόσληψη του κόσμου από τον Θεό.

Τα κοντάκια του Ρωμανού περιέχουν πολλά στοιχεία από την συριακή ποίηση του Αγίου Εφραίμ, έχουν εμποτιστεί από τη ρητορική της εποχής και κρύβουν μέσα τους τη δραματικότητα, τη διαλεκτική και τον λυρισμό μιας θεατρικής παράδοσης αιώνων που είχε για ηθικούς-θρησκευτικούς λόγους διακοπεί[4]. Μέσα σε όλα αυτά εμπλέκεται η θεολογία με την πολιτική. Ο Ρωμανός μέσα από την ποίηση του θα εξάρει τον Ιουστινιανό ως ελέω Θεού αυτοκράτορα, αλλά θα τον ελέγξει ύστερα από την αιματηρή καταστολή της στάσης του Νίκα στον Ιππόδρομο[5]. Στο Κοντάκιο του για την Δευτέρα Παρουσία[6] θα είναι από τους πρώτους που θα εισαγάγουν τον τρόμο[7] ως μέσο για την απόκτηση της αρετής βοηθώντας έτσι τις κατασταλτικές λειτουργίες της εξουσίας, παράλληλα όμως θα γράψει Κοντάκια που μιλούν για την άπειρη φιλανθρωπία του Θεού[8].

Σε πολλά σημεία η ποίηση του Ρωμανού μοιάζει να εκφράζει μια εκκοσμικευμένη εσχατολογία, ωστόσο ιστορικές συγκυρίες τελικά θα κάνουν το έργο του να απομακρυνθεί από αυτό το δρόμο. Μετά την στάση του Νίκα πολλές συμφορές διαδέχονται η μια την άλλη. Οι σεισμοί, τα ακραία καιρικά φαινόμενα και κυρίως η φονική πανώλη που αφάνισε εκατομμύρια κόσμου μοιάζουν με σημεία, γεννούν ερωτήματα και αλλάζουν ρότα στην ποίηση του Ρωμανού. Το μέλλον αφήνεται στον Χριστό που είναι ο μόνος που μπορεί να φροντίσει για την ειρήνη, την υγεία των ανθρώπων, του αέρα και των καρπών της γης. Η θεία τιμωρία έρχεται με βίαια μέσα, φυσικές καταστροφές και συμφορές για να καλέσει σε μετάνοια τους ανθρώπους.

Κάποιοι ερευνητές εντοπίζουν στη γέννηση του κοντακίου, του κανόνα, των ιδιόμελων τροπαρίων μια τάση εσωτερίκευσης της πίστης και ατομικισμού[9]. Αυτή η στάση όμως εκφράζει μια βαθύτερη ανάγκη για αυτονομία από την κεντρική εξουσία που με τη σειρά της αντλεί σε αυτή την εποχή νομιμοποίηση από τον Θεό. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτά τα είδη γεννιούνται σε εποχές κατά τις οποίες ισχυρές βυζαντινές οικογένειες αντιμάχονται τον αυτοκράτορα και αυτός με μεταρρυθμίσεις προσπαθεί να τις υποτάξει. 

Αργότερα την εποχή του Κουκουζέλη αλλά και πιο νωρίς αρχίζει να επικρατεί σιγά-σιγά ο μυστικισμός, η απόσυρση από τα πολιτικά και ιστορικά πράγματα ως πολιτική στάση. Αυτή η στάση εκφράζεται στην λειτουργική τέχνη, από κάποια χρονική στιγμή και μετά, που σηματοδοτείται από την μορφή του Κουκουζέλη, από τα αργά ψαλτικά μέλη. Τι άραγε δημιούργησε τον αργό τρόπο ψαλσίματος; Κάποιοι ομιλούν για ένα κλίμα μεγαλείου και προσευχής που προκαλούν αυτές οι συνθέσεις. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι με αυτή τη μορφή της τέχνης οι μοναχοί παρέμεναν περισσότερες ώρες στο ναό για προσευχή προσεγγίζοντας πρακτικά το ζήτημα. Ενώ άλλοι θα πουν ότι η θεολογία εκφράζει με αυτό τον τρόπο πρακτικά τις μυστικές τάσεις που τονίζουν το αδύνατο της γνώσεως της ουσίας του Θεού από τον άνθρωπο, αλλά της μετοχής του στις άκτιστες θείες ενέργειες. Όλες αυτές οι προσεγγίσεις ευσταθούν, ωστόσο τις δημιούργησαν ή μάλλον καλύτερα τις γενίκευσαν κάποιες συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες.

