από Φώτης Σχοινάς
Τό κύριο συγγραφικό ἔργο τοῦ ἱεροῦ Δαμασκηνοῦ ἀναφέρεται στή Χριστολογία καί συγκεκριμένα στήν ἀντιμετώπιση τῶν δύο ἐναντίων Χριστολογικῶν αἱρέσεων, τοῦ Μονοφυσιτισμοῦ καί τοῦ Νεστοριανισμοῦ, καί στή διατύπωση τοῦ ὀρθοδόξου περί τοῦ Χριστοῦ δόγματος. Ὅθεν ἡ Χριστολογία τοῦ Δαμασκηνοῦ ἀποτελεῖ μία πλήρη καί συστηματικά ἀρθρωμένη διδασκαλία. Ὄχι ὅμως μικροτέρας σπουδαιότητος εἶναι καί ἡ περί τοῦ ἁγίου Πνεύματος διδασκαλία του, μολονότι καταλαμβάνει πολύ λιγώτερη ἔκταση στά συγγράματά του ἐν σχέσει πρός τήν Χριστολογία.
Ὁ Δαμασκηνός συνδέει τή Χριστολογία μέ τήν Πνευματολογία. Ὅπως ὁ Θεός Πατήρ εἶναι ἀδύνατον νά εἶναι Ἄλογος, ἔτσι καί ὁ Λόγος εἶναι ἀδύνατον νά ὑπάρχει ἄνευ Πνεύματος. «Οὗτος τοίνυν ὁ εἷς καί μόνος Θεός οὐκ ἄλογος ἐστι. Λόγον δέ ἔχων οὐκ ἀνυπόστατον ἕξει, οὐκ ἀρξάμενον τοῦ εἶναι οὐδέ παυσόμενον∙ οὐ γάρ ἦν, ὅτε ἦν ποτέ Θεός ἄλογος{…}Δεῖ δέ τόν Λόγον καί Πνεῦμα ἔχειν».[1] Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Αὐτός λοιπόν ὁ ἕνας καί μόνος Θεός δέν εἶναι ἄλογος. Κατά συνέπεια ἄν ἔχει Λόγο, δέν θά τόν ἔχει ἀνυπόστατο, ἐπειδή ἡ ὕπαρξη αὐτοῦ τοῦ Λόγου δέν ἔχει ἀρχή οὔτε θά παύσει νά ὑπάρχει∙ γιατί δέν ὑπῆρχε διάστημα, κατά τό ὁποῖο ἦταν κάποτε ἄλογος Θεός{…} Ἐπιπλέον ὁ Λόγος πρέπει νά ἔχει Πνεῦμα».[2] Ὅπως ἡ ἀνθρωπίνη ψυχή ἔχει νοῦ, λόγο καί πνεῦμα, ἔτσι καί τό ἀρχέτυπό της, ὁ Τριαδικός Θεός, διακρίνεται σέ Νοῦ (Πατήρ), Λόγο (Υἱός) καί Πνεῦμα. Ἡ διαφορά εἶναι ὅτι στήν ἀνθρωπίνη ψυχή ὁ νοῦς, ὁ λόγος καί τό πνεῦμα δέν ἀποτελοῦν ἰδιαίτερες ὑποστάσεις/πρόσωπα, εἶναι ἁπλῶς δυνάμεις τῆς ψυχῆς, ἐνῶ στήν Τριαδική θεότητα ὁ Νοῦς, ὁ Λόγος καί τό Πνεῦμα εἶναι αὐθυπόστατα Πρόσωπα, ἰδιαίτερες αὐθυπόστατες Ὑπάρξεις. «Ἀλλ’ὥσπερ Θεοῦ Λόγον ἀκούσαντες οὐκ ἀνυπόστατον{…}ἀλλ’οὐσιωδῶς ὑφεστῶτα προαιρετικόν τε καί ἐνεργόν καί παντοδύναμον οὕτω καί Πνεῦμα μεμαθηκότες Θεοῦ τό συμπαρομαρτοῦν τῷ Λόγῳ (=πού συνοδεύει τόν Λόγο) καί φανεροῦν αὐτοῦ τήν ἐνέργειαν οὐ πνοήν ἀνυπόστατον ἐννοοῦμεν{…}ἀλλά δύναμιν οὐσιώδη, αὐτήν ἐφ’ἑαυτῆς ἐν ἰδιαζούσῃ ὑποστάσει θεωρουμένην, ἐκ τοῦ Πατρός προερχομένην καί ἐν τῷ Λόγῳ ἀναπαυομένην καί αὐτοῦ οὖσα ἐκφαντικήν οὔτε χωρισθῆναι τοῦ Θεοῦ, ἐν ᾧ ἐστι, καί τοῦ Λόγου, ᾧ συμπαρορματεῖ{…}ἀλλά καθ’ὁμοιότητα τοῦ Λόγου καθ’ὑπόστασιν οὖσα, ζῶσαν, προαιρετικήν, αὐτοκίνητον, ἐνεργόν{…}μήτε ἀρχήν ἔχουσα μήτε τέλος∙ οὔτε γάρ ἐνέλειψέ ποτε τῷ Πατρί Λόγος οὔτε τῷ Λόγῳ Πνεῦμα».[3]
Ὁ Δαμασκηνός συνδέει τή Χριστολογία μέ τήν Πνευματολογία. Ὅπως ὁ Θεός Πατήρ εἶναι ἀδύνατον νά εἶναι Ἄλογος, ἔτσι καί ὁ Λόγος εἶναι ἀδύνατον νά ὑπάρχει ἄνευ Πνεύματος. «Οὗτος τοίνυν ὁ εἷς καί μόνος Θεός οὐκ ἄλογος ἐστι. Λόγον δέ ἔχων οὐκ ἀνυπόστατον ἕξει, οὐκ ἀρξάμενον τοῦ εἶναι οὐδέ παυσόμενον∙ οὐ γάρ ἦν, ὅτε ἦν ποτέ Θεός ἄλογος{…}Δεῖ δέ τόν Λόγον καί Πνεῦμα ἔχειν».[1] Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Αὐτός λοιπόν ὁ ἕνας καί μόνος Θεός δέν εἶναι ἄλογος. Κατά συνέπεια ἄν ἔχει Λόγο, δέν θά τόν ἔχει ἀνυπόστατο, ἐπειδή ἡ ὕπαρξη αὐτοῦ τοῦ Λόγου δέν ἔχει ἀρχή οὔτε θά παύσει νά ὑπάρχει∙ γιατί δέν ὑπῆρχε διάστημα, κατά τό ὁποῖο ἦταν κάποτε ἄλογος Θεός{…} Ἐπιπλέον ὁ Λόγος πρέπει νά ἔχει Πνεῦμα».