(12 ΙΟΥΝΙΟΥ 1914) ΗΜΕΡΑ ΜΝΗΜΗΣ ΤΩΝ ΣΦΑΓΩΝ ΣΤΗΝ ΦΩΚΑΙΑ (Π. & Ν.) ΤΗΣ Μ. ΑΣΙΑΣ

του Γιάννη Κιουλέκα*  - 19 ΙΟΥΝΙΟΥ 2015

<< Τόπος είναι οι ρίζες , εκεί που είναι θαμμένοι οι πρόγονοι (μας), ο τόπος δημιουργεί ταυτότητα ελληνικότητας και ο τόπος της ελιάς, του αμπελιού, των οπωροφόρων , του σιταριού και των  ‘’ζωντανών’’, πρέπει να τον υπερασπιστούμε. Είναι η παράδοση, η μνήμη… Και η προσωπική μου εμπειρία μου δείχνει πως το πράγμα που με βοήθησε, περισσότερο από κάθε άλλο , δεν ήταν οι αφηρημένοι στοχασμοί ενός διανοούμενου, αλλά η πίστη και η προσήλωση μου σ΄ έναν κόσμο ζωντανών και περασμένων ανθρώπων στα έργα τους, στις φωνές τους, στο ρυθμό τους, στη δροσιά τους. Αυτός ο κόσμος, όλος μαζί, μου έδωσε το συναίσθημα πως δεν είμαι μια αδέσποτη μονάδα, ένα άχερο στ’ αλώνι. Μου έδωσε τη δύναμη  να κρατηθώ ανάμεσα στους χαλασμούς που ήταν της μοίρας μου να ιδώ. Κι ακόμη, μ’ έκανε να νιώσω, όταν ξαναείδα το χώμα που με γέννησε, πως ο άνθρωπος έχει ρίζες, κι όταν τις κόψουν πονεί, βιολογικά, όπως όταν τον ακρωτηριάσουν. Κι όλα τούτα θα μπορούσα να τα ονομάσω με τη λέξη παράδοση… >>    Γ. Σεφέρης

Η σημερινή ημέρα για όλους εμάς τους Φωκιανούς είναι ημέρα στοχασμού, ατομικής και συλλογικής περισυλλογής, ημέρα μνήμης της σφαγής των προγόνων μας που διαπράχθηκε από τα «τάγματα εφόδου» του κομιτάτου « Ένωσης και Πρόοδος» -- (Νεότουρκοι) --  στις αρχές του περασμένου αιώνα και σε εφαρμογή της στρατηγικής του...  Είναι η ημέρα  κατά την οποία  άρχισαν οι σφαγές στην Φώκαια (Παλαιά & Νέα) της Μ. Ασίας, για να ξεριζωθεί όλο το ελληνικό – χριστιανικό στοιχείο από τις πατρογονικές του εστίες . Η Γενοκτονία εφαρμόσθηκε σε όλα τα παράλια της Ιωνίας.  Είχε έρθει η σειρά της Φώκαιας να πληρώσει χωρίς να έχει φταίξει σε τίποτα, το δικό της «μερίδιο» στην δημιουργία του τουρκικού κράτους.

H ΙΣΤΟΡΙΑ

Η Φώκαια είναι παράλια πόλη και λιμάνι της Μ. Ασίας  της κατοπινής Λυδίας. Ιδρύθηκε περίπου τον 8^ο π.Χ. αιώνα, ίσως και παλαιότερα , στην περιοχή που πιο μπροστά κατοικούσαν Αιολείς απ’ την  Κύμη. Έτσι αποτελεί την αρχή της Ιωνίας και το τέλος της Αιολίδας.  Η κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η ναυτιλία και το εμπόριο. Η Φώκαια ήταν απ’ τις πιο μικρές πόλεις της Ιωνίας αλλά κι η πιο δραστήρια στο εμπόριο και τον αποικισμό. Όταν στο τέλος του 7^ου αιώνα παρουσιάστηκε ανάγκη να δημιουργήσει νέες αποικίες, βρήκε πιασμένες από άλλους τις πιο κατάλληλες (κοντινές) περιοχές κι έτσι αφού ίδρυσε το 654 π.Χ.  τη Λάμψακο στον Ελλήσποντο, στράφηκε μόνη αυτή απ’ όλες τις άλλες Ιωνικές πόλεις προς τη Δυτική Μεσόγειο (Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία) και ίδρυσε εκεί ονομαστές αποικίες.

Οι Φωκαείς θαλασσοπόροι έφθασαν στην Ταρτησσό , πόλη της Ν.Δ. Ισπανίας, το 620 π.Χ. και δημιούργησαν εμπορικές γραμμές μεταφοράς των μεταλλευμάτων, που παράγονταν εκεί (χαλκό, άργυρο, κασσίτερο κ.α.)

Πρώτοι οι Φωκαείς χρησιμοποίησαν τις «Πεντηκοντόρους», πλοία ευκίνητα και εξοπλισμένα κατάλληλα για μακρινά και επικίνδυνα ταξίδια. Έτσι σιγά-σιγά, έγιναν κύριοι της Μεσογείου και επειδή τα ταξίδια ήταν μακρινά, ίδρυσαν σε διάφορα σημεία – σταθμούς ανεφοδιασμού και επισκευής των πλοίων, που μερικοί απ’ αυτούς εξελίχθηκαν σε αποικίες κατά μήκος της Ιβηρικής  χερσονήσου.

Ο Ηρόδοτος αναφέρει χαρακτηριστικά (Α 63): «Οἱ δὲ Φωκαεὶς οὓτοι, ναυτιλίηση μακρήσι πρῶτοι τῶν Ἑλλήνων ἐχρήσαντο, καὶ τὴν τε Ἀδρίην, καὶ τὴν Τυρσήνη καὶ τὴν Ἰβηρίαν καὶ τὸν Ταρτησσὸν οὓτοι εἰσὶ οἱ καταδέξαντες». (Οι Φωκαείς πρώτοι από τους Έλληνες χρησιμοποίησαν την ναυτιλία για μακρινά ταξίδια και έφτασαν ως τις ακτές της Αδριατικής και της Τυρρηνικής θάλασσας και ως την Ιβηρική χερσόνησο)!

Τέτοιες αποικίες, που ιδρύθηκαν γύρω στο 600 π.Χ. ήταν το Ημεροσκόπιο, το Εμπόριο και η Μαινάκη  η οποία βρισκόταν κοντά στις Ηράκλειες στήλες και στις εκβολές του ποταμού Γκουανταλκιβίρ. Εκεί περίπου όπου βρίσκεται σήμερα η Μάλαγα, παρόλο που την περιοχή τη θεωρούσαν  τότε οι ντόπιοι ως απαγορευμένη απ’ τους Θεούς. Παρόμοιες αποικίες βρίσκονταν και στις ακτές του Ατλαντικού μέχρι τα Γάδειρα. Ίσως και μερικές εγκαταστάσεις που βρέθηκαν στις Βαλεαρίδες να δημιουργήθηκαν απ’ τους Φωκιανούς.

Το 600 π.Χ. ίδρυσαν κατά τον Στράβωνα , στις ακτές της Γαλατείας (στα νότια παράλια της Γαλλίας),  στις  εκβολές  του  Ροδανού  ποταμού,  μια  απ’ τις  πιο  σπουδαίες , τη Μασσαλία. Από την Μασσαλία διοχέτευαν στο εσωτερικό της χώρας τα ελληνικά εμπορεύματα και φαίνεται ακόμη ότι οι ντόπιοι κάτοικοι διδάχτηκαν την καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού. Στην Μασσαλία ξεχώρισε η μορφή του  Ευθυμένη και του Πυθέα, ο πρώτος εκ των οποίων ταξίδεψε ως την Λιβύη και ο δεύτερος στο ταξίδι του προς τις βορειοδυτικές ακτές της Ευρώπης, που διήρκεσε 50 χρόνια, έφτασε ως την Γροιλανδία και τον Βόρειο Πόλο και απέδειξε ότι η Βρετανία είναι νήσος.

            Στην ίδια παραλία οι Φωκαείς έχτισαν και την Ολβία, ενώ οι Μασσαλιώτες τη Νίκαια (Nice), την Αντίπολη (σημερινή Αντίμπ-Antipes), την Ιεράπολη (Ιέρ), την Αγαθή  Ροήν και  τον Μονάκου Λιμένα ( Μονακό – Monacco).  Απ’ την Μασσαλία εκπολιτίσθηκε η υπόλοιπη Γαλλία και άλλες γειτονικές χώρες.

Σήμερα, στο Δημαρχείο της Μασσαλίας βρίσκεται ένα μαρμάρινο αντίγραφο από έναν ανάγλυφο πετεινό «Πετεινό της Νίκης» (που βρέθηκε στη Φώκαια), δώρο των Φωκαέων προς τους  Μασσαλιώτες.

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι πρόσφατα φίλαθλοι της τοπικής ομάδας (Marseille) σήκωσαν ένα τεράστιο coreo με την ελληνική σημαία στο κέντρο της οποίας απεικονιζόταν ένας αρχαίος Έλληνας και ένα πανό που έγραφε: «Εμείς δεν αρνούμαστε την καταγωγή μας». (δείτε το βίντεο στο YOUTUBE)

Μετά το 560 π.Χ.  οι Φωκαείς ίδρυσαν στην Κορσική την Αλαρία ή Αλερία καθώς και την Κάλιαρι (Κάλιαρι) και την Ολβία στην Σαρδηνία. Επίσης αποικίες των Φωκαέων ήταν το Ρήγιο  και η Ελέα (ή Υέλη) στην Ν. Ιταλία.

