1984, Η πραγματικότητα του Ολοκληρωτισμού

«1984» σε σκηνοθεσία Κατερίνας Ευαγγελάτου

Του Κώστα Σαμάντη από την Ρήξη φ. 130

«Η Στάζι, η μυστική αστυνομία που χρησιμοποιούσε έναν πράκτορα για κάθε έξι Ανατολικογερμανούς, παρακολουθούσε και έλεγχε κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής. Αυτός ο τεράστιος εσωτερικός σκιώδης στρατός γνώριζε τα πάντα, ενώ τα αρχεία που παρήγαγε ξεπερνούν το σύνολο των κειμένων που γράφτηκαν στη Γερμανία από την εποχή του Μεσαίωνα.»

Άννα Φούντερ, Stasiland-Ιστορίες πίσω από το Τείχος του Βερολίνου (Εκδόσεις οκτώ).

Τα μεγαλύτερα εγκλήματα στην ιστορία της ανθρωπότητας στηρίζονται ιδεολογικά πάνω σε ψεύδη, ενίοτε ζωτικά, για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Κορνήλιου Καστοριάδη. Πατούν πάνω σε έννοιες όπως αυτές της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της ισότητας. Πάνω σε τέτοια ψεύδη νομιμοποιήθηκαν ιδεολογικά οι σταυροφορίες των Δυτικών κατά της Ανατολής, η κατάκτηση πριν πεντακόσια χρόνια της αμερικανικής ηπείρου (με συνέπεια την εξολόθρευση των γηγενών πληθυσμών όπως ήταν οι Αζτέκοι, οι Ίνκας και οι Ινδιάνοι), αλλά και η λειτουργία ολοκληρωτικών καθεστώτων όπως αυτά της Ανατολικής Ευρώπης στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Ανατολικής Γερμανίας. Η χώρα αυτή είχε, συγκριτικά με τις υπόλοιπες του ανατολικού μπλοκ, το υψηλότερο ίσως βιοτικό επίπεδο. Το σύστημα υγείας και παιδείας λειτουργούσε άψογα ενώ τα σούπερ μάρκετ ήταν σχεδόν πάντα γεμάτα, σε μια προσπάθεια ίσως προβολής της βιτρίνας του υπαρκτού σοσιαλισμού. Όμως εξαιτίας της έλλειψης δημοκρατίας, της ανυπαρξίας πολιτικών ελευθεριών, ήταν αυτή η οποία σηματοδοτούσε την αντιπαράθεση των δύο στρατοπέδων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

Το Τείχος του Βερολίνου ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο, μετά το σινικό, το οποίο κρατούσε διαιρεμένους πληθυσμούς. Ακόμη χειρότερα το καθεστώς της πρώην Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας είχε ιδρύσει ειδικό υπουργείο, το υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας (εν συντομία Στάζι) το οποίο αποκλειστικό σκοπό είχε την υπεράσπιση του καθεστώτος απέναντι στους ίδιους τους πολίτες του. Στις τάξεις του υπηρετούσαν πάνω από 300.000 πληροφοριοδότες τους οποίους μπορούσες να συναντήσεις παντού : στις δημόσιες υπηρεσίες, στα νοσοκομεία, στα σχολεία, στον δρόμο, ακόμη και μέσα στην ίδια την οικογένεια. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας κανένα άλλο καθεστώς δεν είχε στήσει έναν τόσο απόλυτο, συγκεντρωτικό και μεθοδευμένο σύστημα παρακολούθησης και ανάκρισης ολοκληρωτικού χαρακτήρα.

Κι όμως. Οι προειδοποιήσεις είχαν υπάρξει αρκετά χρόνια νωρίτερα.