[2] Ὅπως ἡ ἀνθρωπίνη ψυχή ἔχει νοῦ, λόγο καί πνεῦμα, ἔτσι καί τό ἀρχέτυπό της, ὁ Τριαδικός Θεός, διακρίνεται σέ Νοῦ (Πατήρ), Λόγο (Υἱός) καί Πνεῦμα. Ἡ διαφορά εἶναι ὅτι στήν ἀνθρωπίνη ψυχή ὁ νοῦς, ὁ λόγος καί τό πνεῦμα δέν ἀποτελοῦν ἰδιαίτερες ὑποστάσεις/πρόσωπα, εἶναι ἁπλῶς δυνάμεις τῆς ψυχῆς, ἐνῶ στήν Τριαδική θεότητα ὁ Νοῦς, ὁ Λόγος καί τό Πνεῦμα εἶναι αὐθυπόστατα Πρόσωπα, ἰδιαίτερες αὐθυπόστατες Ὑπάρξεις. «Ἀλλ’ὥσπερ Θεοῦ Λόγον ἀκούσαντες οὐκ ἀνυπόστατον{…}ἀλλ’οὐσιωδῶς ὑφεστῶτα προαιρετικόν τε καί ἐνεργόν καί παντοδύναμον οὕτω καί Πνεῦμα μεμαθηκότες Θεοῦ τό συμπαρομαρτοῦν τῷ Λόγῳ (=πού συνοδεύει τόν Λόγο) καί φανεροῦν αὐτοῦ τήν ἐνέργειαν οὐ πνοήν ἀνυπόστατον ἐννοοῦμεν{…}ἀλλά δύναμιν οὐσιώδη, αὐτήν ἐφ’ἑαυτῆς ἐν ἰδιαζούσῃ ὑποστάσει θεωρουμένην, ἐκ τοῦ Πατρός προερχομένην καί ἐν τῷ Λόγῳ ἀναπαυομένην καί αὐτοῦ οὖσα ἐκφαντικήν οὔτε χωρισθῆναι τοῦ Θεοῦ, ἐν ᾧ ἐστι, καί τοῦ Λόγου, ᾧ συμπαρορματεῖ{…}ἀλλά καθ’ὁμοιότητα τοῦ Λόγου καθ’ὑπόστασιν οὖσα, ζῶσαν, προαιρετικήν, αὐτοκίνητον, ἐνεργόν{…}μήτε ἀρχήν ἔχουσα μήτε τέλος∙ οὔτε γάρ ἐνέλειψέ ποτε τῷ Πατρί Λόγος οὔτε τῷ Λόγῳ Πνεῦμα».[3]
Μετάφραση (Ν. Ματσούκα):
«Ἀλλά, ὅπως ἀκριβῶς, ἀφοῦ ἀκούσαμε ὅτι ὑπάρχει Λόγος τοῦ Θεοῦ, δέν νομίσαμε ὅτι εἶναι ἀνυπόστατος {…}ἀλλά ὅτι ὑφίσταται κατά τήν οὐσία προαιρετικός καί ἐνεργητικός καί παντοδύναμος, ἔτσι ἀφοῦ μάθαμε ὅτι ὑπάρχει Πνεῦμα Θεοῦ, πού συνοδεύει τόν Λόγο καί φανερώνει τήν ἐνέργειά του, δέν τό ἐκλαμβάνουμε σάν ἀνυπόστατη πνοή{…}ἀλλά ὡς δύναμη οὐσιαστική, πού θεωρεῖται ἡ ἴδια ἀνεξάρτητη σέ ἰδιαίτερη ὑπόσταση, προερχομένη ἀπό τόν Πατέρα καί ἀναπαυόμενη στό Λόγο, ὡς δύναμή του ἐκφαντορική, πού δέν μπορεῖ νά χωριστεῖ ἀπό τόν Θεό, στόν ὁποῖο εἶναι, καί ἀπό τόν Λόγο, πού τόν συνοδεύει{…}ἀλλά ὑπάρχει κατά τήν ὁμοιότητα τοῦ Λόγου ὡς ὑπόσταση ζῶσα, προαιρετική, αὐτοκίνητη, ἐνεργητική{…}καί δέν ἔχει οὔτε ἀρχή οὔτε τέλος∙ γιατί ποτέ δέν ἔλλειψε ἀπό τόν Πατέρα ὁ Λόγος οὔτε ἀπό τόν Λόγο τό Πνεῦμα».[4]
Τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι δύναμις ἐκφαντορική τοῦ Υἱοῦ καί ἀποτελεῖ εἰκόνα τοῦ Υἱοῦ, ὅπως καί ὁ Υἱός ἀποτελεῖ εἰκόνα τοῦ Πατρός. Συναφῶς γράφει ὁ ἱερός Δαμασκηνός: «Εἰκών τοῦ πατρός ὁ υἱός, καί υἱοῦ τό πνεῦμα, δι’οὗ Χριστός ἐνοικῶν ἀνθρώπῳ δίδωσι αὐτῷ τό κατ’εἰκόνα».[5]
Τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι δύναμις ἐκφαντορική τοῦ Υἱοῦ καί ἀποτελεῖ εἰκόνα τοῦ Υἱοῦ, ὅπως καί ὁ Υἱός ἀποτελεῖ εἰκόνα τοῦ Πατρός. Συναφῶς γράφει ὁ ἱερός Δαμασκηνός: «Εἰκών τοῦ πατρός ὁ υἱός, καί υἱοῦ τό πνεῦμα, δι’οὗ Χριστός ἐνοικῶν ἀνθρώπῳ δίδωσι αὐτῷ τό κατ’εἰκόνα».[5]
Μετάφραση (Ν.Ματσούκα):
«Ὁ Υἱός εἶναι εἰκόνα τοῦ Πατέρα καί τό Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ∙ διά μέσου τοῦ Πνεύματος ὁ Χριστός μένοντας στόν ἄνθρωπο, τοῦ παρέχει τό κατ’εἰκόνα».[6] Ἐπίσης:«Πρώτη οὖν φυσική καί ἀπαράλλακτος εἰκών τοῦ ἀοράτου θεοῦ ὁ υἱός τοῦ πατρός ἐν ἑαυτῷ δεικνύς τόν πατέρα{…}Ἔστι μέν ὁ υἱός εἰκών τοῦ πατρός φυσική, ἀπαράλλακτος, κατά πάντα ὁμοία τῷ πατρί πλήν τῆς ἀγεννησίας καί τῆς πατρότητος∙ ὁ μέν γάρ πατήρ γεννήτωρ ἀγέννητος, ὁ δέ υἱός γεννητός καί οὐ πατήρ. Καί τό πνεῦμα δέ τό ἅγιον εἰκών τοῦ υἱοῦ{…}Ὁμοία δέ καί ἀπαράλλακτος ἐστιν εἰκών τοῦ υἱοῦ τό πνεῦμα τό ἅγιον ἐν μόνῳ τῷ ἐκπορευτῷ τό διάφορον ἔχον∙ ὁ μέν γάρ υἱός γεννητός, ἀλλ’οὐκἐπορευτῶς».[7]Μετάφραση(ΠαναγιώτηΠαπαευαγγέλου): «Πρώτη λοιπόν φυσική καί ἀπαράλλακτη εἰκόνα τοῦ ἀοράτου Θεοῦ εἶναι ὁ Υἱός τοῦ Πατέρα, ὁ ὁποῖος φανερώνει στόν ἑαυτό του τόν Πατέρα{…}Ὁ Υἱός λοιπόν εἶναι ἡ φυσική καί ἀπαράλλακτη εἰκόνα τοῦ Πατέρα, ὅμοια καθόλα μέ τόν Πατέρα, ἐκτός ἀπό τήν ἀγεννησία καί τήν πατρότητα∙ γιατί ὁ Πατέρας εἶναι ἀγέννητος γεννήτορας, ἐνῶ ὁ Υἱός εἶναι γεννητός καί δέν εἶναι Πατέρας. Καί τό ἅγιο Πνεῦμα εἶναι εἰκόνα τοῦ Υἱοῦ{…}Τό ἅγιο Πνεῦμα εἶναι ὅμοια καί ἀπαράλλακτη εἰκόνα τοῦ Υἱοῦ, ἔχοντας μόνο διαφορά στό ἐκπορευτό∙ γιατί ὁ Υἱός εἶναι γεννητός καί ὄχι ἐκπορευτός».[8]
