Στο τέλος κάθε χρονιάς εφημερίδες, περιοδικά και ιστοσελίδες κατακλύζονται από καταλόγους με τα καλύτερα βιβλία της χρονιάς, τις σημαντικότερες θεατρικές παραστάσεις, τις blockbusters ταινίες κ.λπ. σε μια προσπάθεια να εντυπωθούν στη μνήμη ή να καταγραφούν στην Ιστορία τα σημαίνοντα γεγονότα που το αθροιστικό τους αποτέλεσμα σφράγισε το απερχόμενο έτος. Από μία άποψη, άλλωστε, ένα βιβλίο, μια παράσταση, μια ταινία, μια τεχνολογική ανακάλυψη έχει κάποτε τη δύναμη να μας αλλάξει τη ζωή, γι’ αυτό και στη γοητεία τέτοιου είδους ταξινομητικών καταλόγων υποκύπτουμε όλοι –δεν τους διαβάζουμε μόνο, αλλά δημοσιεύουμε και τους δικούς μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Υπάρχει μια «ομορφιά της λίστας», όπως έχει παρατηρήσει ο Ουμπέρτο Έκο, η οποία μάλιστα συντελεί στη διαμόρφωση του προσωπικού και κοινού γούστου, ακόμα και της παγκόσμιας ευαισθησίας. Αν παρατηρήσει κανείς, στις λίστες διαφορετικών χωρών και γλωσσών υπάρχουν πολλά βιβλία πλέον κοινά, κυρίως ευπώλητα μυθιστορήματα και εκλαϊκευτικά δοκίμια.
Ο Έκο, μάλιστα, στο ομώνυμο βιβλίο του συνδέει τις λίστες με την ευφυΐα: «Η ευφυΐα», γράφει, «δεν είναι παρά η ικανότητα να ταξινομούμε τα […] αντικείμενα σε διάφορες κατηγορίες και να τα συνταιριάζουμε –με άλλα λόγια η ικανότητά μας να ανακαλύπτουμε αναλογίες και ομοιότητες που θα περνούσαν απαρατήρητες αν το καθετί παρέμενε ταξινομημένο στην κατηγορία του».
35 ΣΤΟΧΑΣΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ
Στο τεύχος Ιανουαρίου του γαλλικού περιοδικού Le Nouveau Magazine Littéraire δημοσιεύεται αφιέρωμα με τίτλο «Οι 35 στοχαστές που επηρεάζουν τον κόσμο για το καλύτερο και το χειρότερο». Πρόκειται, ουσιαστικά, για μια λίστα 35 ονομάτων με σχόλια πάνω στη συνεισφορά του καθενός. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το εισαγωγικό σημείωμα που περιγράφει τα κριτήρια της επιλογής: να μην κυριαρχεί ο «ευρωκεντρισμός», τι σημαίνει ο όρος «διανοούμενος» και ποιοι εντάσσονται σ’ αυτόν (λ.χ. ο Bob Dylan στη δεκαετία του 1960 θα ανήκε αδιαμφισβήτητα στη λίστα, στη Γερμανία ο Michel Houellebecq θεωρείται ο σημαντικότερος κοινωνιολόγος σήμερα κ.λπ.). Πάντως, ο επιμελητής του φακέλου Patrice Bollon προτίμησε να μην εντάξει στον κατάλογό του ανθρώπους των Γραμμάτων και των Τεχνών.
