Η δημογραφική παγίδα της κρίσης - Του Νίκου Κωνσταντάρα

Η Ελλάδα έχει δημογραφικό πρόβλημα εδώ και χρόνια – ο πληθυσμός γερνάει και δεν γεννιούνται αρκετά παιδιά ώστε να υπάρχουν αρκετοί εργαζόμενοι για να καλύπτουν τις ανάγκες όλων των κατοίκων της χώρας. Με την κρίση το πρόβλημα επιδεινώνεται. Περισσότεροι εργαζόμενοι από τους αναμενόμενους συνταξιοδοτούνται, ενώ η ανεργία αυξάνεται· περισσότεροι Ελληνες μεταναστεύουν, ενώ μετανάστες που βρίσκονταν εδώ είτε επιστρέφουν στην πατρίδα τους είτε αναζητούν την τύχη τους αλλού. Ενώ τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξανόταν χάρη στους μετανάστες (και όχι στις γεννήσεις), το 2012 ο πληθυσμός μειώθηκε, επειδή οι θάνατοι ξεπέρασαν τις γεννήσεις και περισσότεροι έφυγαν από όσους ήρθαν στη χώρα. Η Ελλάδα βρίσκεται παγιδευμένη μεταξύ πολιτικών λιτότητας που απαιτούνται για την επιβίωσή της σήμερα, και της ανάγκης μέτρων που θα στηρίξουν τη γεννητικότητα και θα εξασφαλίσουν το μέλλον της.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση των 28 χωρών παρουσιάζει δημογραφική σταθερότητα. Μελέτη της Eurostat που δημοσιεύθηκε την Τετάρτη δείχνει ότι την 1η Ιανουαρίου 2013, ο πληθυσμός ήταν 505,7 εκατ., από 504,6 εκατ. ένα χρόνο νωρίτερα. Αυτό οφείλεται σε 200.000 περισσότερες γεννήσεις από τους θανάτους και από την είσοδο 900.000 μεταναστών. Στην Ελλάδα, ο πληθυσμός μειώθηκε στα 11.062.500 άτομα, από 11.123.000 το 2012, με τους θανάτους να ξεπερνούν τις γεννήσεις κατά 16.300 και η έξοδος ανθρώπων να ξεπερνάει την είσοδο κατά 44.200. Η Ιρλανδία και η Πορτογαλία είδαν και αυτές περισσότερους να φεύγουν από το να έρχονται. Σε προηγούμενα χρόνια, στους μετανάστες οφειλόταν η αύξηση του πληθυσμού στην Ελλάδα.

Εδώ και χρόνια η Ε.Ε. ανησυχεί για την υπογεννητικότητα. Μεταξύ μέτρων που έχουν προταθεί είναι να προσφέρεται στήριξη σε γονείς, κυρίως όσον αφορά σχολεία και παιδικούς σταθμούς, και να αλλάξει το καθεστώς εργασίας ώστε και οι δύο γονείς να μπορούν να ασχολούνται με τα παιδιά και να συμμετέχουν στη διά βίου εκπαίδευση. Αυτές οι σκέψεις, όμως, ισοπεδώνονται από την οικονομική κρίση. Στην Ελλάδα είδαμε τα πράγματα να χειροτερεύουν ραγδαίως – όχι μόνο δεν παρουσιάζονται περισσότερες παροχές ώστε να στηρίζεται η οικογένεια, αλλά το 28% του πληθυσμού είναι άνεργο, οι φόροι αυξάνονται, ενώ μισθοί, επιδόματα και καταθέσεις εξανεμίζονται. Πέρα από τους 1,4 εκατ. ανέργους, έχουμε και 2,7 εκατ. συνταξιούχους. Πόσοι μπορούν να μεγαλώσουν παιδιά όπως θα ήθελαν;

Είμαστε εγκλωβισμένοι. Οσο απομακρύνονται άνθρωποι από την αγορά εργασίας, τόσο μεγαλύτερο ποσοστό του ΑΕΠ θα απαιτείται για κοινωνικές δαπάνες, στερώντας τη χώρα από χρήματα για επενδύσεις και παραγωγικότητα. Οσο μειώνονται τα διαθέσιμα χρήματα των πολιτών, θα μειώνεται ακόμη περισσότερο η κατανάλωση. Το αποτέλεσμα είναι ότι μέσα σε αυτές τις συνθήκες είναι απίθανο να αυξηθούν οι γεννήσεις. Στην Ελλάδα ο δείκτης γονιμότητας (ο μέσος όρος παιδιών για κάθε γυναίκα), ήταν 1,4 το 2010, κάτω από τον μέσο όρο της Ε.Ε. (1,5), και πολύ κάτω από το 2,1 που χρειάζεται για να σταθεροποιηθεί ο πληθυσμός χωρίς μετανάστευση. Είναι εντυπωσιακό ότι ο δείκτης στην Ελλάδα έπεσε κάτω από 2,1 το 1981 και συνέχισε να πέφτει. Πιθανώς η ευημερία που ακολούθησε την ένταξη στην Ε.Ε. συνέβαλε σε αυτό, ενώ τώρα η ανασφάλεια και η οικονομική δυσπραγία υπονομεύουν ακόμη περισσότερα τις γεννήσεις.

Οι προβλέψεις της Ε.Ε. είναι ότι το 2050 το 58,8% του ελληνικού πληθυσμού θα είναι άνω των 65 (πίσω μόνο από την Ισπανία και την Ιταλία). Ηδη λιγότεροι εργάζονται απ’ όσους δεν εργάζονται, και αν σκεφθούμε ότι τα ασφαλιστικά Ταμεία παρουσιάζουν έλλειμμα της τάξεως των 802 εκατ. ευρώ για το 2013 και 2014, τότε το αδιέξοδο είναι φανερό από τώρα. Οσο χάνονται θέσεις εργασίας και μειώνονται εισοδήματα για να περιοριστούν οι δαπάνες, τόσο μειώνονται οι εισφορές στο κράτος και στα Ταμεία, ενώ αυξάνονται οι ανάγκες για κοινωνικές παροχές.

Στην Ελλάδα της κρίσης, όπου προτεραιότητα είναι η λιτότητα, το πρόβλημα της υπογεννητικότητας παραπέμπεται στο μέλλον. Η πραγματικότητα, όμως, είναι αμείλικτη: σε μερικά χρόνια δεν θα υπάρχουν αρκετοί Ελληνες για να επιβιώσουμε σαν εθνικό κράτος. Ή θα πάρουμε γενναία μέτρα στήριξης της γεννητικότητας, σε επίπεδο εθνικό και ευρωπαϊκό, ή θα πρέπει να συμφιλιωθούμε με την ιδέα ότι θα επιζήσουμε μόνο ως μέρος μιας μεγαλύτερης πολιτικής οντότητας. Και για αυτό τον λόγο είναι απαραίτητο να αναζητούμε λύσεις μέσω της Ευρώπης.