Η ανύπαρκτη «κοινωνική δικτύωση»

Μανώλης Βαρδής

Ο όρος «κοινωνική δικτύωση» όπως προβάλλεται μέσα από τα social media είναι εν πολλοίς απατηλός. Βγάζοντας φωτογραφίες του εαυτού μας και των φίλων μας, αυτές τις άτεχνες smile φωτογραφίες, οι κοινωνικές συναλλαγές μας είναι λιγότερο απαιτητικές και πιο επιφανειακές από τις συναλλαγές πρόσωπο με πρόσωπο. Κατά συνέπεια, η περιέργεια με την ευκολία συνδυάζονται καταπληκτικά.

Πληθαίνουν έτσι και οι «φίλοι» στο facebook. Όπως όμως λέει ο ιστορικός του facebook David Kirkpatrick, η απόκτηση φίλων είχε εξ αρχής ένα στοιχείο ανταγωνιστικότητας...αν ο συγκάτοικός σου είχε 300 φίλους κι εσύ είχες μόνον 100, έπρεπε οπωσδήποτε να προσπαθήσεις να τα καταφέρεις καλύτερα[1].

Από εκεί και πέρα τα πράγματα γίνονται πολύ πιο σοβαρά από μία «χαλασμένη» αισθητική ή έναν υπερφίαλο ναρκισσισμό. Το διαδίκτυο 

ευνοώντας τον σύντομο, αποσπασματικό λόγο και τη στιγμιαία είδηση ή το ευφυολόγημα, δημιουργεί ένα πλαίσιο καταφυγής για άτομα με θρυμματισμένη εαυτότητα. Οι συγκρούσεις και οι «τσαμπουκάδες» φαίνονται ακραίοι διότι είναι εικονικοί, διαμεσολαβημένοι από το Μέσο. Το τραβάνε στα άκρα γιατί τους είναι εύκολο πίσω από την οθόνη. Είναι κάτι σαν αυτούς που βομβαρδίζουν πόλεις μέσω του υπολογιστή. Αντίστοιχα, οι «πλάκες» είναι επιπέδου γηπέδου. Την ίδια στιγμή που η αυστηρότητα σε ζητήματα πολιτικής ορθότητας άτεγκτη. Ο ναρκισσιστής χρήστης των social media πολλές φορές φαντασιώνεται ότι είναι αρχηγός ή ηγέτης ενός διαδικτυακού «κόμβου». Η προσωπική ισχύς επιβεβαιώνεται, μέσω των «μπλοκαρισμάτων» και των καταγγελιών. Υπάρχει μία φετιχιστική αγάπη για τον «τοίχο» που πάντα πρέπει να αρέσει στους πολυάριθμους φίλους.

Προέκταση αυτών των σκέψεων είναι και η θεωρία της «επιλεκτικής έκθεσης» (selective exposure), σύμφωνα με την οποία όταν το υποκείμενο συναντά μηνύματα που αντίκεινται στο δικό του σύστημα πεποιθήσεων, αισθάνεται άβολα και αναζητά αντί αυτών μηνύματα με τα οποία συμφωνεί.

Η έρευνα των blogs επιβεβαιώνει ως ένα βαθμό αυτή την άποψη καθώς με επίκεντρο διάφορα θέματα (issues) όπως ο πόλεμος στο Ιράκ ή οι προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ διαμορφώνονται συστάδες/συστοιχίες (clusters) διασύνδεσης μέσω links μεταξύ ομοιογενών blogs ή μεταξύ blogs ίδιων πολιτικών απόψεων (συντηρητικών ή δημοκρατικών)[2]. Δεν πρέπει άλλωστε να μας διαφεύγει το γεγονός ότι, σε αντίθεση με τα παραδοσιακά media, οι νέες τεχνολογίες δεν «εισβάλλουν» στον ιδιωτικό χώρο απρόσκλητες, προϋποθέτουν τη διαδικασία της επιλογής ή της εκλογής του περιεχομένου από τον χρήστη[3].