ΟΙ ΣΦΑΓΕΣ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΑΥΤΟΠΤΗ ΜΑΡΤΥΡΑ

Ο Φελίξ Σαρτιώ (1876 – 1944) ήταν Γάλλος μηχανικός, απόφοιτος της Πολυτεχνικής Σχολής και διευθυντής εκμετάλλευσης στους Σιδηροδρόμους του Βορρά, ενδιαφερόταν και για την αρχαιολογία και κατέγραψε με την πέννα του αλλά και με τη φωτογραφική του μηχανή όχι μόνο τα αρχαία της πόλης αλλά και την σφαγή των κατοίκων της και την καταστροφή που προκλήθηκε στην πόλη. Σε αυτόν χρωστάμε πάρα πολλά για την διάσωση της μνήμης των Ελλήνων της Φώκαιας και του εγκλήματος που διέπραξαν τα «τάγματα εφόδου» των Νεότουρκων εναντίον τους. Οι περιγραφές  & οι φωτογραφίες -- ντοκουμέντα  είναι από το χαμένο επί 90(!) χρόνια αρχείο του.  Γράφει λοιπόν:

Οι Ελληνες κάτοικοι της Φώκαιας αναγκάζονται να εγκαταλείψουντην πόλη τους μετά το <<μαύρο ημερονύκτιο>> (12-13 Ιουνίου 1914)

« … Στη Φώκαια, μικρή κοινότητα υπό ανάπτυξη, της οποίας  η πρόοδος καθυστέρησε εξαιτίας της έλξης που ασκούσε το μεγάλο γειτονικό κέντρο της Σμύρνης, ο διευθυντής του σχολείου Πέτρος Μιχαηλίδης αντάμειβε τους μαθητές, όταν ήταν φρόνιμοι, διηγούμενος σ΄ αυτούς  χαμηλόφωνα & με όλες τις πόρτες κλειστές την ιστορία του Μπότσαρη, του Κανάρη & άλλων ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης. Επίσης δημοσίευε ένα μικρό τόμο όπου διηγείται την ιστορία της πόλης από τις αρχές της, τον 8^ο  π. Χ. αιώνα,  και φέρνει στο φώς, για να στεριώσει τις παραδόσεις & για να φλογίσει τα πνεύματα, την περασμένη δόξα.  Το έργο του τελειώνει με ένα κεφάλαιο όπου εξηγεί γιατί και πώς πρέπει να αγαπάς την πατρίδα σου, κι αυτή η πατρίδα είναι η Ελλάδα, όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς …>>

Στην συνέχεια περιγράφει πως  οι  Τούρκοι  έσφαξαν  τους Έλληνες κατοίκους στην Παλαιά Φώκαια:

<<… Αφού είχα μείνει στην Παλαιά Φώκαια τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1913, εγκαταστάθηκα ξανά εκεί στις 26 Μαΐου του 1914…. Ειρηνική κι ευτυχισμένη ανθούσε η ζωή … Έλληνες και Τούρκοι Οθωμανοί συνεννοούνταν άριστα… καμιά πρόκληση καμία κακοποίηση … Στις  12 Ιουνίου 1914  στις 10 το πρωί, ενώ συμπλήρωνα,

Οι Ελληνες κάτοικοι της Φώκαιας και των γύρω περιοχών επιβιβάζονται σε πλοιάρια και αναχωρούν για τη Θεσ/κη ή τη Μυτιλήνη, Σάββατο 13 Ιουνίου 1914

καθισμένος στο παράθυρο μου, το ημερολόγιο ανασκαφής, ακούω φωνές. Βλέπω στην αμμουδιά ανθρώπους να τρέχουν ποταμηδόν προς τα καΐκια που ήταν δεμένα στο  λιμάνι και να σηκώνουν πανιά…. Ξαφνικά εκδηλώνεται τρομερός πανικός . Μια λέξη κυκλοφόρησε από στόμα σε στόμα : <<ΕΡΧΟΝΤΑΙ>>.  Φωνές και ξέφρενη φυγή. Οι άνθρωποι  τρέχουν να κρυφτούν μέσα στα σπίτια και κλειδαμπαρώνονται. Λίγες

Μια ομάδα Τσέτες φορτωμένοι λάφυρα. Σε πρώτο πλάνο ένας έφιππος σεργιανίζει περήφανος με δύο ομπρέλες. Πίσω του, Ελληνες κάτοικοι της Παλαιάς Φώκαιας έχουν συγκεντρωθεί … και κάνουν απεγνωσμένα νοήματα στα πλοιάρια για να προσεγγίσουν.

στιγμές μετά ο δρόμος είναι έρημος… Δέχομαι τότε την επίσκεψη ενός προκρίτου της πόλης, ανθρώπου από τους πιο αξιοσέβαστους και τους πιο αγαπητούς στην μικρή μας παροικία . Έρχεται να μου αποκαλύψει πόσο σοβαρή είναι η κατάσταση. Δύο Τούρκοι αγγελιοφόροι είχαν φτάσει στη Φώκαια την Τετάρτη 10 Ιουνίου, στις τέσσερεις το απόγευμα, ο διοικητής της χωροφυλακής της Μαινεμένης και ένας παλιός μουφτής (μουσουλμάνος ιερέας) της Φώκαιας. Έγινε σύσκεψη στου μουλαζίμη (αξιωματικός της αστυνομίας), στην οποία συμμετείχαν ο καϊμακάμης  (Κυβερνήτης της περιοχής), οι μουδίρηδες (διευθυντές) του δημόσιου χρέους και της Ρεζί, του μονοπωλίου καπνού, ο επικεφαλής του δήμου, οι μουχτάρηδες (κοινοτάρχες) και οι βασικοί μουσουλμάνοι προεστοί. Το μυστικό το μαρτύρησαν δύο Τούρκοι, που μου αποκαλύπτει τα ονόματα τους  : Όλοι αυτοί είχαν συγκεντρωθεί, του είπαν, προκειμένου να αποφασίσουν τι επιμέρους μέτρα θα πάρουν για να εφαρμόσουν τις διαταγές, τις οποίες είχε σχεδιάσει τρείς βδομάδες πρίν η Αυτού Εξοχότης ο Ραχμί μπέης, ο γενικός κυβερνήτης στο βιλαέτι, περιοδεύοντας στις πόλεις και τα χωριά της περιφέρειας του. Από όπου πέρασε, χύθηκε αίμα, ή όπου νάναι θα χυθεί, και οι φλόγες θα υψωθούν… Στις 11 του μηνός , τα γύρω  ελληνικά χωριά, το Γκερένκιοι, τα Σουβουτζούκια, το Βαγαράσι, η Βάρη, έχει σχεδιαστεί να δεχτούν  επίθεση. Η Νέα Φώκαια, μικρή πόλη των 7.500 κατοίκων  εκ των οποίων 6.500 Έλληνες, σε απόσταση 3,5 ωρών προς βορρά της Παλαιάς, θα δεχόταν επίθεση τη νύχτα μεταξύ 11^ης & 12^ης Ιουνίου. Καταλαβαίνω πλέον ότι η πομπή των άμοιρων εκτοπισμένων που είχα δει την προηγούμενη είναι απλώς το αποτέλεσμα της εφαρμογής ενός πολύ ευρύτερου προγράμματος, το οποίο είχε εκτελεστεί πιστά την

Γάλλος αρχαιολόγος παρατηρεί το πτώμα της πνιγμένης γυναίκας στην παραλία, Σάββατο 13 Ιουνίου 1914

καθορισμένη ημερομηνία. Κάποιοι πρόσφυγες από την Νέα Φώκαια, που έκοψαν μέσα από το βουνό και καταφθάνουν σιγά-σιγά, επιβεβαιώνουν ότι και εκεί η επίθεση έγινε την καθορισμένη ώρα. Είμαστε απομονωμένοι και γύρω μας επικρατεί παντού η καταστροφή και ο θάνατος… Η πόλη μένει ανυπεράσπιστη. Τα μπουλούκια θα ξεχυθούν όπου νάναι από τους γύρω λόφους. Ενόσω ένα απόσπασμα θα προσπαθεί  να σταματήσει μερικούς, οι άλλοι θα μπουν στα σπίτια και θα σφάξουν τα γυναικόπαιδα. Δεν πρόκειται για κίνημα εξέγερσης ή για τοπικό ξέσπασμα θρησκευτικού φανατισμού, αλλά για εκτέλεση διαταγών που έδωσε η Κυβέρνηση…  Έξω, στην τόσο καθάρια συνήθως και τόσο γαλήνια νύχτα, αντηχεί ο ορυμαγδός του τρόμου και της σφαγής… Ουρλιαχτά ακούγονται , αλαλιασμένα πλάσματα φεύγουν τρέχοντας, με τα ρούχα σκισμένα και το πρόσωπο ματωμένο , ενώ οι πληγωμένοι σέρνονται στο κατώφλι… Ένας φίλος μας, ο Παναγιώτης Παναγιωτάκου, είναι σπίτι του, πολύ κοντά μας, μαζί με την αδελφή και την κόρη του. Σαρικοφόροι Τούρκοι εισβάλλουν. Βλέπω την ψιλή κορμοστασιά του να ορθώνεται μπροστά στις δυο γυναίκες. Ανοίγει την αγκαλιά του για να τις προστατεύσει. Του ρίχνουν στην κοιλιά, κι αρχίζει να παραπαίει, πηγαίνει προς την θάλασσα. Δεν έχει προλάβει να κάνει

