Zygmunt Bauman, Από την κοινωνία των παραγωγών στην κοινωνία των καταναλωτών και των «απορριμμάτων»- Ρευστοί καιροί-Ρευστός φόβος

Α. Αφιερωμα στον Ζίγκμουντ Μπάουμαν  απο τον Γ . Σιακαντάρη
Β. Απόσπασμα από το βιβλίο:Zygmunt Bauman, Ρευστοί καιροί: Η ζωή την εποχή της αβεβαιότητας,
Γ. Zygmunt Bauman, Ρευστός φόβος,

Α.  Αφιέρωμα στον Ζίγκμουντ Μπάουμαν  απο τον Γ . Σιακαντάρη

1.Ο άνθρωπος ως εμπόρευμα

2.Από την κοινωνία των παραγωγών στην κοινωνία των καταναλωτών και των «απορριμμάτων»

Από την κοινωνία των παραγωγών στην κοινωνία των καταναλωτών και των «απορριμμάτων»

ΖΙΓΚΜΟΥΝΤ ΜΠΑΟΥΜΑΝ Ζωή για κατανάλωση ΜΤΦΡ.: ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ«ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΝ»ΣΕΛ. 200,

αποσπασματα απο την βιβλιοπαρουσιαση (Γ Σιακανταρη) :

''Εδώ περιγράφει εκείνες τις εξελίξεις που συνδέονται με σημαντικές αλλαγές στον χώρο της εμπορευματοποίησης του κεφαλαίου και της εργασίας και οι οποίες οδηγούν στην απορρύθμιση και στην ιδιωτικοποίηση.

Στην κοινωνία των καταναλωτών στο ρυθμιζόμενο από το κράτος «κόστος εργασίας» -μέσω της αποδιάρθρωσης των μηχανισμών συλλογικής διαπραγμάτευσης και εργασιακής προστασίας- έρχεται να προστεθεί και η εγκατάλειψη στις ιδιωτικές μέριμνες μεμονωμένων ατόμων της αξίας πώλησης της εργασίας.

Το άτομο είναι υπεύθυνο για τη μοίρα του και τίποτα δεν μπορεί να το σώσει έξω από την ισχύ της καταναλωτικής του δύναμης.

Το σχήμα του Μπάουμαν μάς θυμίζει τη βεμπεριανή ανάλυση σύμφωνα με την οποία κανείς δεν γνωρίζει αν κάποιος θα εξασφαλίσει τη θεία πρόνοια, έχει όμως ένα κριτήριο για να το κρίνει, και αυτό δεν είναι άλλο παρά η επιτυχημένη πορεία στον χώρο της παραγωγής.

Για την καταναλωτική κοινωνία, όπως την περιγράφει ο Μπάουμαν, το κριτήριο της επιτυχημένης ζωής δεν είναι η συμμετοχή στην παραγωγή, ούτε καν στην εργασία, αλλά η διαρκής και ανολοκλήρωτη κατανάλωση.

Ο homo consumes είναι ένα άτομο που διαρκώς πρέπει να καταναλώνει, ποτέ να μη σταματάει. Τη στιγμή κατά την οποία οι καταναλωτές αισθανθούν ικανοποιημένοι από την καταναλωτική τους κατάσταση και πάψουν να ενδιαφέρονται για τη διαρκή κατανάλωση και την ταυτιζόμενη με αυτήν αποκομιδή (απόσυρση των γρήγορα απαξιωμένων προϊόντων) θα έχουμε και την κατάρρευση του ιδεότυπου της καταναλωτικής κοινωνίας.

Η τελευταία πρέπει διαρκώς να φαίνεται και να είναι ανικανοποίητη. Δεν φτάνει όμως αυτό. Χρειάζεται διαρκώς να παράγει «απορρίμματα» από προϊόντα και ανθρώπους. Τα προϊόντα της πρέπει γρήγορα να χάνουν την ανταλλακτική τους αξία και να αντικαθίστανται από νέα, «φρέσκα». Οι άνθρωποι, με τη σειρά τους, όταν σταματήσουν να καταναλώνουν, γίνονται ανθρώπινα «απορρίμματα». Το εξέχον χαρακτηριστικό της κοινωνίας του κλασικού καπιταλισμού, δηλαδή της κοινωνίας των παραγωγών, είναι η αποξένωση του εργάτη από το προϊόν και την εργασία του.

Το εξέχον χαρακτηριστικό της ρευστής κοινωνίας των καταναλωτών, της οποίας ο νεοφιλελευθερισμός αποτελεί τη νομιμοποιητική και όχι την αρχή συγκρότησης, είναι ο μετασχηματισμός των καταναλωτών σε εμπορεύματα.

Το πιο ευπαθές και ευρισκόμενο υπό διαρκή πίεση προϊόν είναι ο ίδιος ο καταναλωτής.

.............................................

Στον καπιταλιστικό νεωτερικό κόσμο ο φετιχισμός του εμπορεύματος απέκρυπτε την ανθρώπινη υπόσταση της κοινωνίας.