Η ζωή του αγίου Ιωάννη του Κουκουζέλη έχει όλους εκείνους τους γρίφους, τις συγκινησιακές φορτίσεις και τα θαυμαστά γεγονότα που είναι χαρακτηριστικά των θρύλων. Ο ίδιος είναι ένας μεγάλος μεταρρυθμιστής και στην εποχή του γεννιούνται τα αργά ψαλτικά μέλη[10], ενώ ο λόγος, το νόημα του κειμένου περνάει σε δεύτερη μοίρα. Η απογοήτευση από την παρακμή δημιουργούν ένα μοναδικής έμπνευσης μουσικό σύστημα που νομίζει κανείς ότι έχει πλατωνικές καταβολές. Είναι ένας τέλειος διαμορφωμένα κόσμος ως αντίδραση απέναντι στην παρακμή.

Ο Κουκουζέλης και η εποχή του, με τον τροχό του και τα σημαδόφωνά του διαμόρφωσε ένα μουσικό σύστημα μαθηματικά δομημένο, με περίπλοκες και μεγάλες σε διάρκεια μουσικές φόρμες που διαδέχονται η μια την άλλη σε διάφορες τονικότητες και σε οκτώ διαφορετικούς ήχους. Οι λέξεις χάθηκαν πίσω από τα μουσικά τόξα όπως τα λόγια χάνονται όταν οι ανθρώπινες πράξεις αδυνατούν να αλλάξουν και να καταλάβουν τον ρου της ιστορίας. Ταυτόχρονα κυριάρχησαν τα δυο κυριότερα χαρακτηριστικά της θεολογίας των μέσων χρόνων που είναι ο μυστικισμός, δηλαδή η προσωπική σχέση με τον Θεό από την μια μεριά, ενώ από την άλλη η Βασιλεία του Θεού μετατίθεται στο μακρινό μέλλον.

Κατά την Οθωμανική περίοδο η οθωμανική μουσική συνδιαμορφώνεται μαζί με την εκκλησιαστική[11]. Πολλοί το άκουσμα το κατατάσσουν άκριτα στον αυτοσχεδιασμό και το ονομάζουν αμανέ, παρ’ όλα αυτά έχουμε μια συνέχιση της αντίληψης του Κουκουζέλη με άλλες θέσεις, κλίμακες, ρυθμούς και μοτίβα. Η μουσική της περιόδου αυτής σου δίνει την αίσθηση μιας αυτοπαράδοσης σε ένα πεπρωμένο που δεν μπορείς να αλλάξεις. Παράλληλα την ίδια περίπου περίοδο στην Δύση ο Μπαχ με το συγκερασμό των κλιμάκων θέτει τις βάσεις για την συμφωνική μουσική. 

Μετά τον Διαφωτισμό ξεκινάει μια προσπάθεια συντμήσεως των αργών μουσικών φράσεων[12]. Υπάρχει πλέον διάχυτη η πεποίθηση ότι κάποια πράγματα πρέπει να απλοποιηθούν προκειμένου να συμμετέχουν περισσότεροι σε αυτά, ενώ ο λόγος αρχίζει πλέον να έχει θετικό πρόσημο και οι άνθρωποι νιώθουν ότι μπορούν να διεκδικήσουν μια καλύτερη ζωή στο σήμερα.

