Σωτήρης Γουνελάς

 Από τον καιρό του Σπύρου Κυριαζόπουλου η ριζική κριτική της επιστήμης παραμένει στα αζήτητα. Ειδικά εδώ στην Ελλάδα. Οι όποιες ανάλογες απόπειρες (ανάμεσά τους και η δική μου) έπεσαν στο κενό. Ετσι πιάνω να γράψω για το νέο βιβλίο* του Σέρραρντ με κρύα καρδιά, που την ζεσταίνει μόνο η μνήμη της παρουσίας του και το γεγονός ότι στις γραμμές του βρίσκω και ορισμένες δικές μου σκέψεις, διατυπώσεις, κρίσεις. Όπως και στον «Βιασμό του  Ανθρώπου και της Φύσεως» (Δόμος 1995), έτσι και εδώ ο Σέρραρντ προτού φτάσει στο τελευταίο κεφάλαιο που το επιγράφει «Σκέψεις για την αποκατάσταση της ιερής κοσμολογίας», απλώνει στο χαρτί μια εξαντλητική ανάλυση της πνευματικής ιστορίας θα έλεγα, επιχειρώντας να εξηγήσει την πορεία που γέννησε τη σύγχρονη επιστήμη και τις επινοήσεις της. Τίτλοι όπως: «Το φετίχ των μαθηματικών και ο εικονοκλαστικός χαρακτήρας της σύγχρονης επιστήμης», «Η αποθέωση του χρόνου και το φόβητρο της εξέλιξης», «Η γνώση και το αδιέξοδο της σύγχρονης επιστήμης», αρκούν για να καταλάβουν οι ενήμεροι αναγνώστες το είδος και το περιεχόμενο του βιβλίου.
 
Ο Σέρραρντ είναι από τους διανοητές  που κατάλαβαν νωρίς ότι ο κόσμος μας και ο πολιτισμός μας (όπου με το «μας» ακούμε την παγκοσμιότητα της εποχής και τη γενική κρίση της), ειδικά στην παρούσα φάση του, στηρίζεται στη «λήθη του ποιοι είμαστε», έχοντας προωθήσει στο κέντρο της συνείδησης «ένα πρότυπο σκέψης που μας εμποδίζει να δούμε τον εαυτό μας ως οντότητα που δεν είναι απλώς ένα δίποδο ζώο, το πεπρωμένο και οι ανάγκες του οποίου εκπληρώνονται με την επιδίωξη του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού ατομικού συμφέροντος» (σελ. 14).
 
Οι μεταφυσικές παραδόσεις

Διαβάζοντας το προλόγισμά του, βλέπουμε ότι ο κύριος άξονας είναι οι μεγάλες μεταφυσικές παραδόσεις μέσα στις οποίες πρωτοστατεί η χριστιανική ανατολική και δυτική παράδοση και οι κύριοι εκπρόσωποι ή συνεχιστές της. Ο ίδιος με τη σειρά του έρχεται να «συνθέσει» και να αξιοποιήσει αυτές τις παραδόσεις, δουλειά που βέβαια φαντάζει μεγαλειώδης, χωρίς ωστόσο να περιορίζεται στο ελάχιστο η δυνατότητα κριτικών παρατηρήσεων για το είδος και τον τρόπο της σύνθεσης. Ας δούμε τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της σύνθεσης:
 
Α. Μεταφυσική πίστη, που σημαίνει καταγωγή από τους θεούς ή τον Θεό και κληρονομιά αιωνιότητας στην προέλευση του κόσμου και του ανθρώπου.

Β. Η φύση υπάρχει ως κτίσμα του Θεού, ψυχή-ζωή, σφραγισμένη με ιερή πραγματικότητα, θεία τάξη και διάθεση – οι καλύτερες δυνατές.

Γ. Δεν υπάρχουν δύο επιστήμες, η μία για τα εξωτερικά και η άλλη για τα πνευματικά.

Δ. Στον άνθρωπο υπάρχουν δύο κυρίαρχοι τρόποι συνείδησης: η εγωιστική που είναι κατώτερος τρόπος και η αγγελική ή πνευματική που αποτελεί τον ανώτερο.

Ε. Η ανώτερη συνείδηση διακρίνει και βιώνει τα πράγματα καθ’ εαυτά, η βέβηλη ή κατώτερη διακρίνει ό,τι επιτρέπει η σκιερότητά της.

Στ. Η σύγχρονη επιστήμη είναι δέσμια ενός δυϊσμού που αντιπαραθέτει το πνεύμα στην ύλη, το υποκείμενο στο αντικείμενο, τον γιγνώσκοντα στο γιγνωσκόμενο.

