Η κριτική του Διαφωτισμού και ο … Μίλτος Σαχτούρης!

κόλαση 

με τόσο φως

δεν το περίμενα 

στρίβοντας στη γωνιά 

ν’ αντικρίσω

το μαύρο κόκκινο 

Μίλτος Σαχτούρης 

“Ανέκαθεν ο διαφωτισμός, με την ευρύτερη έννοια της προοδεύουσας σκέψης, επεδίωκε να απελευθερώσει τους ανθρώπους από τον φόβο και να τους κάνει κυρίαρχους. Αλλά η εντελώς φωτισμένη γη ακτινοβολεί από το κακό που θριαμβεύει παντού”. 

“Η διαλεκτική του Διαφωτισμού” – Αντόρνο – Χόρκχάιμερ

Ο νεωτερικός κόσμος, που ξεπήδησε με το Διαφωτισμό και θεμελιώθηκε πολιτικά με τη Γαλλική Επανάσταση, δείχνει ολοένα και περισσότερο να ζει την επιθανάτια αγωνία του. Μια αγωνία που ξεκίνησε από τη στιγμή που η νέα κοινωνία που επαγγελλόταν ο Διαφωτισμός, μαζί με τα υλικά της “απελευθέρωσής της”, γέννησε τα ίδια τα σπέρματα της νέας υποδούλωσης και της κρίσης της.

Η απο-ιεροποίηση των πάντων ως τίμημα κάθε προόδου, η απομάγευση του κόσμου (κατά Μάξ Βέμπερ) ως προϋπόθεση για την ανάδυση του”ορθολογισμού” και εντέλει της κερδοσκοπικής σύλληψης του καπιταλισμού, πλημμύρισε κάθε απόπειρα “απελευθέρωσης”. Είτε από “δεξιά”, είτε από “αριστερά”. Ο Διαφωτισμός παρεκτρέπεται στην εργαλειακή ορθολογικότητακαι το χρησιμοθηρικό πνεύμα της μοντέρνας τεχνικής. Σημασία δεν έχει να καταλάβουμε γιατί λειτουργούν τα πράγματα, αλλά μόνο πως λειτουργούν. Δεν έχει σημασία γιατί δημιουργήθηκε το εργαλείο, αλλά μόνο το πώς λειτουργεί για να φέρει αποτέλεσμα, δηλαδή κέρδος. Ο αριθμός, η ποσότητα, η μεγέθυνση γίνεται κανόνας του Διαφωτισμού. Αυτό που αναζητούν οι άνθρωποι από τη φύση είναι η “χρησιμότητά” της. Πως να εδραιώσουν την κυριαρχία πάνω της και πάνω στους άλλους ανθρώπους. Όπως λένε και οι συγγραφείς της “Διαλεκτικής του Διαφωτισμού”: «ό,τι δεν θέλει να συμμορφωθεί με το κριτήριο της υπολογισιμότηταςκαι της χρησιμότητας είναι για το διαφωτισμό ύποπτο».

“Ο μύθος γίνεται διαφωτισμός και η φύση καθαρή αντικειμενικότητα”. Η πραγμοποίηση των σχέσεων, η κατάργηση κάθε παράδοσης και ρίζας, ο κατακερματισμός των αξιών, η γραφειοκρατία και η τεχνοκρατία ήδη είναι τα “φιλελεύθερα” προτάγματα που περικυκλώνουν τον ανθρωπολογικό τύπο των καιρών. Είναι “συστήματα αξιών” που αποτελούν τη νέα “μυθολογία” του νεωτερικού κόσμου σε κρίση. Ο“μονοδιάστατος άνθρωπος” του Μαρκούζε, είναι τα όρια του νεωτερικού κόσμου, τόσο από μια ατομικιστική δεξιά, όσο και από μια “ελευθεριάζουσα ατομικιστική αριστερά”. Η νεωτερικότητα είναι ήδη και αυτή μια “παράδοση” που σκίζει τον άνθρωπο στις αντιφάσεις του και μάλιστα χωρίς ένα πνευματικό αποκούμπι, εκτός από τη λατρεία της Τεχνικής και την ειδωλολατρεία του εμπορεύματος.