Για να είναι η επιλογή όσο γίνεται πιο αντιπροσωπευτική, δημιουργήθηκαν έξι κατηγορίες στοχαστών. Πρόκειται για τους θεμελιώδεις, που προσφέρουν τα νέα εννοιολογικά εργαλεία (Joan Tronto, Kwasi Wiredu, Bruno Latour, Steve Keen, Philippe Descola, Sanjay Subrahmanyam), τους κριτικούς (David Graeber, Gayatri Spivak, Pierre Gisel, Isabel Stengers, Taha Abderrahman, Axel Honneth, Judith Butler), τους εξηγητές τους μέλλοντος ή φουτουριστές (Raymond Kurzweil, Jeremy Rifkin, Donna Haraway, Yuval Noah Harari), τους επισημαίνοντες τους κινδύνους (Peter Singer, Robert J. Gordon, Thomas Piketty, Naomi Klein, Harald Welzer), τους επιδραστικούς (Amartya Sen, Ta-Nehisi Coates, Azmi Bishara, Jean Tirole, Paul Krugman, Tu Weiming, Richard Dawkins) και τους ακτιβιστές που, αν και δεν υπάγονται ακριβώς στις προηγούμενες κατηγορίες, προκαλούν με τις απόψεις τους δημόσιες συζητήσεις (Zhao Tingyang, Steve Bannon, Alain Badiou, Roger Scruton, Chantal Mouffe). Εξαιρέθηκαν οι περιθωριακοί, οι προσφάτως αποθανόντες αν και πολύ επιδραστικοί, όπως ο Stephen Hawking, καθώς και οι «αόρατοι» ακόμα αλλά σημαντικοί στοχαστές, όπως ο Γερμανός Robert Kurz, ο Βρετανός Dick Hebdige, ειδικός μελετής της υποκουλτούρας του δρόμου ή ο Αμερικανός Greil Marcus, ο σημαντικότερος ίσως αισθητικός μελετητής της ποπ μουσικής.
Γιατί, όμως, συζητάμε τη συγκεκριμένη λίστα; Γιατί, πρώτον, προέρχεται από ένα έγκριτο και έντυπο περιοδικό. Δεύτερον, γιατί σε μια εποχή που εκλείπει η έννοια του δημόσιου διανοούμενου, του πνευματικού ανθρώπου που παρεμβαίνει με το κύρος του στα κοινωνικά γεγονότα –η λίστα αυτή επιβεβαιώνει τη σημασία του ρόλου του. Ο σπουδαίος φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας (που απουσιάζει από τη λίστα) έχει υποστηρίξει σε συνέντευξή του ότι η έννοια του δημόσιου διανοούμενου προϋποθέτει μια αναγνωστική κοινότητα, εφημερίδες με κύρος κι ένα κοινό μορφωμένο που ενδιαφέρεται για την πολιτική –υποδομές που έχει καταστρέψει ο κατακερματισμός που προκαλεί το διαδίκτυο, με αποτέλεσμα η φωνή των διανοουμένων να ακυρώνεται μες στην υπερπροσφορά της πληροφορίας.
Κι ακόμα, η συγκεκριμένη λίστα μάς ενδιαφέρει επειδή, παρ’ όλες τις αντιρρήσεις που μπορεί να έχουμε, έχει ευρύτερη οπτική απ’ τους συνηθισμένους καταλόγους και μας δίνει κάποια κλειδιά για να κατανοήσουμε καλύτερα την εποχή μας και το μέλλον. Το ενδιαφέρον της είναι ακόμα και στατιστικό: παρά τη διακήρυξη του περιοδικού, στον κατάλογο οι «δυτικοί» πλειοψηφούν (28 στο σύνολο συν έναν Αμερικανοκινέζο), από τους υπόλοιπους 6 οι μισοί είναι από την Ινδία και σταδιοδρομούν σε δυτικά πανεπιστήμια. Οι περισσότεροι στοχαστές είναι από τις ΗΠΑ, στον κατάλογο υπάρχουν και 4 Γάλλοι (συγγνωστό παράπτωμα από γαλλικό περιοδικό), ενώ παραδόξως ο ισπανόφωνος κόσμος απουσιάζει εντελώς, που θα πει ότι η παρουσία του παραμένει αόρατη. Οι γυναίκες είναι επτά, οι στοχαστές κάτω των 50 μόλις τέσσερις, ενώ στον κατάλογο συνυπάρχουν ένας ιερέας (P. Gisel) κι ένας φανατικός άθεος (R. Dawkins). Πέρα από τα επιφανειακά στοιχεία πάντως, το σημαντικό βρίσκεται στις προβληματικές με τις οποίες καταγίνονται οι παραπάνω στοχαστές.
ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ
Στα χρόνια της κρίσης οι οικονομολόγοι απώλεσαν το κύρος τους, οπότε στη λίστα ξεχωρίζει ο Keen που προέβλεψε την κρίση του 2008 και υποστηρίζει την επανεξέταση των αξιών λόγω της καταστατικής αστάθειας του καπιταλιστικού συστήματος. Ο Tirole θέτει μια ηθική βάση στην οικονομία ώστε να υπηρετεί τον άνθρωπο και όχι το αντίθετο, η Tronto γράφει ενάντια στην αμερικανική φαντασίωση του «αυτοδημιούργητου ανθρώπου» και υποστηρίζει τη στροφή στις ανάγκες των άλλων, που αποτελεί θεμελιώδη δημοκρατική αξία, ο Graeber θεωρεί ότι οι όροι «χρέος», «νόμοι της αγοράς» κ.λπ. είναι συμβολικοί και λειτουργούν υπέρ της κυρίαρχης τάξης χάρη στην ευπιστία μας. Ο πολύς Rifkin εκφράζεται υπέρ μιας «soft» εξόδου από τον καπιταλισμό και μιας κοινωνίας πιο συνεργατικής, ενώ ο Rosa διαβάζει τη νεωτερικότητα ως μια διαλεκτική μεταξύ δυνάμεων επιτάχυνσης και επιβράδυνσης, με τις τελευταίες σταδιακά να χάνονται, οπότε εγκωμιάζει, όπως παλιότερα ο Κούντερα, τη βραδύτητα.
Πολλοί από τους στοχαστές επικεντρώνονται στο πρόβλημα της οικολογίας. Ο Latour, ενδεικτικά, υποστηρίζει ότι η βιομηχανοποίηση έχει τόσο απομακρύνει τον σύγχρονο άνθρωπο από τη φύση, ώστε να είναι αδύνατη πια η επιστροφή του σε αυτήν, οπότε απαιτείται η εγκαθίδρυση μιας νέας, ισότιμης σχέσης μεταξύ όλων των πλασμάτων του «κοινού οίκου» που είναι ο πλανήτης μας.
Σε θέματα κοινωνίας, ο Honneth προβάλλει την ανάγκη των ατόμων για «αναγνώριση» (το αίτημα της ταυτότητας, της αυτοεξαίρεσης, το βλέπουμε και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης), ενώ η Butler θεωρεί το φύλο σαν μια «περφόρμανς», έναν θεατρικό ρόλο που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά. Αν παρακολουθήσει κανείς τηλεοπτικές σειρές όπως το «Power of love» εύκολα θα εξακριβώσει από τις απόψεις των δύσμοιρων παικτών για τον ρόλο του άνδρα και της γυναίκας πόσο δίκιο έχει.
Με το λεπτό σύνορο μεταξύ ανθρώπου-μηχανής ασχολούνται ο Kurzweil, διευθυντής έρευνας στη Google και η Haraway: ο διαχωρισμός ανθρώπου-ζώου (βλ. τις απόψεις του «σπισιστή» Singer) και ανθρώπου-μηχανής θα μας απασχολήσουν πολύ τα επόμενα χρόνια. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η προσπάθεια εννοιολογικής απο-αποικιοποίησης (Wiredu), η κριτική της Spivak στις μετααποικιακές σπουδές (όπου υπήρξε αποικιοποίηση γεννήθηκε μια νέα, υβριδική κουλτούρα) και η οπτική του Subrahmanyam, ο οποίος στο βιβλίο του για τον Βάσκο ντε Γκάμα παρουσίασε την ιστορία του Πορτογάλου θαλασσοπόρου όχι υιοθετώντας την ευρωπαϊκή οπτική των «μεγάλων ανακαλύψεων», αλλά από την πλευρά των αφρικανών σουλτάνων, των μαμελούκων και των Ινδιάνων.
Ο χώρος δεν επιτρέπει εκτενέστερες αναφορές. Διαβάζοντας όμως τέτοιου είδους αφιερώματα και συγκρίνοντάς τα με παλαιότερα ή νεότερα (βλ. λ.χ. το τεύχος Οκτωβρίου 2006 του ίδιου περιοδικού με τους «30 Γάλλους φιλοσόφους για να κατανοήσουμε τον κόσμο μας» κ.ά.) μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα ποιες είναι οι προκλήσεις του αύριο. Κι ενδεχομένως, να επιχειρήσουμε να συμμετάσχουμε κι εμείς σ’ αυτή τη συζήτηση. Μας αφορά.
[Δημοσιεύτηκε στο Έθνος της Κυριακής 13.1.2019.]
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.