Στον Μικρό Γυαλό το σώμα νεαρής γυναίκας που πνίγηκε μέσα στον πανικό της. Στο βάθος διακρίνονται οι έφιπποι Τσέτες να μπαίνουν στην πόλη από τη βόρεια πλευρά, Σάββατο 13 Ιουνίου 1914

λίγα βήματα και δεύτερος πυροβολισμός στην πλάτη τον ξαπλώνει καταγής. Η αδελφή του το βάζει στα πόδια, την παίρνουν στο κατόπι, την πνίγουν στη θάλασσα. Η κόρη του τρέχει προς εμάς, ουρλιάζοντας τρομαγμένη. Την κρύβουμε σε ένα από τα σπίτια μας. Επικρατεί τέτοιος πανικός που μια άλλη γυναίκα πνίγεται μπροστά στα μάτια μας, σε ένα σημείο της ακτής όπου το νερό δεν ξεπερνάει τους 60 πόντους νερό… Σύντομα καταφέρνω να ελέγξω τη συγκίνηση μου και παρατηρώ αυτούς που μας επιτίθενται. Πολλοί με πλησιάζουν και μου απλώνουν το χέρι. Αναγνωρίζω μερικούς. … Είναι  όλοι τους χωρικοί από τα γύρω τούρκικα χωριά, το Ουλουμπουνάρ, το Κοζμπεαλί, το Ισικκιεβέ, το Γενίκιοι… Δεν είναι ούτε έποικοι από τη Μακεδονία ούτε επαγγελματίες ληστές, είναι ο συνήθως τόσο πράος, ειρηνικός και τίμιος πληθυσμός, με ηρεμία και γλύκα παροιμιώδη… Είναι προφανές πως δεν  ενεργούν αυτοβούλως. Μας το λένε οι ίδιοι : << Λάβαμε διαταγές και τις εκτελούμε, άλλωστε αυτό είναι το δίκαιο>> Λεηλατούν, πυρπολούν, σκοτώνουν ψυχρά, χωρίς μίσος, κατά μία έννοια μεθοδικά. Επικεφαλής τους είναι δύο άνδρες που πολλοί τους γνωρίζουν στην περιοχή ως ενεργά μέλη του τοπικού κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος.  Εφαρμόζουν ένα πρόγραμμα, που τους έχουν σχεδιάσει στο όνομα των υπέρτερων συμφερόντων της αυτοκρατορίας και της θρησκείας. Η λεηλασία, η

Καμμένο σπίτι και κατάστημα στην ελληνική συνοικία της Παλαιάς Φώκαιας, Ιούνιος 1914

προσωπική εκδίκηση, ο βιασμός είναι ο μισθός τους. … Τα όπλα που βαστούν είναι του κράτους… Ολόκληρη η ακτή, από το Ισμίτ (Νικομήδεια), ανατολικά της θάλασσας του Μαρμαρά, μέχρι τον Τσεσμέ, νότια της Σμύρνης, έχει υποστεί παρόμοιες καταστροφές…  Μια γυναίκα, μας την κουβάλησαν ετοιμοθάνατη : την  είχαν βιάσει δεκαεπτά Τούρκοι… Μας βεβαιώνουν ότι οι άθλιοι πήραν μαζί τους στα βουνά πολλές νεαρές κόρες, αφού πρώτα σκότωσαν μπροστά στα μάτια τους τη μάννα και τον πατέρα τους. Καθώς έγραψε ο συνεργάτης μου ο Μανσιέ , εδώ έχουμε όλα τα χαρακτηριστικά μιας δήωσης πόλεως, όπως διεξαγόταν στους πιο βάρβαρους καιρούς : κλοπές, λεηλασία, πυρπόληση, θάνατοι, βιασμοί…. Δεν αποκαλύπτουμε σε μια μητέρα ότι τα δύο μωρά της σκοτώθηκαν… Στα σπίτια που εκκενώθηκαν (περίπου 1.200 ανήκουν στους εκδιωχθέντες ) οι άρπαγες συνεχίζουν το έργο τους. Ο βασικός στόχος είναι να αρπάξουν πρώτα  από όλα χρήματα και κοσμήματα. Αργότερα , όταν η πόλη θα έχει πια ερημωθεί, θα έχουν άφθονο χρόνο να τα ιδιοποιηθούν… Το πρώτιστο είναι να μην φύγουν

Καμμένο σπίτι και κατάστημα στην ελληνική συνοικία της Παλαιάς Φώκαιας, Ιούνιος 1914

μαζί με τους φυγάδες τα μετρητά και τα πολύτιμα αντικείμενα. Τέτοιες εντολές έχουν δοθεί και εκτελούνται μεθοδικά…  Τις αρχειοθήκες όμως, τους πάγκους, τα έπιπλα που χρειάζονται για να ξαναρχίσει το εμπόριο τα σεβάστηκαν. Και στην περίπτωση αυτή έχουν δοθεί οδηγίες. Η μέθοδος είναι εντυπωσιακή: Τα σπίτια πρέπει να ξανακατοικηθούν, σύμφωνα με την δεύτερη πράξη του όλου προγράμματος. Ό,τι δεν μεταφέρεται, αλλά και τα αγαθά, πρέπει να μοιραστούν κανονικά στους Τούρκους εποίκους, που σύντομα θα καταφθάσουν από  την Ευρώπη, αλλά και στους εκτελεστές μα και στους σχεδιαστές της όλης επιχείρησης… Στις εκκλησίες στόχος των βανδαλισμών ήταν τα μισητά λειτουργικά σκεύη και οι εικόνες  και το θρησκευτικό μίσος ικανοποιήθηκε εν μέρει…Στις επτά το βράδυ όλα έχουν τελειώσει… Η επιχείρηση κράτησε μετά βίας είκοσι τέσσερεις ώρες… Ούτε καν ένας Τούρκος πληγωμένος. Όλα έγιναν  αριστοτεχνικά. Οι νέοι αυτοί βάρβαροι δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τους προγόνους τους, τις οθωμανικές ορδές, που ρήμαζαν κατά τον Μεσαίωνα τις ακτές και τα νησιά… Ξαφνικά διακρίνω ένα

 Εσωτερικό ελληνικού σπιτιού

πλεούμενο να μπαίνει στο λιμάνι :  Στρατός έχει σταλεί από την Σμύρνη… Είχαμε λοιπόν δίκιο χτες που αποφασίσαμε να μην προβάλουμε την παραμικρή αντίσταση: Θα μας είχαν σφάξει όλους. Η πόλη (7.000  Έλληνες) έχει αδειάσει … δεν υπάρχει πια ούτε ένας Έλληνας Οθωμανός υπήκοος στην Φώκαια. …>>

<<… η Πολιτική των Νεοτούρκων άρχισε να αποκαλύπτει το πραγματικό της πρόσωπο με την εξαναγκαστική εγκατάσταση στη Μακεδονία           Τούρκων χωρικών από τη Σερβία και τη Βοσνία… Από το 1912 … τα πλοία υπό ελληνική σημαία αποκλείσθηκαν από τα οθωμανικά λιμάνια. Επίσης απαγορεύθηκε στους ιθαγενείς Μουσουλμάνους  να ψωνίζουν από τα ελληνικά μαγαζιά, αλητοσυμμορίες παρέλυσαν το πιο ανθηρό εμπόριο. Αυτή η τακτική δεν απέδωσε παντού, κυρίως δεν πέτυχε στη Φώκαια, όπου βρέθηκα το 1913 … Στη συνέχεια μία φιλολογία μίσους, εκκλήσεις στο θρησκευτικό φανατισμό και στον ιερό πόλεμο κατέκλυσαν τις πόλεις και την ύπαιθρο, τέλος αφαιρέθηκαν τα όπλα από όλο τον ελληνικό πληθυσμό… Στις αρχές του 1914 , η προετοιμασία είχε τελειώσει… Ο Λίμαν Φόν Σάντερς είχε έρθει προσωπικά να επιθεωρήσει τα στρατεύματα που δρούσαν μεταξύ Περγάμου και Κινικίου, και να ελέγξει την περιοχή που έπρεπε να εκκενωθεί και να καταστραφεί. Ήταν Μάιος του 1914 και τίποτα δεν προμηνούσε τον Ευρωπαϊκό Πόλεμο…   Ο επιδιωκόμενος σκοπός δεν ήταν η σφαγή &  η καταστροφή, αλλά η εκδίωξη των πληθυσμών. Οι σφαγές και η καταστροφή χρησιμοποιούνταν, για να σκορπίσουν τον τρόμο και να προκαλέσουν την έξοδο. Την στιγμή εκείνη βρισκόμουν στην Φώκαια και είμαι μάρτυρας του τι συνέβη εκεί. Οι μέθοδοι που προέρχονταν από ένα καλά μελετημένο και συστηματικό σχέδιο, ήταν παντού ίδιες, όπως μπορώ να βεβαιώσω από μια έρευνα που έκανα στις παράκτιες περιοχές. Οι συμμορίες έκαναν την εμφάνιση τους συνήθως το βράδυ, οπλισμένες μέχρι τα δόντια με χατζάρια και τουφέκια. Ξεχύνονταν στους δρόμους, ξεκόλλαγαν πόρτες και παράθυρα με χτυπήματα υποκόπανων και τσεκουριές, έσφαζαν, κάρφωναν στα κρεβάτια και τουφέκιζαν γυναίκες, παιδιά και γέρους.