Το «1984» του Τζωρτζ Όργουελ (1949) είναι ένα από τα κορυφαία έργα της λογοτεχνίας που ασχολούνται με το ζήτημα του ολοκληρωτισμού. Ανάμεσά τους συμπεριλαμβάνονται τα βιβλία «Η Φάρμα των ζώων» (1945) του ιδίου, το «Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος» (1935) του Άλντους Χάξλεϊ, το «Οι πράκτορες του χάους» (1967) του Νόρμαν Σπίνραντ, «Ο αναρχικός των δύο κόσμων» (1974) της Ούρσουλα Λεγκέν, καθώς και ο προπομπός όλων, το «Εμείς», του Ευγένιου Ζαμιάτιν (1928). Ο τελευταίος, αναρχικών πεποιθήσεων, συμμετείχε στις εξεγέρσεις του 1905 (τη συμμετοχή σε αυτή την πλήρωσε με φυλακίσεις και διώξεις), αλλά και του 1917. Κατά τη διάρκεια της Οκτωβριανής Επανάστασης άρχισε να διαβλέπει το πού ακριβώς οδηγούνταν αυτή και ο προβληματισμός του τον οδήγησε στη συγγραφή του «Εμείς», αναγκάζοντας τον Στάλιν να τον εξορίσει εκτός Σοβιετικής Ένωσης το 1931.

Κάπως παράλληλη είναι και η πορεία του Τζωρτζ Όργουελ. Το 1937 τον βρίσκει δημοσιογράφο στη Βαρκελώνη, κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου. Λίγο μετά εντάσσεται στην τροτσκιστική ομάδα POUM και συμμετέχει στις συγκρούσεις κατά των φρανκιστών όπου και τραυματίζεται. Ζώντας από πρώτο χέρι το πογκρόμ που εξαπολύθηκε ενάντια στο POUM, αλλά και στους αναρχικούς της CNT/FAI από το σταλινικής επιρροής κομμουνιστικό κόμμα Ισπανίας, μετατρέπεται σε φανατικό πολέμιο του σταλινισμού, πράγμα που τον οδήγησε στη συγγραφή της «Φάρμας των Ζώων» (1945) αρχικά και του «1984» αργότερα.

Στο έργο αυτό περιγράφει μια μελλοντική κοινωνία, στην οποία έχει κυριαρχήσει το κόμμα του ΑΓΓΣΟΣ (αρχικά του αγγλικός σοσιαλισμός). Η επικράτηση του κόμματος είναι καθολική και ολοκληρωτική πάνω στην κοινωνία. Ρυθμίζει τον τρόπο ζωής, αναπαραγωγής αλλά, ακόμη χειρότερα, και τον τρόπο σκέψης, επιβάλλοντας στους πολίτες του το τι, πώς και πότε επιτρέπεται να σκέφτονται. Σύνθημά του: Ο πόλεμος είναι ειρήνη, η ελευθερία είναι σκλαβιά, η άγνοια είναι δύναμη. Χρησιμοποιώντας επιστημονική μεθοδολογία, αλλά και την ακραία βία βάρβαρων βασανιστηρίων, επιβάλλει την τάξη ως υπουργείο Αλήθειας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο βιβλίο του Τζωρτζ Όργουελ έχει το τμήμα της ΝΕΑΣ ΟΜΙΛΙΑΣ (περιγράφεται εκτενώς στο παράρτημα της έκδοσης), όπου το καθεστώς, παρεμβαίνοντας στη γλώσσα, προσθέτει, αφαιρεί, τροποποιεί έννοιες και λέξεις, προσπαθώντας να ελέγξει τον λόγο και κατ’ επέκταση τη διαδικασία της μνήμης και της σκέψης. Σωστό! Όταν στη γλώσσα δεν υφίσταται η λέξη/έννοια ελευθερία, αφαιρείται η πιθανότητα κάποιος να αγωνιστεί για αυτήν. Ποτέ άλλοτε δεν έχει κατατεθεί σε ένα λογοτεχνικό βιβλίο ο προβληματισμός του πόσο σημαντική είναι η γλώσσα κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά, την ίδια ώρα που διάφοροι προοδευτικοί αγωνίζονται για την απομείωσή της.