Ο θρύλος γράφει ότι ο άγιος Ρωμανός δέχθηκε στον ύπνο του ένα βιβλίο από την Παναγία και τον προέτρεπε να το φάει, ενώ ο άγιος Ιωάννης ο Κουκουζέλης αποκοιμήθηκε και αυτός την ώρα που έψελνε και η Παναγία του χάρισε ένα νόμισμα. Και όλα αυτά είναι τα βραβεία σε αυτούς που παρ’ όλες τις αντίξοες ιστορικές συνθήκες δεν παραδόθηκαν στον μηδενισμό και το κακό, αλλά συνέχισαν να ζουν δημιουργώντας.

Σημειώσεις

[1] Για τον Ρωμανό τον Μελωδό βλέπε: Θεοχάρη Δετοράκη, Βυζαντινή Υμνογραφία, Ηράκλειο 1997. Μετάφραση των Κοντακίων του αγίου Ρωμανού: Αρχιμ. Ανανία Κουστένη, Ρωμανού Μελωδού Υμνοι, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2011

[2] Για τη θεολογία της ποίησης του αγίου Ρωμανού: Κουρεμπελέ Ιωάννη, Η Χριστολογία του Ρωμανού του Μελωδού και η σωτηριολογική σημασία της, Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), Σχολή Θεολογική, Τμήμα Θεολογίας, 1998

[3] Βλέπε: Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η Πολιτική Ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Τα Οικουμενικά Ονειρα σελ. 28 και εξής, εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα 2013

[4] Για τη σχέση Θεάτρου και Εκκλησίας: Ιωσήφ Βιβιλάκη Το κήρυγμα ως performance. Εκκλησιαστική ρητορική και θεατρική τέχνη μετά το Βυζάντιο, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2013.

[5] Κοντάκιον Εις έκαστον σεισμόν και εμπρησμόν.

[6] Δημητρίου Δ. Τριανταφυλλόπουλου, Σωτηρία και τιμωρία: Η εικαστική πλευρά της Δευτέρας 

Παρουσίας, Περιοδικό Σύναξη, τόμος 121, σελ.28

[7] Εδώ ίσως θα μπορούσαμε να διακρίνουμε ίχνη της θεολογίας του αγίου Εφραίμ του Σύρου...

[8] Κοντάκιον Εις τον Ασωτον Υιόν

[9] Βλέπε: Δημητρίου Μόσχου, Συλλογικό χάρισμα, σύνοδοι και ενότητα κατά τη μέση και ύστερη περίοδο της ιστορίας της Εκκλησίας, Περιοδικό Σύναξη, τόμος 134, σελ.26-27. π. Αντωνίου Πινακούλα, Η επιστροφή του ενοριακού τυπικού, Περιοδικό Σύναξη, τόμος 105, σελ.14

[10] Τα αργά μέλη έχουν προκαλέσει μεγάλο προβληματισμό και αίσθηση. Ο Σίμων Καρράς υπέθεσε ότι η συγκεκριμένη γραφή θα μπορούσε να διαβαστεί και με σύντομο τρόπο σε παλιότερες εποχές πρακτική η οποία χάθηκε. Αυτή υπόθεση απετέλεσε και το θέμα της πολυσέλιδης διατριβής του Ιωάννη Αρβανίτη, Ο ρυθμός των εκκλησιαστικών μελών μέσα από τη παλαιογραφική έρευνα και την εξήγηση της παλαιάς σημειογραφίας. Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Μουσικών Σπουδών 2010.

[11]Για την σχέση Οθωμανικής μουσικής και Εκκλησιαστικής μουσικής: Νίκου Ανδρίκου, Η εκκλησιαστική μουσική της Σμύρνης (1800-1922), εκδόσεις Μέθεξις, 2012

[12] Για το ζήτημα των συντμήσεων: Δημητρίου Mπαλαγεώργου, Ο Θεόδουλος μοναχός και το έργο των συντμήσεων, Αθήνα 2003. Γρηγορίου Στάθη, Αφιερωματικός τόμος: Τιμή προς τον διδάσκαλο... Αθήνα 2001, σ. 588-612

πηγή: Aντίφωνο