Ανοικτά της Φώκαιας. Ηλικιωμένοι Φωκιανοί πρόσφυγες πάνω σε πλοίο με προορισμό τη Μυτιλήνη, 18 Ιουνίου 1914

Μυτιλήνη. Ο καταυλισμός των Φωκιανών την επομένη της άφιξης τους, 19 Ιουνίου 1914

Κομμένα ανθρώπινα μέλη κρέμονταν στις προθήκες των χασάπικων με την επιγραφή  <<χριστιανικό κρέας>>, Νέα κορίτσια βιάζονταν, άλλα κλέβονταν, ειδεχθείς πράξεις εκδίκησης γίνονταν με τέτοια κτηνωδία για την οποία μόνο φυλές αγρίων είναι ικανές…. Φωτιές ανάβουν σε μερικά σημεία από το πετρέλαιο που είχαν στις δημοτικές πυροσβεστικές αντλίες. Σπίτια, με τον κόσμο κλειδωμένο μέσα, λαμπάδιαζαν.

Το πανικόβλητο πλήθος με ξεσκισμένα ρούχα και ματωμένο πρόσωπο τρέχει προς την παραλία. Μαζεύουμε μέσα από το δρόμο ένα νεογέννητο, του οποίου δεν μπορούμε να βρούμε τη μητέρα, και το εμπιστευόμαστε σε μια γυναίκα που θηλάζει το μικρό της…. Ο δημοτικός γιατρός παίρνει μέρος στην λεηλασία …  Το δράμα διάρκεσε 24  ώρες κατά τις οποίες διαδραματίστηκαν οι δύο μεγάλες πράξεις του, η σπαραξικάρδια έξοδος και η αναίσχυντη λεηλασία… Σε 15 ημέρες ο κύριος όγκος δουλειάς έχει τελειώσει. Σε πολλές κοινότητες και περιοχές,

Ο Σαρτιώ επισκεπτόμενος τη Σμύρνη, φωτογραφίζει τα τρομοκρατημένα γυναικόπαιδα τα οποία βρήκαν καταφύγιο σε εκκλησία, 14 Ιουνίου 1914

όπως στις δύο Φώκαιες , δεν υπάρχει πια ούτε ένας Έλληνας…, Ένα είναι βέβαιο, πως υπάρχουν εκπληκτικές αναλογίες μεταξύ των μεθόδων που ακολούθησαν οι Νεότουρκοι στην αρχαία γη της Ιωνίας, και των μεθόδων που η γερμανική Kultur  εφάρμοσε στη χώρα μας στη Δύση… Ο Chukri μπέης , Οθωμανός αντιπρόσωπος της επιτροπής Ερεύνης το 1914 μου έλεγε με την υποκρισία που είναι κοινό γνώρισμα της ψυχολογίας των Τούρκων κυβερνώντων και της γερμανικής ψυχολογίας : << Τα βίαια περιστατικά που σημειώθηκαν στη Φώκαια είναι μια κηλίδα στην  ιστορία των πρόσφατων γεγονότων στην Τουρκία>>… Ο Ταλαάτ και ο Εμβέρ ξεπέρασαν τους προγόνους τους σε κυνισμό και κτηνωδία. Είναι άξιοι κληρονόμοι τους, είναι εχθροί της ανθρωπότητας… Μόλις έκλεισαν τρεις χιλιάδες χρόνια Ιστορίας… Δεν υπάρχεις πια, αγαπημένη ψυχή της αρχαίας αυτής πόλης, μητέρα της ωραίας μας Προβηγκίας, πρόγονε του λαμπρού ελληνισμού της Δύσης...>>.

Φωκιανοι φωτογραφίζονται μετά την επιστροφή στην πατρίδα, 1919

Τα θλιβερά αυτά γεγονότα  συνέβηκαν  ακριβώς με τον ίδιο τρόπο στην  Α. Θράκη αλλά και στον Πόντο. << … Ο επισυμβάς βαλκανικός πόλεμος παρέσχεν εις τους Νεοτούρκους και καθόλου εις το τουρκικόν έθνος την επιζητούμενη ευκαιρεία όπως επεκτείνωσι τον κατά των Ελλήνων διωγμόν…. Και ωσεί μη ήρκουν ταύτα πάντα επηκολούθησε τω 1914 καταναγκαστικος διωγμός. Και εφηρμόσθη τότε σατανικώτατον σχέδιον αγρίου διωγμού και εξετοπίσθησαν ηβηδόν ολόκληροι ελληνικοί πληθυσμοί της Θράκης και των παραλίων της Μ. Ασίας ανερχόμενοι εις 284.172 ψυχών…. Το κακόν εκορυφώθη κατά τον παγκόσμιον πόλε- μον… Διεσκορπίζοντο οι δυστυχείς ούτοι εις χωρία καθαρώς τουρκικά… και εξηναγκάζοντο δια τοιούτων και άλλων μέσων εις εξισλάμισιν. Τοιουτοτρόπως δε πληθυσμός ομογενής εκ 490.063 ψυχών, διασπαρείς ανά τα όρη, τας χαράδρας και τα τουρκικά χωρία, υπέστη εν τοις πλείστοις τον εξ ασιτίας, του ψύχους και των στερήσεων εν γένει θάνατον….>>.

Ο ίδιος ο Φελίξ Σαρτώ μας πληροφορεί για τη μεθόδευση μετά την σφαγή:

<<… Επιστρέφω στη Φώκαια, όπου φτάνω στις 20 Ιουνίου το πρωί. Η Αυτού Εξοχότης ο Ταλαάτ μπέης πέρασε από εκεί στις 16 . Ανακάλεσε τον καϊμακάμη, επειδή δεν έπραξε τα δέοντα για την τήρηση της τάξης. Απίστευτο!... Μετά την αναχώρηση της Αυτού Εξοχότητας του υπουργού των Εσωτερικών, ο τουρκικός πληθυσμός της Φώκαιας, που μέχρι τότε είχε, μεμονωμένα για λόγους προσωπικής εκδίκησης, οπλιστεί μέχρι τα δόντια. Φέρεται αλαζονικά τώρα και, τις τελευταίες μέρες, ολοκληρώνει στις λεπτομέρειες της τη λεηλασία που πραγματοποίησαν στην αρχή μαζικά τα μπουλούκια από τα γειτονικά χωριά…Ειχα επιστρέψει  στη Φώκαια με την πρόθεση να βάλω κάποια τάξη στις εργασίες μου. Δεν υπήρχε περίπτωση να ξαναπιάσω δουλειά : ποτέ δεν είχα άφθονους  Τούρκους εργάτες και τώρα που οι χωρικοί κολυμπούσαν στα πλούτη δεν μπορούσα πλέον να υπολογίζω σε αυτούς…. Στην πραγματικότητα  -- το βλέπω καθαρά τώρα – είχαν αποφασίσει να μας αναγκάσουν να φύγουμε. Έχουν στ’ αλήθεια  να κάνουν δουλειές που πρέπει να γίνουν μακριά από τα δικά μας βλέμματα :  οι πρόκριτοι και οι υπάλληλοι  πρέπει να μοιραστούν μεταξύ τους τα πιο όμορφα ελληνικά σπίτια  (τριάντα από αυτά τα κατέλαβαν λίγες μέρες αργότερα)… Το αίμα είχε εξαφανιστεί με το πλύσιμο από παντού… Τα ίχνη από την ταφή των πτωμάτων, που εννέα μέρες πριν η μυρουδιά τους ήταν ακόμα έντονη στην ενορία της Αγίας Τριάδας, είχαν τώρα εξαφανιστεί,. Την περασμένη Κυριακή , από ένα μεγάλο σωρό άσβηστο ασβέστη που υπήρχε  εκεί για την ανέγερση του καινούριου ελληνικού σχολείου ξεπρόβαλαν τα βραχιόνια οστά και τα οστά  από το χέρι ενός πτώματος , μαζί με υπολείμματα σάρκας κατά τα τρία τέταρτα φαγωμένης από τους σκύλους…Εδώ και δεκαπέντε μέρες η ψυχή της Φώκαιας  δεν υπήρχε πια και μόλις είχαμε συντάξει επισήμως  τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της. Τη μεθεπόμενη… μετέφεραν στη Φώκαια 700 με 800 εποίκους προερχόμενους από τη Μακεδονία… Τους είδα τους εποίκους… και κανένας τους δεν παρουσίαζε το παραμικρό ίχνος βίας…>>