Ακόμα και ο R. Kelly Gerrett που έχει μελετήσει την on line αναζήτηση πολιτικής πληροφόρησης από αντίθετες ομάδες υποστήριξης, έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι όντως υφίσταται ιδεολογική επιλεκτικότητα, μόνο που οι αντίθετες απόψεις δεν αποκλείονται εντελώς ̇ πολύ περισσότερο, οι πιο ακραίοι υποστηρικτές (των Bush και Kerry στην έρευνα) είναι και αυτοί που θα διαβάσουν τα αντίπαλα sites, ενδεχομένως προκειμένου να ενισχύσουν τις απόψεις τους[4].

O τρόπος διασύνδεσης είναι επίσης ενδεικτικός του κατά πόσο όντως υφίσταται διάλογος ανάμεσα σε ομάδες με διαφορετικές απόψεις. Τα «επιχειρήματα του αχυράνθρωπου» (straw-man arguments) είναι ο συνηθέστερος τρόπος διασύνδεσης με αντίπαλους bloggers ̇ πρόκειται για επιφανειακή επιχειρηματολογία που απλά αναδεικνύει το λάθος της αντίπαλης άποψης (χωρίς βαθύτερη διαπραγμάτευση). Σε αντίθεση μ’ αυτά υπάρχουν επίσης τα «επιχειρήματα διαφωνίας», τα ουδέτερα ή μη πολιτικά posts, και μία ιδιαίτερη κατηγορία: τα posts πρόσκλησης (guest posts) που αφορούν επισκέψεις από bloggers διαφορετικής ιδεολογίας σε κάποιο «αντίθετο» blog[5].

Στην ίδια συνάφεια πρέπει να δούμε και την κυρίαρχη στην αρχιτεκτονική του web αρχή του «ο νικητής τα παίρνει όλα» (winners take all) ̇ αυτό σημαίνει ότι σε αντίθεση με κάθε δημοκρατική-εξισωτική άποψη, η ορατότητα των sites ή των blogs εξαρτάται/μετράται από την ποσότητα των links που αυτά δέχονται, δηλαδή από το κατά πόσο αποτελούν επικοινωνιακούς κόμβους (nodes). Και αυτό διότι οι «περιηγητές» (surfers) στο διαδίκτυο έχουν την τάση να σταματούν την αναζήτησή τους στα πρώτα ικανοποιητικά αποτελέσματα, και όχι στα καλύτερα ποιοτικά. Επειδή δε αυτή η καταμέτρηση διενεργείται από «μηχανές αναζήτησης», πολλοί κάνουν λόγο για ενδογενή ανισότητα του συστήματος[6].

Στη διαδικτυακή κοινότητα η φήμη ενός blog, η εμμονή του στον χρόνο και η κεντρική του σημασία ως επικοινωνιακού κόμβου αυτόματα το τοποθετεί σ’ αυτό που ονομάζουμε A-list. Πρόκειται για την ελίτ της «μπλογκόσφαιρας», για εκείνα τα blogs που, με δεδομένη την αναγνωσιμότητά τους, μπορούν να δανείσουν λίγη απ’ αυτή και σε άσημα blogs, όταν αυτά φιλοξενούν links διασύνδεσης. Τα blogs A-list δημιουργούν λοιπόν έναν «μικρό κόσμο» μέσα στην αναρχία του διαδικτύου, «φιλτράροντας» τις πληροφορίες και κατευθύνοντας την αναζήτηση. Δεν είναι τυχαίο μάλιστα ότι αυτή η κατηγορία διαβάζεται περισσότερο από τους δημοσιογράφους, επηρεάζοντας περισσότερο τη διαμόρφωση της δημόσιας ατζέντασ[7]. Πρόκειται κυρίως για πολιτικά blogs, τα οποία δέχονται περισσότερα από 350.000 «χτυπήματα» (hits) την ημέρα (στις ΗΠΑ μερικά είναι το Instapundit, Daily Kos και το Wonkette).