Τα ελκυστικά χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού, οι “φιλελεύθερες” ιδέες, ομογενοποίησαν την κοινωνία και δρομολόγησαν μια ενιαία ανθρωπολογική ερμηνεία του κόσμου που εντέλει κατέληξε στην αποθέωση του ατομικισμού(αριστερού και δεξιού).

Την ίδια στιγμή της κρίσης, όλοι ζητούν περισσότερο “Διαφωτισμό”, αναπαράγοντας την κρίση που το ακραίο πνεύμα του “ορθολογικού” και του “ατομοκεντρικού” ανθρώπου δημιούργησε. Ο νάρκισσος νεοφιλελεύθερος αστός, με τον ηδονιστή ατομικιστή της “αριστεράς” συναντώνται στην αποθέωση της λάμψης των ιδεών της Δύσης. Από τη λατρεία του κέρδους και τους χρήματος, στο “άτομο” των “ατομικών ” δικαιωμάτων” που υπερασπίζεται το φύλο για να καταργήσει το φύλο, που υπερασπίζεται τους ανέστιους να βρουν πατρίδα, χωρίς να αναγνωρίζει “, πατρίδες” και ιστορία, που υπερασπίζεται τη φύση, απορρίπτοντας τον τόπο, που εναντιώνεται στο χρήμα και το καπιταλισμό, αλλά υπερασπίζεται τον χρόνο ενάντια στους “αναχρονισμούς” της παράδοσης, λιπαίνοντας εντέλει το ίδιο το φαντασιακό του καπιταλισμού που είναι η αποθέωση της ταχύτητας και της κυκλοφορίας: χρηματιστηριακών αξιών, Τεχνικής, κυκλοφορίας, μεταφορών, κ.α. Η κρίση της νεωτερικότητας, θα αναζητήσει το μετα-νεωτερικό πρότυπο στον “κανένα”, στον απόλυτο μηδενισμό. Όμως η πρόοδος αυτή, για τους Λωτοφάγους, ονομάζεται και αλλοτρίωση, αποξένωση (για να θυμηθούμε και το θείο Κάρολο ) από τον εαυτό, τη φύση, τους τόπους και την ιστορία.

Ο Οδυσσέας, όπως περιγράφεται στο βιβλίο, “απελευθερώνεται”από τις φυσικές δυνάμεις, από τις “μυστηριακές” Σειρήνες, “δεμένος” όμως στο κατάρτι. Βιώνει τον μύθο της “ελευθερίας”, χάνοντας τον εσώτερο εαυτό του.

Πολύ “φως”, λοιπόν, ώστε να μη βλέπουμε τίποτα, παρά μόνο το μηδέν και το σκοτάδι. 

Δημ. Ναπ. Γ 

Mίλτος Σαχτούρης

           

Στιγμές

ο εραστής

Ο Αντόρνο μαζί με τον Χορκχάιμερ το 1965

άρρωστο ψάρι

όπου να ’ναι

θα πέσει

στον ουρανό

κόλαση

με τόσο φως

δεν το περίμενα

στρίβοντας στη γωνιά

ν’ αντικρίσω

το μαύρο κόκκινο

τη νύχτα

κλεισμένος

σε κλουβιά βροχής

σιγά σιγά

με θανατώνουν

τα πουλιά

και το πρωί

αν τα πουλιά που μου στέλνει

ο Θεός

είναι πάλι μαύρα

τα βάφω

πράσινα

κίτρινα

κόκκινα

όμως μια μέρα

θά ’ρθει μια συννεφιά

παντοτινή

κυπαρίσσι

κόκκινο

δέρμα

της ψυχής

ένα γλυκό χέρι

σπασμένο

πεταγμένο

στις πέτρες

στο δρόμο

στο χάος

καληνύχτα