Η ΠΡΟΣΦΥΓΙΑ

Εκτός από τη συνθήκη της Λωζάνης, αυτό το  «μεγαλύτερο παζάρι του αιώνα», όπου ανταλλάχτηκαν και ταυτίστηκαν  τα γεωστρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα της Δύσης με αυτά του ανανεωμένου με κεμαλικές μορφές πρώην κρατικού οθωμανικού κατεστημένου, αγνοώντας την ιστορία και τη θέληση των λαών, δύο ήταν τα μεγάλα γεγονότα  που έκριναν το μέλλον των Μικρασιατών (μέχρι σήμερα) :

·       Το σύμφωνο φιλίας των Βενιζέλου-Ατατούρκ &

·       Η ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και η επακόλουθη κυριαρχία του συνυφασμένου με αυτήν του δόγματος της «ακεραιότητας της Τουρκίας»  

Αλλά & η αριστερά στην Ελλάδα, παρόλο που συσπείρωσε πολλούς πρόσφυγες και στελεχώθηκε από αυτούς, παρόλο ότι  προσπάθησε να τους εκφράσει και υποστηρίξει τα αιτήματα τους, στην ουσία τους αντιμετώπισε μονάχα και σχεδόν αποκλειστικά σαν προλεταριοποιημένη ανθρώπινη μάζα – φτηνή εργατική δύναμη για το ντόπιο κεφάλαιο -  παραμελώντας τις άλλες διαστάσεις και ταυτότητες τους. Έτσι οι Μικρασιάτες δεν έζησαν σε συνθήκες που να τους επιτρέπουν να γνωρίσουν, να ερμηνεύσουν, να οικοδομήσουν την ιστορία τους  και να μεταβιβάζουν αυτήν στις επόμενες γενιές. Όσο εξαντλούνταν οι μνήμες, οι διηγήσεις , η μετάδοση της γλώσσας από τους πρόσφυγες της πρώτης γενιάς, συναντούσαν ένα κενό, στο οποίο υπεισέρχονταν στοιχεία ξένα προς τη δική τους ταυτότητα. Ο δρόμος προς την αλλοίωση της μνήμης ήταν ανοιχτός. Μη γνωρίζοντας το παρελθόν τους , η σύγχρονη ιστορική παρουσία και το μέλλον γίνονταν αμφίβολα.

Ο χορός, το τραγούδι, όταν δεν συμπληρώνονται από τις υπόλοιπες συνιστώσες που συγκροτούν ένα λαό, εκτός του ότι δεν αρκούν για να διατηρήσουν και να καθορίσουν την ταυτότητα του, αναπαράγονται σε αλλοιωμένες  και αλλοτριωμένες μορφές.

Δύο συνθήκες μπορούν να επιτρέψουν την αντίσταση ενός λαού υπό εξαφάνιση : 

 1^ον  η βαθιά γνώση της ιστορίας, των πολιτικοιστορικών λόγων  που  καθόρισαν  την εξέλιξη  και  τη σημερινή  του κατάσταση,  και 

2^ον  η αναγνώριση – από τους νόμους της Διεθνούς Κοινότητας, από τους νόμους της ανθρωπότητας -- αυτών των λόγων και η απόδοση δικαίου για τα αδικήματα και εγκλήματα που διεπράχθησαν σε βάρος αυτού του λαού.

Αυτά τα δυο στοιχεία αποτελούν αυτά καθαυτά επιβεβαίωση και εγγύηση του δικαιώματος ενός λαού στην ύπαρξη και συνέχεια του.

Το σύγχρονο τουρκικό κράτος, το οποίο βαρύνεται  με την κατηγορία της Γενοκτονίας η οποία χρονικά συμπίπτει με «τις διαδικασίες»  συγκρότησης του, οφείλει να αναγνωρίσει τα γεγονότα και να λογοδοτήσει  για την συστηματική εξολόθρευση του Μικρασιατικού Ελληνισμού.

Διότι εάν το τουρκικό κράτος και η τουρκική κοινωνία δεν αναγνωρίσουν  τα εγκλήματα, τις γενοκτονίες που έχουν διαπράξει, σημαίνει ότι είναι έτοιμο να επαναλάβει, να συμμετάσχει ή να ανεχθεί άλλες .

Και όσο εμείς, τα θύματα της Μικρασιατικής καταστροφής, θα μένουμε απλοί θεατές μπροστά στα αναρίθμητα εγκλήματα που διέπραξαν βάσει συγκεκριμένων σχεδίων, όσο δεν θα παίρνουμε πολιτική θέση ως ελάχιστο φόρο τιμής στα εκατομμύρια αθώα θύματα , οι Τούρκοι θα συνεχίζουν  να συντελούν το καταστρεπτικό τους έργο, ώσπου να κλείσει ο κύκλος, στη δοκιμαζόμενη Κύπρο, στο αγωνιζόμενο Κουρδιστάν και στις διάφορες άλλες περιοχές της Τουρκίας, όπου ζουν ακόμη, κάτω από αυστηρή επιτήρηση , απομονωμένα απομεινάρια μικρασιατικών φύλων.

Στην Ελλάδα, το προσφυγικό στοιχείο αντιμετωπίστηκε σε γενικές γραμμές σαν ξένο, που ήλθε προκειμένου να διαταράξει πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και άλλες ισορροπίες, και τέθηκε στο παρασκήνιο. Ήταν βάρος που έπρεπε να εξαφανισθεί ή τουλάχιστον να μείνει χωρίς ουσιαστικό μέλλον και αυτό μπορούσε να γίνει με την ολοκληρωτική ισοπέδωση του πλούσιου παρελθόντος.

Η υπογραφή του ελληνοτουρκικού συμφώνου φιλίας του 1930 δεν λειτούργησε μόνο οικονομικά εις βάρος των προσφύγων, αλλά  λειτούργησε ηθικά και πολιτικά σαν το πρώτο μέσο για την εξαφάνιση του προσφυγικού πληθυσμού, για την εξαφάνιση της μνήμης.

Έτσι εάν με την Συνθήκη της Λωζάννης οι ελληνικοί πληθυσμοί του οθωμανικού κράτους θυσιάστηκαν για να εξασφαλιστεί η ενότητα στη σύγχρονη Ελλάδα, με τη συνθήκη της ελληνοτουρκικής φιλίας του 1930, ο μόχθος και ο κόπος των προσφύγων θυσιάστηκαν και πάλι για να εξασφαλιστούν τα σύνορα της Ελλάδας.

Αυτή την αλήθεια μας την καταμαρτυρούν τα εξής απλά γεγονότα:

Ο Ηλίας Βενέζης έγραφε στον πρόλογο του βιβλίου του «Το νούμερο 31328», ότι ήταν «απαγορευμένο χρόνια τώρα από τις λογοκρισίες». Το έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ «Η Τρίπολη του Πόντου»
 ενώ γράφτηκε το 1952 είδε το φώς της δημοσιότητας μόλις το 1976. Ο Δ. Ψαθάς , συγγραφέας του βιβλίου «Γη του Πόντου»  τονίζει  στον πρόλογο του βιβλίου του  ότι «Ούτε επιτρέπεται να θυσιάζουμε την ιστορική αλήθεια σε καμμία σκοπιμότητα , όπως δυστυχώς, καθιερώθηκε να γίνεται απ’ τον καιρό που χαράχτηκε η λεγόμενη ελληνοτουρκική φιλία. Η άστοχη τακτική  της αποσιώπησης των γεγονότων της Ιστορίας ήταν ίσως κι ένας από τους λόγους που τόσο άσκημα πορεύτηκε η «φιλία» με τους Τούρκους. Να ρίξουμε τον πέπλο της λήθης στο παρελθόν αλλά να ξέρουμε, όχι να κρύβουμε…»

Η πολιτική της ΄΄ελληνοτουρκικής φιλίας΄΄ συνεχίστηκε και στις επόμενες δεκαετίες και αποτέλεσε μαζί με την κοινή ελληνοτουρκική ένταξη και πορεία στο ΝΑΤΟ, το κεντρικό σημείο αναφοράς των κυβερνήσεων καθώς και των στρατιωτικών καθεστώτων της 4^ης Αυγούστου 1936 και της 21^ης Απριλίου 1967, παρά τους διωγμούς  των Ελλήνων.  Όπως το 1942 που ψηφίστηκε και εφαρμόστηκε στην  Τουρκία  ο νόμος 4305 περί «φορολογίας περιουσίας» (varlik vergisi). Ενας νόμος με καθαρά ρατσιστικό - φυλετικό χαρακτήρα. Πιο αναλυτικά η περίπτωση του Φόρου Περιουσίας επιβεβαιώνει την κοινή σκοποθεσία των Νεοτούρκων του Κόμματος ΄΄Ενωση και Πρόοδος΄΄ και των Ατατουρκιστών που σαρκώνουν  τη νέα Τουρκία. Ορθότερα  αποτελεί απόδειξη της αδιατάραχτης διαδοχής της Οσμανικής Αυτοκρατορίας από την Τουρκία και των ομοειδών σε αμφότερες κοινωνικών δυνάμεων που οργανώνουν την πολιτική εξουσία αλλά και την ιδεολογία της. Στη συνέχεια από το 1950 έως το 1974, οι φοβεροί διωγμοί των Ρωμιών της Πόλης (οργανωμένοι από τις μυστικές υπηρεσίες της τουρκίας), με πρόφαση το Κυπριακό που ειχαν σαν  αποτέλεσμα την συρρίκνωση από 130.000 Ρωμηούς στη Κων/λη κυρίως που ήταν στη δεκαετία του ’40, σε λιγώτερους από 3.000 σήμερα !!! Γι’ αυτό και διαπιστώθηκε η μεγάλη και προκλητική απουσία των εκφράσεων των προσφυγικών πληθυσμών σε όλες τις θεσμικές «πολιτισμικές εκφράσεις». Εδώ να υπογραμμίσουμε τόσο την επίσημη όσο και ανεπίσημη δίωξη και παραγκωνισμό της έντεχνης λαϊκής μουσικής των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της Πόλης. Δεν ήταν μόνο ο Μεταξάς που κυνήγησε τα «σαντουροβιόλια» αλλά και πολλοί ντόπιοι και «προοδευτικοί» καλλιτέχνες έντονα επηρεασμένοι από τη δυτική μουσική παράδοση.   Η Θράκη, η Ιωνία, ο Πόντος, η Καππαδοκία απουσίαζαν, λες και δεν υπήρξαν ποτέ, με μοναδική εξαίρεση  στις αναζητήσεις του Ερυθρού Σταυρού, ενώ το νεοτουρκικό και  κεμαλικό  καθεστώς που δημιούργησε τους αγνοούμενους, επειδή έμεινε ατιμώρητο, συνέχισε να πράττει το ίδιο και στη συνέχεια  (χαρακτηριστικότερο  παράδειγμα σήμερα, η Κύπρος).