Ως «νομενκλατούρα» της «μπλογκόσφαιρας» σπάνια καταφεύγουν στην ανωνυμία, «ανεβάζουν» κείμενα πολύ συχνά, επιδιώκουν την επικοινωνία με το ακροατήριο, στοχεύουν στην προσωπική προβολή και στην αναγνωσιμότητα, επιδεικνύον έναν ιδιότυπο ναρκισσισμό, ανταποδίδοντας links σ’ αυτούς που διασυνδέονται μαζί τους, και σπάνια επιτίθενται ή χρησιμοποιούν επιφανειακή και ανυπόστατη γλώσσα ή πληροφορίεσ[8].

Είναι σαφές λοιπόν ότι δεν μπορεί να γίνει λόγος για ισότητα διαλόγου στην διαδικτυακή αρχιτεκτονική. Ο καθένας μπορεί να εκφράσει ό,τι θέλει, όμως υπάρχει σαφής «διαστρωμάτωση» (stratification), η οποία και ρυθμίζει τον διαδικτυακό διάλογο.

Τουλάχιστον είναι ο διάλογος έλλογος και πολιτισμένος; Η ανωνυμία και η ύπαρξη ομάδων συζήτησης είναι δυνατόν να ευνοήσει και εκφράσεις αγένειας ή μη-κοινωνικότητας (incivility)[9] πραγματικά, τα blogs περιέχουν και τέτοιες πλευρές, μολονότι σ’ ένα βαθμό περιορισμένο ή κρυφό και υπόγειο (π.χ. μέσω ειρωνείας ), το σημαντικό όμως έγκειται αλλού: πολλές φορές άψογα συγκροτημένα και έλλογα επιχειρήματα δεν παύουν να είναι «μη-κοινωνικά», με την έννοια της στοχοποίησης κοινωνικών ομάδων, ενώ οι επιθετικές εκφράσεις και οι ύβρεις συνήθως περιορίζονται σε προσωπικό επίπεδο και δεν λαμβάνουν ευρύτερες διαστάσεις[10]. Ο κοινός όρος που αποτυπώνει αυτές τις λεκτικές επιθέσεις έχει καθιερωθεί πλέον ως flaming και αφορά είτε προσβλητικές επιθέσεις στο περιεχόμενο ενός σχολίου είτε απλά στον σχολιαστή[11].

Οι βιτριολικές αυτές επιθέσεις είναι βέβαια μειοψηφικές, όμως-και εδώ είναι το χαρακτηριστικό-αποτελούν καταλήξεις συζητήσεων που έχουν ξεκινήσει φιλικά ή ουδέτερα. Αυτό ως ένα βαθμό εξηγείται από την ιδεολογική ένταση ενός προβλήματος και από τον περιορισμένο χρόνο που προσφέρει η συζήτηση στο διαδίκτυο[12].

Για το πόσο κοντά βρίσκονται τα πεδία ενός ειρηνικού/πολιτισμένου και ενός επιθετικού διαλόγου δεν χρειάζεται παρά να δει κανείς τη λειτουργία του ηλεκτρονικού spam, της διαδικασίας δηλαδή μέσω της οποίας κάποιος αποστέλλει απρόσκλητος μηνύματα ή σχόλια σε blogs, τα οποία είναι αποσταθεροποιητικά και διαταράσσουν τη συνοχή της επιχειρηματολογίας για ένα θέμα. Υπάρχουν πολλές κατηγορίες spamming, που στην ανώδυνη και παιγνιώδη εκδοχή τους μπορεί να ομοιάζουν και τις «διαλογικές ετερογλωσσίες» του Bakhtin, όμως στην επιθετική τους εκδοχή, όπως η ιστορία ενός σχολιαστή που υφάρπαξε το αληθινό όνομα μίας φοιτήτριας και δημοσίευσε μία σεξουαλική φαντασίωση βασανιστηρίων σε διαδικτυακή ομάδα συζήτησης, συνιστούν όντως επιθέσεις στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και στον πολιτισμένο διάλογο[13].

Εάν περάσουμε από τη μορφή του λόγου στην αρχιτεκτονική του web, θα παρατηρήσουμε ότι «ομάδες μίσους» (hate groups), όπως είναι ρατσιστικές, νεοναζιστικές ή εγκληματικές, οργανώνονται διαδικτυακά κατά τον ίδιο αποκεντρωμένο τρόπο. Συνιστούν και αυτές συστάδες (clusters), που επικοινωνούν, ενώ υφίστανται και γι’ αυτές bloggers- αρχηγοί που τρόπον τινά συνιστούν τους κεντρικούς κόμβους της διασύνδεσης[14].