Ζ. Η αναζήτησή του είναι ανθρωπολογική με δύο σκέλη: απάντηση στο ερώτημα ποιος είναι ο άνθρωπος και ανάκτηση της θεανθρωποκοσμικής θέασης: επανεύρεση της ιερής εικόνας του  ανθρώπου και του κόσμου.
Η. Στην ύστερη χριστιανική σκέψη σημειώνεται σταδιακή εγκατάσταση δυϊσμού σαν «ο Θεός να έχει αποσυρθεί από τον φυσικό κόσμο: ο κόσμος έχει γυμνωθεί από το μυστήριό του, έχει γυμνωθεί από τη θεία ποιότητά του» (σελ. 56).
 
Μαθηματικοποίηση
 
Ο κύριος λόγος, που βρίσκει ο Σέρραρντ στη ρίζα των επιστημονικών επαναστάσεων (16ος - 19ος αι.), είναι η μαθηματικοποίηση. Η ιδιαίτερη ικανότητα στα μαθηματικά των Κέπλερ, Γαλιλαίου, Καρτέσιου, Νεύτωνα μεταμόρφωσε τον Θεό σε μεγάλο μαθηματικό του σύμπαντος που δημιουργεί μέσω ενός μαθηματικού συστήματος. Σαν να υπάρχει μια προϋπάρχουσα μαθηματική τάξη σε συμφωνία με την οποία ο Θεός συλλαμβάνει τον υπαρκτό κόσμο. Και σημαίνει ακόμα ότι οι μαθηματικές αρχές είναι ανώτερες και από τον Θεό, αν όχι και ανεξάρτητες. Οπότε το γεγονός ότι οι αποδείξεις των καθαρών μαθηματικών αντιστοιχούν στην αντικειμενική αλήθεια των πραγμάτων, αλλά και στις λογικές προτάσεις δημιουργίας του, που προϋπάρχουν στον νου του Θεού, καταλήγει στη διαπίστωση ότι «ο πραγματικός κόσμος είναι ένας κόσμος μαθηματικών μετρήσιμων κινήσεων στον χώρο και τον χρόνο» (σ.66).
 
Το ζήτημα που θέτει ο Σέρραρντ είναι το ακόλουθο: ο εξοβελισμός της χριστιανικής θέσης «ότι η Ζωή και η Πραγματικότητα είναι απρόσιτες στις μαθηματικές κατηγορίες» εδραίωσε τις επιστημονικές θεωρίες, αφού «τοποθέτησαν τον αφηρημένο μαθηματικό νου στο επίκεντρο της ζωής και τον κατέστησαν μοναδικό κριτή της αλήθειας για τον άνθρωπο, τη φύση και οτιδήποτε άλλο» (σελ. 81). Το σημείο αυτό μας βρίσκει απόλυτα σύμφωνους χωρίς βεβαίως να είναι το μοναδικό που συνέβαλε στη σταδιακή παρέκκλιση της Δύσης από έναν χριστιανικό ή μεταφυσικό προσανατολισμό. Ο Σέρραρντ τονίζει ότι ο δυϊσμός πνεύματος-ύλης υποβαθμίζει τη Φύση σε αντικείμενο ή σε πραγματικότητα απολύτως εξωτερική και ανεξάρτητη από τον Θεό και τον άνθρωπο, ή όπως λέει σε «άψυχη ύλη», που το μόνο νόημά της είναι να μαθηματικοποιείται ή να μηχανοποιείται. Συνακόλουθα αποϊεροποιείται ο φυσικός κόσμος, αλλά και το ανθρώπινο σώμα ή γενικότερα η ανθρώπινη ζωή. Εννοείται ότι μια τέτοια κατάσταση γεννά την τεράστια μετατόπιση νοημάτων και σημασιών προς ένα απρόσωπο και ουδετεροποιημένο έξω, ώστε όλα να αντλούνται από εκεί, καταργώντας κάθε εσωτερική διάσταση, αυτήν που θα έλεγα ότι είχε αρχίσει με τον Ηράκλειτο και τον Σωκράτη για να κορυφωθεί και να φτάσει στα έσχατα με το ευαγγελικό «η βασιλεία των ουρανών εντός υμών έστιν».
Εξαιρετικά συνθετικό έργο το βιβλίο αυτό του Σέρραρντ προσφέρεται για μια σε βάθος διερεύνηση της κρίσης του πλανήτη –οικολογικής, οικονομικής και άλλης– που συνοπτικά απαιτεί, κατά τον Σέρραρντ, «αλλαγή κοσμοεικόνας», επομένως «αλλαγή της εικόνας του εαυτού μας».
 
*Φίλιππου Σέρραρντ, Θάνατος και Ανάσταση της ιερής κοσμολογίας, εκδ. Εν πλω, σελ. 301.