 Έτσι όταν στην Ελλάδα εμφανιζόταν μια διαφορετική έκφραση του προσφυγικού ζητήματος τότε έμπαιναν σε λειτουργία οι μηχανισμοί μη πρόκλησης και μη αναμόχλευσης του παρελθόντος και της προώθησης καλών σχέσεων με την Τουρκία.

Εκεί όπου τα ελληνικά συμφέροντα ταυτίστηκαν με ξένα και η αλήθεια παραμερίστηκε προς όφελος  εφήμερων και πρόσκαιρων λογικών με κρατικούς και παρακρατικούς μηχανισμούς, λειτουργούσαν κατασταλτικά στο πεδίο της μνήμης και της ιστορίας.

Η πτώση του στρατιωτικού καθεστώτος στην Ελλάδα το 1974 άνοιξε έναν άλλο κύκλο ο οποίος όμως, ήταν περιορισμένος πολιτισμικά και πολιτικά. Σε ότι αφορά το πρώτο ζήτημα. Οι σύλλογοι, οι κυριότεροι εκφραστές του προσφυγικού χώρου, στο πρώτο διάστημα λειτούργησαν ως κιβωτοί διάσωσης της ιστορικής διαδρομής του ελληνικού λαού που ζούσε στο οθωμανικό κράτος, ενώ διέσωσαν και ανεκτίμητης αξίας κειμήλια και ιδιαίτερες πολιτισμικές εκφράσεις. Χωρίς αυτούς τους συλλογικούς θεσμούς, δεν θα υπήρχε καμία σοβαρή και δυναμική αναφορά για τον Ελληνισμό της καθ’ υμάς  Ανατολής. Η λογική και οι κρατικές επιδιώξεις και συμφέροντα που περιγράψαμε πιο πάνω ή θα τα είχαν εξαφανίσει όλα ή θα γινόταν επίκληση του συναισθηματικού κόσμου των προσφύγων ή θα τα είχε περιορίσει σε οικισμούς και οδούς που θα είχαν πίσω από τον τόπο καταγωγής τους τον επιθετικό προσδιορισμό  <<Νέα>>. Πχ. Νέα Σμύρνη, Νέα Ιωνία, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Χαλκηδόνα, Νέα Μουδανιά κλπ. Τα Κέντρα Μελετών και εκδόσεων για την Θράκη, τον Πόντο, την Ιωνία, ήταν η απάντηση των προσφύγων και του πολιτισμού τους στον πόλεμο του κράτους.  Μάλιστα σε ότι αφορά Θράκη – Πόντο – Ιωνία – Καππαδοκία, τα δημοσιεύματα των επιστημονικών περιοδικών αποτελούν μνημεία γνώσης και τεκμήρια τέλεσης του μαζικού εγκλήματος της Γενοκτονίας.

Από την Μεταπολίτευση όμως και μετά αυτό το μοντέλο δεν μπορούσε να λειτουργήσει με τον ίδιο τρόπο. Δεν μπορούσε να προσελκύσει την Τρίτη γενιά μόνο με ένα μικρό κομμάτι του προσφυγικού πολιτισμού. Γι’ αυτό και υπήρξαν οι αναζητήσεις και οι διεκδικήσεις που έφτασαν στο να αναδειχθούν και άλλες ψηφίδες του μεγάλου ψηφιδωτού που καταστράφηκε από τους υπεύθυνους  της εκδίωξης των Ελλήνων. Επίσης  πάλεψαν  ενάντια στην επίθεση που έγινε για πολλά χρόνια ενάντια στη μνήμη, όπως έγραψε ο Τσέχος συγγραφέας Μίλαν Κούντερα «η πάλη του ανθρώπου ενάντια στην εξουσίας είναι η πάλη της μνήμης κατά της λήθης». Οι πρόσφυγες είχαν επιπλέον λόγους για να αναδείξουν και τα υπόλοιπα κομμάτια της ιστορίας τους, αφού μια σειρά από αιτίες δεν άφηναν τον πολιτισμό να αναπνεύσει.

Αυτός ο κύκλος συνεχίστηκε μέχρι τη δεκαετία του 1990, όταν οι Θρακιώτες, οι Πόντιοι, οι Ίωνες, οι Καππαδόκες κατανόησαν ότι δεν μπορούσε να κινηθεί ένας σύγχρονος άνθρωπος  μόνο με ένα μέρος της ιστορίας του. Δεν έφτανε για να ζήσει μόνο με αυτό. Η ανάδειξη της κυριότερης αιτίας  για την διακοπή της συνέχειας του προσφυγικού Ελληνισμού που ζούσε στο Οθωμανικό κράτος, της Γενοκτονίας, ήταν η αρχή για ένα νέο κύκλο.

Σε όλη την Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο, ακόμη και στην Τουρκία γίνεται πλέον κατανοητό ότι χωρίς τη γνώση της ιστορίας και της τραγικής αυτής σελίδας που γνώρισαν οι Έλληνες δεν μπορεί να υπάρξει ολοκληρωμένη κατανόηση της ιστορίας και βεβαίως αληθινή φιλία και συνεργασία. Παρά τις γιορτές μίσους και τις άθλιες συνεστιάσεις  οι οποίες λαμβάνουν  πανηγυρικό χαρακτήρα κάθε Μάιο και Αύγουστο, στην Κωνσταντινούπολη, στη Σαμψούντα και τη Σμύρνη, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η αλήθεια έχει ξεπεράσει το ψεύδος, το φως έχει νικήσει το σκότος.

Η ΕΥΘΥΝΗ

Φελίξ Σαρτιώ <<… Εκτιμώ ότι, παραθέτοντας τώρα τα γεγονότα των οποίων υπήρξα μάρτυρας και δίνοντας στην κοινή γνώμη τις πληροφο- ρίες που συγκέντρωσα, η ευθύνη βαρύνει πλεόν αποκλειστικά εμένα. Η σιωπή κράτησε δυστυχώς πολύ καιρό. Η Ιστορία, η Δικαιοσύνη, η Ανθρωπιά, η φήμη περί ευθύτητας και εντιμότητας που απολαμβάνει η Γαλλία ανά τον κόσμο έχουν να κερδίσουν αν ακουστεί η μαρτυρία μου… Καταπίνοντας την περιφρόνηση και την οργή που ξεσήκωσαν μέσα μου  η διπροσωπία και η αγριότητα των νέων αυτών βαρβάρων της Ανατολής, τις συνέταξα χωρίς πάθος, με τη μόνη έγνοια να προσφέρω μια μαρτυρία συγκεκριμμένη και αναμφισβήτητη…. Προτίμησα όμως να αφήσω τα όσα έγραψα στην αρχική τους μορφή…Μια μαρτυρία θέλησα να προσφέρω και αυτή τη μαρτυρία την παραδίδω ως έχει στην κοινή γνώμη. Σύντομα θα έρθει ο καιρός που θα μπορούν να συναχθούν οι συνέπειες του γεγονότος, που θα έχουν ξεκάθαρα προσδιοριστεί οι ευθύνες και που η μοίρα, δίκαιη, θα πλήξει ενόχους μαζί και συνενόχους και θα προσφέρει στα δύστυχα θύματα τους την επανόρθωση που τους οφείλεται.>>

Ο  Φ. Σαρτιώ λειτούργησε σε πολλά επίπεδα για εμάς τους Φωκιανούς, σύμφωνα με την γενναιότητα  που επέδειξε, εξαιτίας της  τιμιότητας και ακεραιότητας του χαρακτήρα του . Κατέγραψε και φωτογράφισε τα γεγονότα και, με κίνδυνο της ζωής του, μαζί με τους συνεργάτες του, έσωσε και φυγάδευσε χιλιάδες Φωκαείς. Ταυτόχρονα έκανε γνωστές τις σφαγές που  υπέστησαν  αλλά και διαμέσου αυτών φώτισε τα γεγονότα σε όλα τα Μικρασιατικά παράλια.  Κυρίως κατέγραψε & έσωσε την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΣ ΜΝΗΜΗ  χάρις στα αδιάψευστα ντοκουμέντα  (γραπτά αλλά κυρίως φωτογραφικά) που άφησε παρακαταθήκη  στις επόμενες γενιές.