Σημειώσεις

[1] Ρίτσαρντ Σέννετ, Μαζί, εκδόσεις Νησίδες, 2015, 156.

[2] Βλέπε J. Brundidge/R.E. Rice, ‘Political Engagement Online’, στο Routledge Handbook of Internet Politics, ed. by A. Chadwick/Ph.N. Howard, pp. 144εξ, και M. Tremayne/N. Zheng/et. al., ‘Issue Publics on the Web: Applying Network Theory to the war blogosphere;, Journal of Computer-Mediated Communication, 12/1, article15, http://jcmc.indiana.edu/vol12/issue1/tremayne.html

[3] Βλέπε και τα σχετικά γραφήματα στο Μ.V. Alstyne/E. Brynjolfsson, Electronic Communities: Global Village or Cyberbalkans?, http://web.mit.edu/marshall/www/papers/CyberBalkans.pdf 

[4] R. K. Garrett, Seeking Similarity, not avoiding Difference: Reframing the Selective Exposure Debate, 2006, http://www.allacademic.com/meta/p_mla_apa_research_citation/0/9/1/5/6/p91569_index.html

[5] Ε. Hargittai/J. Gallo/M. Kane, ‘Cross-ideological discussions among conservative and libera[l bloggers’,Public Choice 134 (2007), pp. 67-86.

[6] Βλέπε Μ. Hindman/K. Tsioutsioulikis/J.A. Johnson, ‘’Googlearchy’’. How a few heavily-linked sites dominate Politics on the web, 2003, 

http://www.cs.princeton.edu/~kt/mpsa03.pdf 

[7] Βλέπε S.C. Herring, I. Kouper, JC. Paolillo et.al., ‘Conversations in the Blogosphere: An Analysis ‘From the Bottom Up’, 2005, https://www.academia.edu/233585/Conversations_in_the_blogosphere_A_social_net work_analysis_from_the_bottom_up_

[8] Για τα A-list Blogs βλέπε Κ.D. Trammell/ Ana Keshelashvili, ‘Examining the New Influencers: A Self-Presentation Study of A-List Blogs’, http://www.kayesweetser.com/wp-content/uploads/2008/02/trammell-keshelashvili-2006-self-presentation-on-blogs.pdf

[9] Με τον όρο «μη-κοινωνικότητα» εννοούμε απόψεις επιθετικές απέναντι σε κοινωνικές ομάδες, πρόκειται για την κοινωνική διάσταση της συλλογικής ευγένειας, βλέπε Z. Papacharissi, ‘Democracy online: civility, politeness, and the democratic potential of online political discussion groups’, New Media & Society 2004/6, pp.261-267.

[10] Z. Papacharissi, στο ίδιο, pp. 278-281.

[11] R. Davis, The web of Politics, The Internet’s impact on the American Political System, Oxford University Press, 1999, pp. 157-161. 

[12] K. Hill and J.E. Hughes, Cyberpolitics. Citizen Activism in the Age of the Internet, Bowman & Littlefield, 1998, pp. 61-62.

[13] Με τον όρο «διαλογικές ετερογλωσσίες» αναφερόμαστε στον παροδικό, αντιθετικό και πολεμικό τόνο που δημιουργούν «κατώτερα» λογοτεχνικά είδη (όπως τα παραμύθια, τα ανέκδοτα κ.α.) ενάντια στον επίσημο, κατεστημένο λόγο. Γι’ αυτές και γενικότερα για το spamming βλέπε Ch. J. Stivale, ‘Spam. Heteroglossia and Harassment in Cyberspace’, στο συλλογικό Intenet Culture, ed. D. Porter, Routledge 1997, pp. 133-144.

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει την σελίδα είναι έργο του Κωνσταντίνου Ξενάκη.

Το προσωπικό ιστολόγιο του M. Βαρδή είναι: www.manolisgvardis.wordpress.com

πηγή: Aντίφωνο