Πηγή καί θεογόνος ρίζα τῆς Τριαδικῆς Θεότητος εἶναι ὁ Πατήρ. Ὁ Πατήρ εἶναι ἡ μόνη ἀναίτια ὑπόσταση, ἐνῶ ὁ Υἱός καί τό Πνεῦμα εἶναι αἰτιατές ὑποστάσεις, προερχόμενες ἀπό τόν Πατέρα, ὁ μέν Υἱός γεννητῶς, τό δέ Ἅγιον Πνεῦμα ἐκπορευτῶς. Ὁ Πατήρ προαιωνίως προΐησι γεννητῶς τήν ἐνούσιον ὑπόσταση τοῦ Υἱοῦ καί ἐκπορευτῶς τήν ἐνούσιον ὑπόσταση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ Πατήρ εἶναι ἡ ἀναίτιος καί ἀγέννητος ὑπόσταση/πρόσωπο, ὁ Υἱός εἶναι ἡ αἰτιατή καί γεννητή ὑπόσταση/πρόσωπο καί τό Ἅγιον Πνεῦμα ἡ αἰτιατή καί ἐκπορευτή ὑπόσταση/πρόσωπο. Ὁ Υἱός καί τό Ἅγιον Πνεῦμα προΐενται ὁ μέν γεννητῶς, τό δέ ἐκπορευτῶς ἀπό τόν Πατέρα. Τοῦτο ὅμως οὐδόλως σημαίνει ὅτι οἱ δύο αἰτιατές ὑποστάσεις, ὁ Υἱός καί τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι − ἄς μᾶς ἐπιτραπεῖ ἡ ἔκφραση, καταχρηστικῶς τήν χρησιμοποιοῦμε − «ἀδέλφια». Διότι ἄλλος τρόπος ὑπάρξεως εἶναι τό γεννητόν τοῦ Υἱοῦ καί ἄλλος τρόπος ὑπάρξεως τό ἐκπορευτόν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ Υἱός ὑπάρχει γεννητῶς καί τό Ἅγιον Πνεῦμα ἐκπορευτῶς. Ὁ ἱερός Δαμασκηνός γράφει ὅτι γνωρίζουμε ὅτι ὑπάρχει διαφορά μεταξύ τοῦ γεννητοῦ καί τοῦ ἐκπορευτοῦ∙ ποιά ὅμως εἶναι ἡ διαφορά ἀγνοοῦμε: «Καί ὅτι μέν ἔστι διαφορά γεννήσεως καί ἐκπορεύσεως, μεμαθήκαμεν∙ τίς δέ ὁ τρόπος τῆς διαφορᾶς, οὐδαμῶς».[9] Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Καί ὅτι ὑπάρχει διαφορά ἀνάμεσα στή γέννηση καί τήν ἐκπόρευση, τό ἔχουμε μάθει∙ ποιός ὅμως εἶναι ὁ τρόπος τῆς διαφορᾶς, διόλου δέν τό ξέρουμε».[10] Γενικά εἶναι παντελῶς ἀπροσπέλαστα στήν ἀνθρώπινη γνωστική ἱκανότητα ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ, ἡ γέννηση τοῦ Υἱοῦ, ἡ ἐκπόρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί ὁ τρόπος ἐνανθρωπήσεως τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ: «Τί δέ ἐστι θεοῦ οὐσία ἤ πῶς ἐστιν ἐν πᾶσιν ἤ πῶς ἐκ θεοῦ θεός γεγέννηται ἤ ἐκπεπόρευται ἤ πῶς ἑαυτόν κενώσας ὁ μονογενής υἱός καί θεός ἄνθρωπος γέγονεν ἐκ παρθενικῶν αἱμάτων ἑτέρῳ παρά τήν φύσιν θεσμῷ πλαστουργηθείς ἤ πῶς ἀβρόχοις ποσί τοῖς ὕδασιν ἐπορεύετο, καί ἀγνοοῦμεν καί λέγειν οὐ δυνάμεθα».[11] Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Ἐπίσης τί εἶναι ἡ θεία οὐσία ἤ πῶς εἶναι στήν ὁλότητά της ἤ πῶς Θεός γεννήθηκε ἀπό Θεό ἤ ἐκπορεύτηκε ἤ πῶς ὁ μονογενής Υἱός καί Θεός, ἀφοῦ ταπείνωσε τόν ἑαυτό του, ἔγινε ἄνθρωπος ἀπό παρθενική σάρκα καί πλαστουργήθηκε μέ διαφορετικό νόμο ἀπό ὅ,τι ἰσχύει στή φύση ἤ πῶς εἶχε βαδίσει στά νερά χωρίς νά βρέξει τά πόδια, καί τό ἀγνοοῦμε καί δέν μποροῦμε νά τό ἐκφράσουμε».[12] Γενικά ὁ τρόπος ὑπάρξεως τοῦ Υἱοῦ εἶναι κάπως κατανοητός ἀπό τούς ἀνθρώπους, δεδομένου ὅτι καί σέ αὐτούς ὑφίσταται τό γεννητόν, ἡ ἰδιότητα τῆς υἱότητος − φυσικά καί τῆς πατρότητος − ἀβυσσαλέως ὅμως διαφορετικά ἀπό τόν τρόπο πού ὑφίστανται οἱ δύο αὐτές ἰδιότητες στήν Ἁγία Τριάδα. Ὁ τρόπος ὅμως ὑπάρξεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πού εἶναι τό ἐκπορευτόν εἶναι παντελῶς ξένος στούς ἀνθρώπους καί παντελῶς ἀπρόσιτος στήν γνωστική ἱκανότητα αὐτῶν.
Τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι Θεός τέλειος καί εἶναι τό μέσον τῆς ὑποστατικῆς ἰδιότητος τοῦ Πατρός, πού εἶναι ἡ ἀγεννησία καί τῆς ὑποστατικῆς ἰδιότητος τοῦ Υἱοῦ, πού εἶναι τό γεννητόν. Εἶναι πολυώνυμο καί κυριώνυμο, εἶναι δημιουργικόν, συνεκτικόν καί πληρωτικόν πάσης τῆς δημιουργίας:«Θεός τό πνεῦμα τό ἅγιον, μέσον ἀγεννήτου καί γεννητοῦ καί δ’υἱοῦ τῷ πατρί συναπτόμενον∙ πνεῦμα θεοῦ λέγεται, πνεῦμα Χριστοῦ, πνεῦμα κυρίου, αὐτοκύριος, πνεῦμα υἱοθεσίας, ἀληθείας, ἐλευθερίας, σοφίας (καί γάρ ποιητικόν τούτων ἁπάντων), πάντα τῇ οὐσίᾳ πληροῦν, πάντα συνέχον, πληρωτικόν τοῦ κόσμου κατά τήν οὐσίαν, ἀχώρητον κόσμῳ κατά τήν δύναμιν».[13]
Πηγή καί θεογόνος ρίζα τῆς Τριαδικῆς Θεότητος εἶναι ὁ Πατήρ. Ὁ Πατήρ εἶναι ἡ μόνη ἀναίτια ὑπόσταση, ἐνῶ ὁ Υἱός καί τό Πνεῦμα εἶναι αἰτιατές ὑποστάσεις, προερχόμενες ἀπό τόν Πατέρα, ὁ μέν Υἱός γεννητῶς, τό δέ Ἅγιον Πνεῦμα ἐκπορευτῶς. Ὁ Πατήρ προαιωνίως προΐησι γεννητῶς τήν ἐνούσιον ὑπόσταση τοῦ Υἱοῦ καί ἐκπορευτῶς τήν ἐνούσιον ὑπόσταση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ Πατήρ εἶναι ἡ ἀναίτιος καί ἀγέννητος ὑπόσταση/πρόσωπο, ὁ Υἱός εἶναι ἡ αἰτιατή καί γεννητή ὑπόσταση/πρόσωπο καί τό Ἅγιον Πνεῦμα ἡ αἰτιατή καί ἐκπορευτή ὑπόσταση/πρόσωπο. Ὁ Υἱός καί τό Ἅγιον Πνεῦμα προΐενται ὁ μέν γεννητῶς, τό δέ ἐκπορευτῶς ἀπό τόν Πατέρα. Τοῦτο ὅμως οὐδόλως σημαίνει ὅτι οἱ δύο αἰτιατές ὑποστάσεις, ὁ Υἱός καί τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι − ἄς μᾶς ἐπιτραπεῖ ἡ ἔκφραση, καταχρηστικῶς τήν χρησιμοποιοῦμε − «ἀδέλφια». Διότι ἄλλος τρόπος ὑπάρξεως εἶναι τό γεννητόν τοῦ Υἱοῦ καί ἄλλος τρόπος ὑπάρξεως τό ἐκπορευτόν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ Υἱός ὑπάρχει γεννητῶς καί τό Ἅγιον Πνεῦμα ἐκπορευτῶς. Ὁ ἱερός Δαμασκηνός γράφει ὅτι γνωρίζουμε ὅτι ὑπάρχει διαφορά μεταξύ τοῦ γεννητοῦ καί τοῦ ἐκπορευτοῦ∙ ποιά ὅμως εἶναι ἡ διαφορά ἀγνοοῦμε: «Καί ὅτι μέν ἔστι διαφορά γεννήσεως καί ἐκπορεύσεως, μεμαθήκαμεν∙ τίς δέ ὁ τρόπος τῆς διαφορᾶς, οὐδαμῶς».[9] Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Καί ὅτι ὑπάρχει διαφορά ἀνάμεσα στή γέννηση καί τήν ἐκπόρευση, τό ἔχουμε μάθει∙ ποιός ὅμως εἶναι ὁ τρόπος τῆς διαφορᾶς, διόλου δέν τό ξέρουμε».[10] Γενικά εἶναι παντελῶς ἀπροσπέλαστα στήν ἀνθρώπινη γνωστική ἱκανότητα ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ, ἡ γέννηση τοῦ Υἱοῦ, ἡ ἐκπόρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί ὁ τρόπος ἐνανθρωπήσεως τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ: «Τί δέ ἐστι θεοῦ οὐσία ἤ πῶς ἐστιν ἐν πᾶσιν ἤ πῶς ἐκ θεοῦ θεός γεγέννηται ἤ ἐκπεπόρευται ἤ πῶς ἑαυτόν κενώσας ὁ μονογενής υἱός καί θεός ἄνθρωπος γέγονεν ἐκ παρθενικῶν αἱμάτων ἑτέρῳ παρά τήν φύσιν θεσμῷ πλαστουργηθείς ἤ πῶς ἀβρόχοις ποσί τοῖς ὕδασιν ἐπορεύετο, καί ἀγνοοῦμεν καί λέγειν οὐ δυνάμεθα».[11] Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Ἐπίσης τί εἶναι ἡ θεία οὐσία ἤ πῶς εἶναι στήν ὁλότητά της ἤ πῶς Θεός γεννήθηκε ἀπό Θεό ἤ ἐκπορεύτηκε ἤ πῶς ὁ μονογενής Υἱός καί Θεός, ἀφοῦ ταπείνωσε τόν ἑαυτό του, ἔγινε ἄνθρωπος ἀπό παρθενική σάρκα καί πλαστουργήθηκε μέ διαφορετικό νόμο ἀπό ὅ,τι ἰσχύει στή φύση ἤ πῶς εἶχε βαδίσει στά νερά χωρίς νά βρέξει τά πόδια, καί τό ἀγνοοῦμε καί δέν μποροῦμε νά τό ἐκφράσουμε».[12] Γενικά ὁ τρόπος ὑπάρξεως τοῦ Υἱοῦ εἶναι κάπως κατανοητός ἀπό τούς ἀνθρώπους, δεδομένου ὅτι καί σέ αὐτούς ὑφίσταται τό γεννητόν, ἡ ἰδιότητα τῆς υἱότητος − φυσικά καί τῆς πατρότητος − ἀβυσσαλέως ὅμως διαφορετικά ἀπό τόν τρόπο πού ὑφίστανται οἱ δύο αὐτές ἰδιότητες στήν Ἁγία Τριάδα. Ὁ τρόπος ὅμως ὑπάρξεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πού εἶναι τό ἐκπορευτόν εἶναι παντελῶς ξένος στούς ἀνθρώπους καί παντελῶς ἀπρόσιτος στήν γνωστική ἱκανότητα αὐτῶν.
Τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι Θεός τέλειος καί εἶναι τό μέσον τῆς ὑποστατικῆς ἰδιότητος τοῦ Πατρός, πού εἶναι ἡ ἀγεννησία καί τῆς ὑποστατικῆς ἰδιότητος τοῦ Υἱοῦ, πού εἶναι τό γεννητόν. Εἶναι πολυώνυμο καί κυριώνυμο, εἶναι δημιουργικόν, συνεκτικόν καί πληρωτικόν πάσης τῆς δημιουργίας:«Θεός τό πνεῦμα τό ἅγιον, μέσον ἀγεννήτου καί γεννητοῦ καί δ’υἱοῦ τῷ πατρί συναπτόμενον∙ πνεῦμα θεοῦ λέγεται, πνεῦμα Χριστοῦ, πνεῦμα κυρίου, αὐτοκύριος, πνεῦμα υἱοθεσίας, ἀληθείας, ἐλευθερίας, σοφίας (καί γάρ ποιητικόν τούτων ἁπάντων), πάντα τῇ οὐσίᾳ πληροῦν, πάντα συνέχον, πληρωτικόν τοῦ κόσμου κατά τήν οὐσίαν, ἀχώρητον κόσμῳ κατά τήν δύναμιν».[13]
Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Θεός εἶναι τό Πνεῦμα τό Ἅγιο, μέσον ἀγεννήτου καί γεννητοῦ καί συνάπτεται μέ τόν Πατέρα διά μέσου τοῦ Υἱοῦ∙ καί λέγεται Πνεῦμα Θεοῦ, Πνεῦμα Χριστοῦ, νοῦς Χριστοῦ, Πνεῦμα Κυρίου, αὐτοκύριος, πνεῦμα υἱοθεσίας, ἀλήθειας, ἐλευθερίας, σοφίας (καί βέβαια δημιουργεῖ ὅλα αὐτά), οὐσιώνει τά πάντα, τά συνέχει, θεμελιώνει τήν οὐσία τοῦ κόσμου καί εἶναι ἀχώρητο στόν κόσμο κατά τή δύναμη».[14]
Ὁ ἱερός Δαμασκηνός, ἀκολουθώντας τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο, λέγει ὅτι τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι «πρόβλημα» τοῦ Πατρός καί ὁ Πατήρ «προβολεύς» τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ ὅρος «πρόβλημα» − πρός ἀποφυγήν πάσης παρεξηγήσεως – προέρχεται ἐν προκειμένῳ ἀπό τό «προβάλλειν»-«προβάλλεσθαι» καί ὄχι ἀπό τό «προβληματίζω», «προβληματικός». Στά ἑλληνικά, ἀρχαῖα καί νεώτερα, τό ἐπίθεμα –μα δηλοῖ τό ἀποτέλεσμα τῆς ἐνεργείας τοῦ ρήματος, π.χ. κτίζω- κτίσμα, φράττω-φράγμα, ὀρύττω-ὄρυγμα, βάλλω-βλῆμα, θέτω-θέμα. Ἔτσι καί ὁ ὅρος «πρόβλημα» δηλοῖ τό ἀποτέλεσμα τῆς ἐνεργείας τοῦ «προβάλλειν». «Ὁ πατήρ πηγή καί αἰτία υἱοῦ καί πνεύματος, πατήρ δέ μόνου υἱοῦ καί προβολεύς πνεύματος».[15]
Ὁ ἱερός Δαμασκηνός, ἀκολουθώντας τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο, λέγει ὅτι τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι «πρόβλημα» τοῦ Πατρός καί ὁ Πατήρ «προβολεύς» τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ ὅρος «πρόβλημα» − πρός ἀποφυγήν πάσης παρεξηγήσεως – προέρχεται ἐν προκειμένῳ ἀπό τό «προβάλλειν»-«προβάλλεσθαι» καί ὄχι ἀπό τό «προβληματίζω», «προβληματικός». Στά ἑλληνικά, ἀρχαῖα καί νεώτερα, τό ἐπίθεμα –μα δηλοῖ τό ἀποτέλεσμα τῆς ἐνεργείας τοῦ ρήματος, π.χ. κτίζω- κτίσμα, φράττω-φράγμα, ὀρύττω-ὄρυγμα, βάλλω-βλῆμα, θέτω-θέμα. Ἔτσι καί ὁ ὅρος «πρόβλημα» δηλοῖ τό ἀποτέλεσμα τῆς ἐνεργείας τοῦ «προβάλλειν». «Ὁ πατήρ πηγή καί αἰτία υἱοῦ καί πνεύματος, πατήρ δέ μόνου υἱοῦ καί προβολεύς πνεύματος».[15]
Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Ὁ Πατέρας εἶναι πηγή καί αἰτία τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Πνεύματος, Πατέρας τοῦ μόνου Υἱοῦ καί προβολέας τοῦ Πνεύματος».[16]
Ὁ ἱερός Δαμασκηνός λέγει γιά τό Ἅγιον Πνεῦμα «κατά πάντα ὅμοιον τῷ πατρί καί τῷ υἱῷ, ἐκ τοῦ πατρός ἐκπορευόμενον καί δι’υἱοῦ μεταδιδόμενον καί μεταλαμβανόμενον ὑπό πάσης τῆς κτίσεως.»[17]
Ὁ ἱερός Δαμασκηνός λέγει γιά τό Ἅγιον Πνεῦμα «κατά πάντα ὅμοιον τῷ πατρί καί τῷ υἱῷ, ἐκ τοῦ πατρός ἐκπορευόμενον καί δι’υἱοῦ μεταδιδόμενον καί μεταλαμβανόμενον ὑπό πάσης τῆς κτίσεως.»[17]
Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Ὅμοιο μέ τόν Πατέρα καί τόν Υἱό πέρα γιά πέρα, πού ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα καί διά μέσου τοῦ Υἱοῦ μεταδίδεται καί μεταλαμβάνεται ἀπό ὅλη τή κτίση».[18]Τό δεύτερο πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὁ Υἱός, οὐδόλως συμμετέχει στήν ὑπαρκτική πρόοδο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, δηλαδή στήν ἐκπόρευσή του, πού εἶναι ἀποκλειστικό ἰδίωμα τοῦ Πατρός. Ὁ ἱερός Δαμασκηνός γράφει ἐπ’αὐτοῦ: «Τό πνεῦμα τό ἅγιον πνεῦμα ἐκ τοῦ πατρός ἐκπορευόμενον καί υἱοῦ δέ πνεῦμα οὐχ ὡς ἐξ αὐτοῦ, ἀλλ’ ὡς δι’ αὐτοῦ ἐκ τοῦ πατρός ἐκπορευόμενον∙ μόνος γάρ αἴτιος ὁ πατήρ».[19] Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Τό Πνεῦμα εἶναι τό Ἅγιο Πνεῦμα τοῦ Πατέρα, ἐπειδή ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα (ἐκ τοῦ πατρός, στό πρωτότυπο), καί ἐπίσης εἶναι Πνεῦμα Υἱοῦ ὄχι γιατί προέρχεται ἀπό αὐτόν (ἐξ αὐτοῦ, στό πρωτότυπο) ἀλλά γιατί ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα διά μέσου αὐτοῦ∙ ἀλλά μόνος αἴτιος εἶναι ὁ Πατέρας».[20] Ὁ Δαμασκηνός λέγοντας ὅτι ἐκ Πατρός δι’ Υἱοῦ ἐκπορεύεται τό Ἅγιον Πνεῦμα ἐννοεῖ ὅτι ἡ ἀΐδιος ὑπαρκτική του προέλευση εἶναι ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, ἐνῷ ἡ χρόνῳ μετοχή του ὑπό τῆς κτίσεως καί ἡ ἀΐδιος ἐκφαντορική πρόοδός του γίνεται διά τοῦ Υἱοῦ. Διό καί ἐπάγεται μόνος αἴτιος ὁ Πατήρ. Πρός τήν τοιαύτη ἑρμηνεία συνηγορεῖ καί τό γεγονός ὅτι τόν ἐμπρόθετο προσδιορισμό, τόν ἐκφερόμενο διά τῆς προθέσεως “ἐκ”, τόν καί σημαίνοντα τήν ὑπαρκτική προέλευση, ἀποδίδει μόνο στόν Πατέρα καί οὐδόλως στόν Υἱό, ὅπως φαίνεται ἀπό τό ἀνωτέρω χωρίο, ἀλλά καί ἀπό αὐτό πού παραθέτουμε εὐθύς: “τό δέ πνεῦμα τό ἅγιον καί ἐκ τοῦ πατρός λέγομεν καί πνεῦμα πατρός ὀνομάζομεν, ἐκ τοῦ υἱοῦ δέ τό πνεῦμα οὐ λέγομεν, πνεῦμα δέ υἱοῦ ὀνομάζομεν καί δι’ υἱοῦ πεφανερῶσθαι καί μεταδεδόσθαι ἡμῖν ὁμολογοῦμεν”.[21] Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Ἐπίσης λέμε τό Ἅγιο Πνεῦμα καί ὅτι ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα (ἐκ τοῦ Πατρός στό πρωτότυπο) καί Πνεῦμα τοῦ Πατέρα τό ὀνομάζουμε, δέν λέμε ὅμως ἀπό τόν Υἱό (ἐκ τοῦ Υἱοῦ στό πρωτότυπο) τό Πνεῦμα, ἀλλ’ὀνομάζουμε Πνεῦμα Υἱοῦ καί ὁμολογοῦμε ὅτι διά μέσου τοῦ Υἱοῦ ἔχει φανερωθεῖ καί μεταδοθεῖ σέ μᾶς».[22] Ἡ ἐν χρόνῳ πέμψη/ἀποστολή στή κτίση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος γίνεται καί ὑπό τοῦ Υἱοῦ. Βεβαίως τόν Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι καί αὐτοπεμπόμενον.
Ὁ ἱερός Δαμασκηνός γράφει σχετικά μέ τό ὅτι ὁ Πατήρ εἶναι ἡ μόνη αἰτία καί θεογόνος πηγή στήν Ἁγία Τριάδα, ὁ Υἱός εἶναι αἰτατός ἀπό τόν Πατέρα καί τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι αἰτιατόν ἐκ μόνου τοῦ Πατρός καί ἐκφαντορικόν τοῦ Υἱοῦ: «Ὅσα οὖν ἁρμόζει αἰτίῳ πατρί, πηγῇ, γεννήτορι, τῷ πατρί μόνον προσαρμοστέον∙ ὅσα δέ αἰτιατῷ, γεννητῷ υἱῷ, δυνάμει προκαταρκτικῇ, θελήσει, σοφίᾳ, τῷ υἱῷ∙ ὅσα δέ αἰτιατῷ, ἐκπορευτῷ, ἐκφαντορικῷ, τελεσιουργικῇ δυνάμει, τῷ ἁγίῳ πνεύματι».[23]Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Ὅσα λοιπόν ταιριάζουν στόν αἴτιο Πατέρα, στήν πηγή, στόν γεννήτορα, μόνο στόν Πατέρα πρέπει νά ἀποδοθοῦν∙ ὅσα πάλι ταιριάζουν στό αἰτιατό, στόν γεννητό Υἱό στήν προκαταρκτική δύναμη, στή θέληση, στή σοφία, πρέπει νά ἀποδοθοῦν στόν Υἱό∙ καί ὅσα ταιριάζουν στό αἰτιατό, στό ἐκπορευτό, στό ἐκφαντορικό, στήν τελεσιουργική δύναμη, πρέπει νά ἀποδοθοῦν στό Ἅγιο Πνεῦμα».[24] Βλέπουμε λοιπόν πώς ὁ Δαμασκηνός εὐκρινῶς καί ἐναργῶς ἀποδίδει μόνο στόν Πατέρα τό αἴτιον, ἐνῶ στόν Υἱό καί στόν ἅγιο Πνεῦμα τό αἰτιατόν, χωρίς νά ἀποδίδει καθόλου τό αἴτιον στόν Υἱό.
Τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι «τό τελεσιουργόν τῆς τῶν ἁπάντων ποιήσεως»[25]
Ὁ ἱερός Δαμασκηνός γράφει σχετικά μέ τό ὅτι ὁ Πατήρ εἶναι ἡ μόνη αἰτία καί θεογόνος πηγή στήν Ἁγία Τριάδα, ὁ Υἱός εἶναι αἰτατός ἀπό τόν Πατέρα καί τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι αἰτιατόν ἐκ μόνου τοῦ Πατρός καί ἐκφαντορικόν τοῦ Υἱοῦ: «Ὅσα οὖν ἁρμόζει αἰτίῳ πατρί, πηγῇ, γεννήτορι, τῷ πατρί μόνον προσαρμοστέον∙ ὅσα δέ αἰτιατῷ, γεννητῷ υἱῷ, δυνάμει προκαταρκτικῇ, θελήσει, σοφίᾳ, τῷ υἱῷ∙ ὅσα δέ αἰτιατῷ, ἐκπορευτῷ, ἐκφαντορικῷ, τελεσιουργικῇ δυνάμει, τῷ ἁγίῳ πνεύματι».[23]Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Ὅσα λοιπόν ταιριάζουν στόν αἴτιο Πατέρα, στήν πηγή, στόν γεννήτορα, μόνο στόν Πατέρα πρέπει νά ἀποδοθοῦν∙ ὅσα πάλι ταιριάζουν στό αἰτιατό, στόν γεννητό Υἱό στήν προκαταρκτική δύναμη, στή θέληση, στή σοφία, πρέπει νά ἀποδοθοῦν στόν Υἱό∙ καί ὅσα ταιριάζουν στό αἰτιατό, στό ἐκπορευτό, στό ἐκφαντορικό, στήν τελεσιουργική δύναμη, πρέπει νά ἀποδοθοῦν στό Ἅγιο Πνεῦμα».[24] Βλέπουμε λοιπόν πώς ὁ Δαμασκηνός εὐκρινῶς καί ἐναργῶς ἀποδίδει μόνο στόν Πατέρα τό αἴτιον, ἐνῶ στόν Υἱό καί στόν ἅγιο Πνεῦμα τό αἰτιατόν, χωρίς νά ἀποδίδει καθόλου τό αἴτιον στόν Υἱό.
Τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι «τό τελεσιουργόν τῆς τῶν ἁπάντων ποιήσεως»[25]
Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Γι’αὐτό εἶναι καί Πνεῦμα ἅγιο πού τελεσιουργεῖ τή δημιουργία ὅλων».[26] Τό Ἅγιον Πνεῦμα σύν Πατρί καί Υἱῷ δημιουργεῖ τά πάντα. Ὁ Πατήρ εἶναι ἡ πρακαταρκτική αἰτία τῶν πάντων, ὁ Υἱός ἡ αὐτουργική/δημιουργική καί τό Ἅγιον Πνεῦμα ἡ τελειωτική. Ὁ Μεγας Βασίλειος γράφει σχετικά:«Ἐν δέ τῇ τούτων κτίσει ἐννόησόν τήν προκαταρκτικήν αἰτίαν τῶν γινομένων, τόν Πατέρα, τήν δημιουργικήν, τόν Υἱόν, τήν τελειωτικήν, τό Πνεῦμα».[27] Μετάφραση (Θεοδώρου Ζήση): «Κατά τήν δημιουργίαν δέ αὐτῶν νά σκεφθῇς ὡς ἀρχικήν αἰτίαν τῶν δημιουργημένων τόν Πατέρα, ὡς δημιουργικήν τόν Υἱόν, καί ὡς τελειοποιόν τό ἅγιον Πνεῦμα».[28]Ἡ λεκτική φόρμουλα πού χρησιμοποίησαν ἐν προκειμένῳ οἱ Πατέρες εἶναι «ἐκ τοῦ Πατρός, δι’Υἱοῦ, ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι».
Ἐπίσης ἡ ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος τελεσιουργεῖ πάντα τά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, κατ’ἐξοχήν τό μυστήριον τῆς Εὐχαριστίας: «Εἶπεν ὁ θεός “,Τοῦτό μου τό σῶμα”καί∙ “Τοῦτό μου τό αἷμα”, {…}Καί γίνεται ὑετός τῇ καινῇ ταύτῃ γεωργίᾳ διά τῆς ἐπικλήσεως ἡ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐπισκιάζουσα δύναμις∙ ὥσπερ γάρ πάντα, ὅσα ἐποίησεν, ὁ θεός τῇ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐνεργείᾳ ἐποίησεν, οὕτω καί νῦν ἡ τοῦ πνεύματος ἐνέργεια τά ὑπέρ φύσιν ἐργάζεται, ἅ οὐ δύναται χωρῆσαι, εἰ μή μόνη πίστις».[29]
Ἐπίσης ἡ ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος τελεσιουργεῖ πάντα τά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, κατ’ἐξοχήν τό μυστήριον τῆς Εὐχαριστίας: «Εἶπεν ὁ θεός “,Τοῦτό μου τό σῶμα”καί∙ “Τοῦτό μου τό αἷμα”, {…}Καί γίνεται ὑετός τῇ καινῇ ταύτῃ γεωργίᾳ διά τῆς ἐπικλήσεως ἡ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐπισκιάζουσα δύναμις∙ ὥσπερ γάρ πάντα, ὅσα ἐποίησεν, ὁ θεός τῇ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐνεργείᾳ ἐποίησεν, οὕτω καί νῦν ἡ τοῦ πνεύματος ἐνέργεια τά ὑπέρ φύσιν ἐργάζεται, ἅ οὐ δύναται χωρῆσαι, εἰ μή μόνη πίστις».[29]
Μετάφραση (Ν. Ματσούκα): «Εἶπε ὁ Θεός∙ “Τοῦτό μου ἐστί τό σῶμα” καί “τοῦτο μου τό αἷμα”{…}Καί γίνεται βροχή μέ τήν ἐπίκληση ἡ δύναμη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πού ἐπισκιάζει τήν καινούργια καλλιέργεια∙ ὅπως, ὅλα, ὅσα ἐδημιούργησε, ὁ Θεός τά δημιούργησε μέ τήν ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἔτσι καί τώρα ἡ ἐνέργεια τοῦ Πνεύματος ἐργάζεται αὐτά πού ξεπερνοῦν τή φύση καί τίποτε δέν μπορεῖ νά τά κατανοήσει παρά μόνη ἡ πίστη».[30]
Ἡ διδασκαλία τοῦ ἱεροῦ Δαμασκηνοῦ, πού σέ πολύ γενικές γραμμές ἐξετέθη ἀνωτέρω, περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος συνοψίζει ὅλη τήν πρό αὐτοῦ Πατερική διδασκαλίου περί τοῦ τρίτου προσώπου τῆς Ἀγίας Τριάδος.
