Η κρυφή ιδεολογία του εθελοντισμού

Το θέμα του εθελοντισμού είναι ένα σχετικά ανεξερεύνητο πεδίο κοινωνικής μελέτης, πολιτικής σκέψης και ιστορικής έρευνας. Είναι μια λέξη με ιδιαίτερη ισχύ και αυξημένη χρήση τα τελευταία 15 χρόνια στην Ελλάδα, από την εποχή δηλαδή που «χτιζόταν» ο στρατός των εθελοντών για τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας. Και είναι, νομίζω, ένα φαινόμενο που έχει άμεση σχέση με την πολιτική, οικονομική και κοινωνική πορεία της χώρας τα τελευταία χρόνια.

Η εθελοντική (άμισθη ή ορθότερα αφιλοκερδής)  προσφορά εργασίας δεν είναι ωστόσο καινούρια, ούτε είναι φαινόμενο μόνο της καπιταλιστικής κοινωνίας. Σημαντική ήταν και είναι η παρουσία και δράση εθελοντικών συλλογικοτήτων δεκαετίες τώρα στην Ελλάδα (σύλλογοι γονέων, τοπικοί-πολιτιστικοί-μορφωτικοί κ.α. σύλλογοι), ενώ και θεσμοί όπως τα κόμματα ή η εκκλησία ανέκαθεν αξιοποιούσαν την εθελοντική εργασία των φίλων, οπαδών, πιστών τους.

 Τι διαφορετικό λοιπόν συμβαίνει τώρα; Υπάρχει καλός και κακός εθελοντισμός; Έχει όρια ο εθελοντισμός; Ποιοι προβάλλουν και γιατί το εθελοντικό μοντέλο;

Τα τελευταία χρόνια έχει ενταθεί η προπαγάνδα της εθελοντικής προσφοράς. Την προπαγάνδα ασκούν με έμφαση τα ΜΜΕ συνεπικουρούμενα από επιχειρήσεις αλλά συχνά και τις πολιτικές αρχές (δήμους, κυβερνήσεις). Είναι γνωστό με πόση ένταση υποστηρίχθηκαν οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις από τις «σοσιαλιστικές» κυρίως κυβερνήσεις των τελευταίων χρόνων, συχνά χρηματοδοτούμενες με κυβερνητικό χρήμα. Η πολιτική εξουσία φαινόταν να εκχωρεί ένας μέρος του ρόλου της σε συλλογικότητες που την αντικαθιστούσαν σε τομείς οργάνωσης της δημόσιας ζωής. Με την εκχώρηση αυτή αποδεχόταν την αδυναμία της να αναλάβει το έργο της και πρόθυμα διαφήμιζε την απαλλαγή της από αυτό. Το «όχημα» αυτής της εκχώρησης ήταν η περιβόητη «κοινωνία των πολιτών», η προώθηση δηλαδή της ιδέας ότι ενεργοποιώντας τον πολίτη σε συγκεκριμένα μοντέλα συμμετοχής βελτιώνουμε την κοινωνία μας, σε αντικατάσταση της παλιομοδίτικης συνδικαλιστικής ή πολιτικής δράσης. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο πως προνομιακοί διαφημιζόμενοι τομείς εθελοντικής δράσης ήταν (και είναι) η υγεία, η οικολογία, ο πολιτισμός, η παιδεία και όχι βέβαια τα συνδικάτα και τα κόμματα. Ένας καλοπροαίρετος ή αφελής σχολιαστής θα έλεγε πως το όχημα χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να ξανακερδηθεί η συμμετοχή του κόσμου στα κοινά (βλέπε την περίπτωση των atenistas). Ως μη καλοπροαίρετος, θα έλεγα πως το όχημα χρησιμοποιήθηκε για να επιταχύνουμε την αποπολιτικοποίηση και να εδραιώσουμε την από-ιδεολογικοποίηση της δημόσιας ζωής.

 Αν υπάρχει καλός εθελοντισμός, υπάρχει και κακός. Κακός είναι ο εθελοντισμός που απαξιώνει τις κρατικές δομές (όχι από ιδεολογική βάση- βλ. αναρχία), αλλά γιατί χρησιμοποιεί τις πρόσκαιρες επιτυχίες της εθελοντικής δράσης για να επιχειρηματολογήσει υπέρ της διάλυσης του δημόσιου τομέα. Και είναι κακός γιατί ως στόχο δεν έχει την προσφορά, αλλά αποβλέπει στο κέρδος (πολιτικό ή οικονομικό). Κακός είναι ο εθελοντισμός που προβάλλεται ως υποκατάστατο της αμειβόμενης εργασίας, ή ως προϋπόθεσή της. Κακός είναι ο εθελοντισμός που δεν γνωρίζει τα όριά του και το ρόλο του στα κοινωνικά πράγματα.

 Νομίζω πως ο εθελοντισμός έχει όρια. Δεν μπορεί να αντικαταστήσει τις κρατικές δομές. Και προς τούτο θα πρέπει πάντα να ασκεί πίεση ώστε το πλαίσιο που διαμορφώνει η προσφορά του να εντάσσεται στις υποχρεώσεις του κράτους. Αν στόχος των εθελοντικών ομάδων δεν είναι και η πολιτική πίεση, τότε το έργο τους θα είναι θνησιγενές και η προσφορά πρόσκαιρη. Αν πραγματικά ενδιαφέρονται γι’ αυτό που προσφέρουν πρέπει μακροπρόθεσμα να στοχεύουν στην ουσιαστική κατάργηση του εθελοντισμού, όχι για κανέναν άλλο λόγο, παρά μόνο γιατί πλέον δεν θα είναι χρήσιμος.

 Αφορμή γι’ αυτό το κείμενο στάθηκε ένα άρθρο που εντόπισε και πρόβαλε μία δημόσια βιβλιοθήκη, η οποία στηρίζει αυτό το διάστημα κάποιες εξωστρεφείς δράσεις της στην επιτόπια προσφορά εθελοντών. Το άρθρο υποστηρίζει πως «ο εθελοντισμός αυξάνει τις πιθανότητες να βρείτε δουλειά», δημιουργεί δηλαδή ένα δελεαστικό κίνητρο για άμισθη και ανασφάλιστη εργασία ή για να το πούμε πιο ωμά… έναν ωμό εκβιασμό. Ή προσφέρεις εθελοντική δουλειά ή ξέχασέ την την αμειβόμενη εργασία. Το καρότο είναι η εμπειρία και η συγκέντρωση προσόντων σε ένα «ανταγωνιστικό επιχειρηματικό περιβάλλον» Το μαστίγιο κρύβεται έντεχνα. Δεν μιλάμε βέβαια για το ανύπαρκτο επιχειρηματικό περιβάλλον αφού η επιχειρηματικότητα πνέει τα λοίσθια, δεν μιλάμε για την αδηφάγα και κανιβαλική εκμετάλλευση των ανέργων, αλλά για «ανταγωνισμό»…

Θα ήταν άδικο να κατηγορήσω την εθελοντική προσφορά, να απαξιώσω τη χαρά, την κοινωνικότητα, τη δημιουργικότητα που γεννάει η συλλογική αφιλοκερδής δράση. Ασχολούμαι κι εγώ εθελοντικά με κάποιες δράσεις, έχω συνεργαστεί με εθελοντές. Δεν είναι αυτό που κρίνεται. Είναι ο σχεδιασμός, η εκμετάλλευση και η προβολή ενός μοντέλου που δεν θεωρώ πως είναι άδολο.