Το κλίμα που κυριαρχεί στο «1984» είναι ζοφερό, απαισιόδοξο όσο και καφκικό. Το άτομο συνθλίβεται από τους τρομοκρατικούς μηχανισμούς του καθεστώτος και όσο κι αν προσπαθεί να κρατηθεί από ρομαντικές αναφορές στο παρελθόν, ή από το ισχυρό αίσθημα της αγάπης, τελικά είναι ανίσχυρο απέναντι σε αυτό.

Η Κατερίνα Ευαγγελάτου ανεβάζει, στο Νέο Θέατρο Κατερίνας Βασιλάκου, το έργο του Όργουελ σε μία παράσταση πιστή στο πνεύμα του βιβλίου. Κατορθώνει να μεταδώσει στους θεατές τον ζόφο, τον εγκλεισμό και τη μοναξιά που νιώθει ο ήρωας απέναντι στο Μεγάλο Αδελφό. Στην πρότασή της όμως, αν και άρτια, ουσιαστικά παρουσιάζει μια παράσταση κατά την οποία οπτικοποιεί το «1984». Για κάποιον/α που έχει διαβάσει το βιβλίο, η παράσταση δεν προσφέρει κάτι καινούριο, δεν βγαίνει σοφότερος ή περισσότερο προβληματισμένος μετά το πέρας της. Ενδεχομένως να προσφέρεται για όσους/ες δεν έχουν προστρέξει στο έργο του Όργουελ, μιας και οι δύο περίπου ώρες της παράστασης λειτουργούν άκρως ικανοποιητικά και άρτια, όπως αναφέραμε και προηγουμένως, γι’ αυτούς.

Η χρησιμοποίηση του βίντεο βοηθά, συμπληρώνει και αναδεικνύει την πρότασή της στο πρώτο μέρος, μιας και μεταφέρει στο κοινό το γεγονός ότι το μάτι του Μεγάλου Αδελφού βρίσκεται παντού, ακόμα και στις πιο προσωπικές στιγμές. Στο συγκεκριμένο έργο όμως, ή μάλλον εξαιτίας αυτού, η δυναμική της ερμηνείας (βασικό συστατικό του θεάτρου) αποδυναμώνεται για να επανέλθει, αρκετά έντονα είναι η αλήθεια, στο δεύτερο και τελευταίο μέρος, αυτό της ανάκρισης του Ουίνστον, του κεντρικού ήρωα δηλαδή, από τον μηχανισμό.

Ο Αργύρης Πανταζάρας, για μία ακόμη φορά, δείχνει τις μεγάλες δυνατότητές του στον ρόλο του κεντρικού ήρωα, μεταδίδει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που συνθλίβεται τόσο από τους μηχανισμούς του ολοκληρωτισμού, όσο και από την αδυναμία επικοινωνίας με τον συνάνθρωπο. Κουβαλά τη σπίθα της ελπίδας, της αλληλεγγύης και της αγάπης μέχρι την τελική πτώση του και την οριστική επικράτηση του Μεγάλου Αδελφού.

Άψογος ο Νίκος Κουρής στον ρόλο του Ο’Μπράιεν, του καθεστωτικού ψυχρού επαγγελματία αξιωματούχου, όπως εξίσου καλοί και οι υπόλοιποι ηθοποιοί.

Ιδιαίτερη μνεία οφείλουμε να κάνουμε, εκτός από τη λειτουργία του βίντεο που προαναφέραμε, τόσο στον φωτισμό όσο και στις κατασκευές, μιας και ενέτειναν το περίκλειστο της κοινωνίας που περιγράφεται στο βιβλίο.

Όσο και αν η παράσταση μεταφέρει με ιδανικό τρόπο το κλίμα του έργου του Όργουελ, άλλο τόσο όμως αδυνατεί να το ξεπεράσει και ενδεχομένως να δικαιολογήσει τη συγκεκριμένη επιλογή.

Όμως επιμένουμε: Δεν είναι όλα θέατρο, δεν μπορούν όλα να μετατραπούν σε θεατρική / δραματουργική πρόταση.

ΠΗΓΗ: http://ardin-rixi.gr/archives/202818

 Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com