[1] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, στ΄1-5 καί ζ΄ 1, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 15-16
[2] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 6 (6) καί 7 (7), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 41 καί 43
[3] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, ζ΄ 11-26, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 16-17
[4] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 7 (7), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 43 καί 45
[5]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής ιγ´ 75-76, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 40
[6] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 13 (13), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 89
[7] Ἱωάννου Δαμασκηνοῦ, Λόγοι ἀπολογητικοί πρός τούς διαβάλλοντας τάς ἁγίας εἰκόνας ΙΙΙ 18, ἐκδ. Bonifatius Kotter, τόμος III, Βερολῖνο 1975, σελ. 126-127
[8] Ἱωάννου Δαμασκηνοῦ, Λόγοι ἀπολογητικοί πρός τούς διαβάλλοντας τάς ἁγίας εἰκόνας, Λόγος Γ´ 18, μετάφραση Παναγιώτη Παπαευαγγέλου, Ἰ. Δαμασκηνοῦ ἔργα, τόμος 3, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 227 καί 229
[9] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, η΄ 191-192, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 26
[10] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 8, κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 61
[11] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, β΄ 32-36, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 10
[12] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 2 (2), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 31
[13] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής,ιγ´ 75-76, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 40
[14] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 13 (13), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 89
[15] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, (12b) 53, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 36
[16] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 12β (12β), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 81
[17] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἐκδοσις ἀκριβής, η΄ 182-183, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973,σελ. 26
[18] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 8 (8), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 59
[19] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, (12b) 55-57, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973,σελ. 36
[20] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 12β (12β), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ.83
[21] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, η΄ 288-292, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973,σελ. 30-31
[22] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 8 (8), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 67 καί 69
[23] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής (12b) 49-53, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 36
[24] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 12β (12β), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 83
[25] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής (12b) 49, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 36
[26] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 12β (12β), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 81 καί 83
[27] Μ. Βασιλείου, Περί τοῦ Αγίου Πνεύματος, κεφάλαιον 16ο 10-14, μετάφραση Θεοδώρου Ζήση, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 378
[28] Μ. Βασιλείου, Ἅπαντα τά ἔργα, τόμος 10, Δογματικά, Περί τοῦ Αγίου Πνεύματος, κεφάλαιον 16ο 10-14, μετάφραση Θεοδώρου Ζήση, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 379
[29] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, πστ´, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 194
[30] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 13 (86), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ.365
ΠΗΓΗ:
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Ἡ διδασκαλία τοῦ ἱεροῦ Δαμασκηνοῦ, πού σέ πολύ γενικές γραμμές ἐξετέθη ἀνωτέρω, περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος συνοψίζει ὅλη τήν πρό αὐτοῦ Πατερική διδασκαλίου περί τοῦ τρίτου προσώπου τῆς Ἀγίας Τριάδος.
[1] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, στ΄1-5 καί ζ΄ 1, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 15-16
[2] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 6 (6) καί 7 (7), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 41 καί 43
[3] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, ζ΄ 11-26, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 16-17
[4] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 7 (7), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 43 καί 45
[5]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής ιγ´ 75-76, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 40
[6] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 13 (13), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 89
[7] Ἱωάννου Δαμασκηνοῦ, Λόγοι ἀπολογητικοί πρός τούς διαβάλλοντας τάς ἁγίας εἰκόνας ΙΙΙ 18, ἐκδ. Bonifatius Kotter, τόμος III, Βερολῖνο 1975, σελ. 126-127
[8] Ἱωάννου Δαμασκηνοῦ, Λόγοι ἀπολογητικοί πρός τούς διαβάλλοντας τάς ἁγίας εἰκόνας, Λόγος Γ´ 18, μετάφραση Παναγιώτη Παπαευαγγέλου, Ἰ. Δαμασκηνοῦ ἔργα, τόμος 3, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 227 καί 229
[9] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, η΄ 191-192, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 26
[10] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 8, κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 61
[11] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, β΄ 32-36, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 10
[12] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 2 (2), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 31
[13] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής,ιγ´ 75-76, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 40
[14] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 13 (13), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 89
[15] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, (12b) 53, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 36
[16] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 12β (12β), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 81
[17] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἐκδοσις ἀκριβής, η΄ 182-183, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973,σελ. 26
[18] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 8 (8), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 59
[19] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, (12b) 55-57, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973,σελ. 36
[20] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 12β (12β), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ.83
[21] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, η΄ 288-292, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973,σελ. 30-31
[22] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 8 (8), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 67 καί 69
[23] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής (12b) 49-53, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 36
[24] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 12β (12β), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 83
[25] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής (12b) 49, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 36
[26] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 12β (12β), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 81 καί 83
[27] Μ. Βασιλείου, Περί τοῦ Αγίου Πνεύματος, κεφάλαιον 16ο 10-14, μετάφραση Θεοδώρου Ζήση, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 378
[28] Μ. Βασιλείου, Ἅπαντα τά ἔργα, τόμος 10, Δογματικά, Περί τοῦ Αγίου Πνεύματος, κεφάλαιον 16ο 10-14, μετάφραση Θεοδώρου Ζήση, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 379
[29] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, πστ´, τόμος ΙΙ, ἔκδ. Bonifatius Kotter, Βερολῖνο 1973, σελ. 194
[30] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 13 (86), κείμενο-μετάφραση-εἰσαγωγή-σχόλια Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2020, σελ.365
ΠΗΓΗ:
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.