Όλα αυτά τα μοναδικά  και  πολύτιμα ντοκουμέντα θα είχαν χαθεί για πάντα αν δεν ερχόταν – 90 χρόνια μετά ! -- σαν από μηχανής Θεός, ο Χάρης Γιακουμής (Ο δικός μας Προμηθέας) που τα  ανακάλυψε τα ανέσυρε κυριολεκτικά μέσα από αζήτητα της  ιστορίας και μας τα προσέφερε με μεγάλη γενναιοδωρία, επανασυνδέοντας μας με αυτήν, λειτουργώντας με πατριωτικό αίσθημα.

Λέει ο ίδιος , σε απόλυτη  αρμονία με την αλήθεια ,την  ιστορία αλλά και με το κοινό περί δικαίου αίσθημα, στον πρόλογο του τόμου (PHOCΈE 1913-1920 , Le temoignage de Felix Sartiaux) με τα συγκλονιστικά (όχι μόνο για εμάς του Φωκιανούς , αλλά και για όλους τους Μικρασιάτες Πρόσφυγες) ντοκουμέντα που ανακάλυψε :

 «Το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να μην είχε γίνει ποτέ, στερώντας από ολόκληρη κοινότητα το δικαίωμα να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη της ιστορίας της, την ανάμνηση του δράματος που έζησαν οι πατέρες και οι παππούδες  των καταγόμενων από τη Μικρά Ασία Φωκιανών στις αρχές του 20^ου αιώνα στα μικρασιατικά παράλια, τους δύο διωγμούς του 1914 και του 1922. Ο πρώτος διωγμός του Ιουνίου του 1914 έμεινε άγνωστος  στη συλλογική μνήμη λόγω απουσίας φωτογραφικών τεκμηρίων. Το μόνο που είχαμε ήτανε μνήμες άυλες , όπως τις έφεραν μαζί τους οι Φωκιανοί πρόσφυγες , όσες μπόρεσαν να κρατήσουν στην ψυχή τους σαν φυλαχτά… Η ανακάλυψη όμως των φωτογραφιών του Φελίξ Σαρτιώ ήρθε να παγιώσει μια για πάντα την ιστορία αλλά και το δράμα του τόπου τους, τόπου με ένδοξη ιστορία, αφού Φωκαείς ήταν αυτοί που τον 6^ο αιώνα π.Χ. ίδρυσαν τη Μασσαλία και άλλες αποικίες και διέδωσαν έτσι στα νότια παράλια της Γαλλίας και γενικά στη δυτική Μεσόγειο τον ελληνισμό και τον πολιτισμό… Σήμερα είναι ίσως η κατάλληλη στιγμή να θυμίσουμε ότι την Ιστορία δεν μπορεί κανείς να τη σφετεριστεί ούτε να την παραποιήσει, γιατί καταφέρνει τελικά να κρατήσει το πρόσωπο της ανέπαφο και κάποια μέρα εμφανίζεται για να αποκαλύψει την αλήθεια….>>

ΣΗΜΕΡΑ

Στη σημερινή περίοδο, η προσδοκία, η θέληση των Μικρασιατών να οικοδομήσουν και πάλι την ιστορία τους, να διεκδικήσουν το δικαίωμα στη μνήμη, να ζητήσουν λογαριασμό από το υπεύθυνο τουρκικό κράτος και τη διεθνή κοινότητα για τις αδικίες που έγιναν εις βάρος τους, εμπεριέχει μέσα της μια φόρτιση, μία δυναμική απελευθερωτική.

Είναι η επιστροφή ανθρώπων, συνειδήσεων, μνήμεων, κοινωνικών και εθνικών αγώνων, ενός λαού στην ιστορία σαν υποκείμενο της.

Η πολιτική της λήθης ευνοεί εκείνες τις δυνάμεις που σε επίπεδο εθνικό, περιφερειακό και διεθνές – σε Ελλάδα, Ανατολική Μεσόγειο & Ευρώπη – επιδιώκουν να οικοδομήσουν νέες νομιμοποιημένες μορφές εξουσίας στις οργουελικές διαστάσεις της επάνω στην κατεστραμμένη μνήμη και ταυτότητα των ατόμων, των πολιτών, των λαών

Μαζί μας - εκτός από την Ιστορία - είναι όλο και περισσότεροι Τούρκοι δημοκράτες όπως ο Ali Ertem , ως υποστηρικτής των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Πρόεδρος του «Συλλόγου Ενάντια στη Γενοκτονία») , όπου στον πρόλογο του 14τομου μνημειώδους έργου του Κ. Φωτιάδη ΄΄ Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ, 1^ος  τόμος, εκδ. ΗΡΟΔΟΤΟΣ , 2002΄΄, αναφέρει μεταξύ άλλων και τα εξής: «… Οι φωνές των υποστηρικτών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δημοκρατών μετατράπηκαν σε φωνές των βασανισμένων και ατιμασμένων λαών. Απαιτούν επίσης δικαιοσύνη. Υποκλίνονται γεμάτοι σεβασμό μπροστά στα θύματα του ελληνικού λαού και ζητούν την αναγνώριση της γενοκτονίας του ελληνοπόντιου ή καλύτερα, του ελληνικού λαού.

Υπέρ της αναγνώρισης των μέχρι σήμερα ανομολόγητων γενοκτονιών !

Δίκαιο και δικαιοσύνη για τους επιζώντες και για μια αληθινή φιλία των λαών μας !

Ενώ η γενοκτονία των Αρμενίων, Αραμαίων-Ασσυρίων και των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας είναι αναμφισβήτητα στοιχείο της (νεώτερης) Ιστορίας της Τουρκίας και ενώ ασκεί έντονη επιρροή στην κοινωνική πραγματικότητα, του τουρκικό κράτος προσπαθεί να χτίσει το μέλλον της κοινωνίας του πάνω στην άρνηση αυτής της πραγματικότητας… Τα χρόνια 1914-1922 στην τουρκική περιοχή κυριαρχίας οι Αρμένιοι, Ασσύριοι – Αραμαίοι και Έλληνες  έγιναν με τις γενοκτονίες και τους διωγμούς ασήμαντες μειονότητες…   Η εξόντωση των χριστιανικών λαών που βρίσκονταν υπό την τουρκική κυριαρχία ολοκληρώθηκε σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση από το 1912 ως το 1918 οι Νεότουρκοι έσφαξαν 1,5 εκατομμύριο Αρμενίους, 500.000 Αραμαίους-Ασσυρίους και πάνω από 750.000 Έλληνες από την Ανατολική Θράκη, την Ιωνία, τον Πόντο και την Καππαδοκία…Η τουρκική δημοκρατία ως νόμιμος διάδοχος της οθωμανικής αυτοκρατορίας έχει την ηθική, πολιτική και νομική ευθύνη για τα εγκλήματα των Νεότουρκων, έστω και αν προσπαθεί να αποποιηθεί την ευθύνη αρνούμενη την πραγματικότητα… Η Τουρκία προσπαθεί να απαγορεύσει στους διαδόχους των θυμάτων να θυμούνται, να απαιτούν δίκαιο και δικαιοσύνη…»

ΗΜΕΡΑ  ΜΝΗΜΗΣ (ΤΟ ΧΡΕΟΣ)

Η 14^η  Ιουνίου  1914 (Παρασκευή) , υπήρξε η αφετηρία της καθόδου στον Αδη, του ξεριζωμού του  Φωκαικού λαού  από την πατρίδα του που τόσο αγαπούσε. Ήταν η αρχή του τέλους μιας ιστορίας σχεδόν  3.000 χρόνων !!!  που κορυφώθηκε και έσβησε οριστικά τον Σεπτέμβρη του 1922 μαζί με τον υπόλοιπο Ελληνισμό της Μ. Ασίας.

Τώρα επειδή γνωρίζουμε τα γεγονότα , θυμόμαστε  και απαιτούμε μία  συγνώμη από  το Τουρκικό κράτος, τον απευθείας  πολιτικό απόγονο εκείνων που διέπραξαν αυτά τα φοβερα εγκλήματα. Η αναγνώριση αυτών των θηριοδειών εκ μέρους του θα είναι μία πράξη λύτρωσης για το ίδιο αλλά και δικαίωσης για τους προγόνους μας που τόσο άδικα χάθηκαν .  Πράξη δικαίωσης θα είναι και για τον Φ. Σαρτιώ. Πρόκειται για την ΄΄επανόρθωση΄΄ όπως αναφέρει ο Φ.Σ. με απόλυτη γνώση της ιστορικής του ευθύνης & είδαμε προηγουμένως <<…Σύντομα θα έρθει ο καιρός που θα μπορούν να συναχθούν οι συνέπειες του γεγονότος, που θα έχουν ξεκάθαρα προσδιοριστεί οι ευθύνες και που η μοίρα, δίκαιη, θα πλήξει ενόχους μαζί και συνενόχους και θα προσφέρει στα δύστυχα θύματα τους την επανόρθωση που τους οφείλεται.».

Για όλους αυτούς τους λόγους θα μπορούσε να καθιερωθεί από τους Φωκαικούς συλλόγους, η 14^η  Ιουνίου σαν ημέρα Μνήμης.

Οι Φωκιακοί σύλλογοι σε Αττική, Χαλκιδική, Κρήτη, Μυτιλήνη,  σε Ελλάδα και στο εξωτερικό επιβάλλεται να αποκτήσουμε Ενιαίο Κέντρο Έκφρασης.  Κάτι που θα έπρεπε να έχει γίνει ήδη. Πριν μερικά  χρόνια , σε ένα προσκύνημα στην Πατρίδα τους, Φωκιανοί φτάνοντας στην Μυτιλήνη για να περάσουν απέναντι στα Μικρασιατικά παράλια, πέρασαν από την Σκάλα Λουτρών Λέσβου, ένα χωριό όπου αρκετοί Φωκιανοί  έχουν ριζώσει εκεί μετά την Καταστροφή το 1922. Όταν συνομίλησε με τους πρώτους Φωκιανούς, του  είπαν :  <<ΑΡΓΗΣΑΤΕ…>> Σύντομα θα ωριμάσουν οι συνθήκες  για ένα συνέδριο προκειμένου  να θέσουμε τα θέματα που μας αφορούν. Έχουν ξεκινήσει ήδη κάποιες πολύ ελπιδοφόρες  συζητήσεις.

Ένα από επόμενα βήματα των Φωκιανών συλλόγων θα πρέπει να είναι η συστηματική, ενδελεχής μελέτη και βαθειά κατανόηση των ντοκουμέντων που υπάρχουν αλλά και νέων που έρχονται στην επιφάνεια το τελευταίο διάστημα . Οι Φωκιανοί πρέπει να γνωρίσουμε το πλούσιο ιστορικό μας παρελθόν και να διεκδικήσουμε  την θέση μας στην Ιστορία.

Επίσης έχουμε χρέος, σαν ελάχιστο φόρο τιμής, να τιμήσουμε  Φωκιανούς συμπατριώτες  μας (Δεύτερη γενιά), που τους οφείλουμε πολλά στην διάσωση συνιστωσών της ιστορικής μας κληρονομιάς. Για πολλές δεκαετίες, ερεύνησαν, συνέλεξαν , κατέγραψαν, αλλά εξακολουθούν και σήμερα να μας προσφέρουν συνεχώς   πολύτιμα και μοναδικά στοιχεία-ντοκουμέντα του πολιτισμού των προγόνων μας στην Μικρά Ασία. Στηριζόμενοι αποκλειστικά στις δικές τους δυνάμεις, με αυταπάρνιση, χωρίς στήριξη από πουθενά διέσωσαν πολύτιμες & μοναδικές  πηγές γνώσης που θα είχαν χαθεί για πάντα, αν δεν υπήρχε  η  απέραντη αγάπη για την πατρίδα  μας  Φώκαια . Για να έχουμε εμείς οι νεώτεροι Φωκιανοί την δική μας Κιβωτό Γνώσης που θα μας επιτρέψει να μην χάσουμε την ταυτότητα μας στο μέλλον. Η αναφορά γίνεται   για τον  Νικόλαο Χόρμπο,  και τον Παρασκευά  Συργιανόγλου , 2 σεμνούς Φωκιανούς φλογερούς Πατριώτες , που είναι πρόσωπα ιστορικά για όλους τους Φωκιανούς, λόγω του  πολύτιμου & μοναδικού έργου τους.

Οι Φωκιανοί μπορούμε να πετύχουμε πολλά ,τώρα που η Τρίτη & Τέταρτη γενιά μέσα από την ιστορική γνώση, σκύβει πάνω από τα στοι- χεία, τα μελετά, ανακαλύπτει τα γεγονότα ,συνειδητοποιεί τα αίτια της ΄΄ΕΞΟΔΟΥ΄΄ των δικών μας από την πατρίδα  στις αρχές του περασμέ- νου αιώνα και διεκδικεί τη δική της θέση στην Ιστορία και του δικαιώμα- τος της στην ιστορική ΜΝΗΜΗ. Αν δεν το πράξουμε θα είμαστε υπόλογοι τόσο σε αυτούς που ΄΄εφυγαν΄΄ αλλά και στις μελλοντικές γενιές.

Εμείς, οι απόγονοι των επιζώντων της γενοκτονίας, οφείλουμε να επηρε- άσουμε την πολιτική της πατρίδας μας προς την κατεύθυνση  υιοθέτισης μιας στάσης αξιοπρέπειας απέναντι στην Τουρκία, συνεργασίας με τους λαούς – θύματα της πολιτικής της και απαίτησης αναγνώρισης της γενοκτονίας.

Τότε θα δικαιωθούν (όπως πολύ εύστοχα το θέτει & θα το ήθελε ο Φ. Σαρτιώ)  οι ψυχές των προγόνων μας που χάθηκαν τόσο άδικα αλλά και ταυτόχρονα  θα αποτελέσει  μία  πράξη  απελευθέρωσης για εμάς.

Το κείμενο αυτό αφιερώνεται επίσης στη μνήμη των Φωκιανών  (άγνωστος ο αριθμός) που εξοντώθηκαν (1922) στην τρομερή χαράδρα του Γκιζ-Ντερέ στην Μαγνησία από τον Κεμαλικό στρατό αλλά και  στους τουλάχιστον 2.000  (στη συντριπτική τους πλειοψηφία ηλικιωμένοι και γυναικόπαιδα) που εξοντώθηκαν στην ΠΟΡΕΙΑ ΘΑΝΑΤΟΥ κατά τον Σεπτέμβρη-Δεκέμβρη του 1922,   που τους επέβαλλε ο Κεμάλ, για να τους αφανήσει βιολογικά και να μην μπορέσουν να διεκδικήσουν ποτέ ξανά πίσω τις περιουσίες τους. Τελικά επέζησαν και γύρισαν πρόσφυγες στην Ελλάδα τον Σεπτέμβρη του 1923 με το πλοίο ΄΄Προποντίς΄΄ λιγώτεροι από 30 . . . Ο Θεός να αναπαύσει τις ψυχές τους μιας και αρκετοί από αυτούς παρέμειναν (και παραμένουν μέχρι σήμερα) άταφοι κατά την διάρκεια της πορείας τους προς τον θάνατο και όχι μόνο. Το ΄΄εγκλημα΄΄ τους : ήταν Ελληνες και Χριστιανοί.

*Γιάννης Κιουλέκας   

Μέλος του Συνδέσμου των εν Ελλάδι Νεοφωκαέων - Χαιδάρι (έτος ιδρύσεως 1926)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :

·        Παλαιά Φώκαια Μικράς Ασίας (Νικ. Χόρμπος, εκδ. Γράμμα, 1988)

·       Όσα δεν έγραψε η  Ιστορία (Παρασκευάς Συργιανόγλου, 2004)

·       PHOCEE 1913-1920 Le temoignage de Felix Sartiaux (EdItion Kallimages , 2008)

·       Η καταστροφή της Φώκαιας (Felix Sartiaux, εκδ. Kallimages, Paris 2014)

·       Φωκαικά βλέμματα (Felix Sartiaux, εκδ. Kallimages, Paris 2012)

·       Η Ελληνική Μικρασία ((Felix Sartiaux, εκδ. Ιστορητής, 1993)

·       Εξωτερική πολιτική & πολιτικές εξελίξεις στην πρώτη τουρκική δημοκρατιά / Η άνοδος της στρατογραφειοκρατίας 1923-1950 (Νεοκλής Σαρρής, εκδ. Γόρδιος 1992)

·       Φώκαια 1914 : Ο πρώτος ξεριζωμός – Με τη ματιά του Felix Sartiaux (εκδ. Σύλλογος Μικρασιατών Σκάλας Λουρών Λέσβου ΄΄ΤΟ ΔΕΛΦIΝΙ΄΄)

·       Η  Γενοκτονία των Ελλήνων (Θεοφάνης Μαλκίδης, εκδ. Γόρδιος, 2014)

·       Μνήμη Αλωσης ή Αλωση της Μνήμης (Θεοφάνης Μαλκίδης, εκδ. Γόρδιος, 2014)

·       Αναφορικά με την Τουρκία (Τζώρτζ Χόρτον, εκδ.  ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ – ΛΙΒΑΝΗ, 1992)

·       Εθνικά ζητήματα (Μ. Χαραλαμπίδης, εκδ. Γόρδιος, 4^η εκδοση 1997)

·       Πόντιοι δικαίωμα στη Μνήμη (Μιχ. Χαραλαμπίδης, Κ. Φωτιάδης εκδ. Γόρδιος 2003)

·       Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ (Κώστας Φωτιάδης, 14 τόμοι, εκδ. ΗΡΟΔΟΤΟς, 2002)

·       Ο Βενιζέλος και το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας του 1930 (Ιφιγένεια Αναστασιάδου Εκδ. Φιλιππότη, 1982)

·       Η Μαύρη Βίβλος (Οικουμενικό Πατριαρχείο , 1918, εκδόσεις Αρσενίδη)

Η Μαύρη Βίβλος (Οικουμενικό Πατριαρχείο , 1918, εκδόσεις Αρσενίδη)

Ευχαριστώ το φίλο Γιάννη Κ.