Στη μετανεωτερική, ρευστή κοινωνία ο φετιχισμός του αυτόνομου υποκειμένου αποκρύπτει την εμπορευματοποιημένη πραγματικότητα της κοινωνίας των καταναλωτών. Το δήθεν αυτόνομο και ανεξάρτητο υποκείμενο δεν είναι τίποτε άλλο από το άθροισμα των αγοραστικών του επιλογών. Ο φετιχισμός του εμπορεύματος στοίχειωνε την κοινωνία των παραγωγών καταναλώνοντας τους ανθρώπους, ο φετιχισμός της υποκειμενικότητας στοιχειώνει την κοινωνία των καταναλωτών παράγοντας μια ψευδαίσθηση

Το εργαλείο αυτής της ψευδαίσθησης είναι το Διαδίκτυο, που από όργανο άντλησης στοιχείων μετατρέπεται σε μηχανή κατανάλωσης ψευδεπίγραφων ερωτικών και άλλων σχέσεων.

Στο Διαδίκτυο οι άνθρωποι παίζουν, όχι όμως όπως στον homo ludens του Χουίζινγκα, εδώ το παιγνίδι τους αφορά τη μετατροπή των αναζητούμενων ανθρώπινων σχέσεων και γνώσεων σε εμπορεύματα.

Στον κόσμο που περιγράφει ο Μπάουμαν ο έρωτας και η γνώση γίνονται το παιγνίδι του φαντασιακού υποκειμένου, που αυτό με τη σειρά του είναι διαρκώς έτοιμο να περάσει στον κόσμο των «απορριμμάτων». Αυτή η κοινωνία είναι αδιανόητη χωρίς μια ακμαία βιομηχανία διάθεσης απορριμμάτων. ...............

Η κριτική ανάλυση του Μπάουμαν διαχωρίζει την κατανάλωση ως ένα αναγκαίο στοιχείο της βιολογικής επιβίωσης από τον καταναλωτισμό ως συγκεκριμένο τύπο κοινωνικής διαρρύθμισης, ο οποίος προκύπτει από τη μετατροπή τυπικών ανθρώπινων αναγκών, επιθυμιών και πόθων σε πρωτεύουσα κινητήρια και λειτουργική δύναμη της κοινωνίας. Στην καταναλωτική κοινωνία η ατομική ικανότητα για ανάγκη, επιθυμία και λαχτάρα αποσπάται από τα άτομα και εμπραγματώνεται σε εξωγενή δύναμη, η οποία υπερκαθορίζει τις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές. ''

.................................................................................................................................

Β. Απόσπασμα από το βιβλίο:Zygmunt Bauman, Ρευστοί καιροί: Η ζωή την εποχή της αβεβαιότητας, μετάφραση: Κωνσταντίνος Δ. Γεώρμας, εκδόσειςΜεταίχμιο, Αθήνα 2009, σελ. 170-172 (απόσπασμα)

[σελ. 170](…) Η «ουτοπία» συνήθως υποδήλωνε έναν ποθητό, ονειρεμένο, μακρινό στόχο στον οποίο η πρόοδος έπρεπε, μπορούσε και τελικά θα οδηγούσε όσους αναζητούσαν έναν κόσμο που θα υπηρετούσε καλύτερα τις ανθρώπινες ανάγκες. Ωστόσο, στα σύγχρονα όνειρα, η εικόνα της «προόδου» φαίνεται να έχει μετακινηθεί από το λόγο περί κοινής βελτίωσης σε αυτόν της ατομικής επιβίωσης. (…)

[σελ.171](…) Δεν χρειάζεται να προσθέσω, αφού είναι πλέον προφανές, ότι αυτή η νέα έμφαση στο ξεφόρτωμα πραγμάτων, στην εγκατάλειψη τους, στο να απαλλάσσεσαι από αυτά, αντί να τα οικοιοποιείσαι, ταιριάζει απόλυτα στη λογική της προσανατολισμένης στον καταναλωτή οικονομίας μας. Οι άνθρωποι που εμμένουν στα χθεσινά ρούχα, υπολογιστές, κινητά ή καλλυντικά θα σπείρουν την καταστροφή σε μια οικονομία της οποίας η κύρια μέριμνα, και η εκ των ων ουκ άνευσυνθήκη για την επιβίωση της, είναι το ραγδαίο και επιταχυνόμενο ξεπέταγμα των πουλημένων και αγορασμένων προϊόντων στααπόβλητα. Σε αυτή την οικονομία η ταχεία διάθεση των αποβλήτων αποτελεί μία πρώτης γραμμής βιομηχανία.

Όλο και πιο πολύ, η διαφυγή γίνεται τώρα στο όνομα του πιο δημοφιλούς παιχνιδιού. Σημασιολογικά, η διαφυγή αποτελεί το ακριβώς αντίθετο της ουτοπίας, υπό τις παρούσες συνθήκες όμως ψυχολογικά αποτελεί το μοναδικό υποκατάστατο της. Θα μπορούσε να προβληθεί ο ισχυρισμός ότι είναι μια νέα, ενημερωμένη και υψηλής τεχνικής ερμηνεία της, αναδιαμορφωμένη στα μέτρα της απορρυθ-[σελ.172]μισμένης, εξατομικευμένης κοινωνίας των καταναλωτών. Δεν μπορείς πλέον να ελπίζεις στα σοβαρά ότι μπορείς να κάνεις τον κόσμο ένα καλύτερο κόσμο για να ζήσεις. Δεν μπορείς ούτε και να κάνεις πραγματικά ασφαλές ακόμα και το καλύτερομέρος στον κόσμο που ίσως κατάφερες να κατασκευάσεις για τον εαυτό σου. Η ανασφάλεια είναι εδώ παρούσα ό,τι και να γίνει. Περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο «καλή τύχη» σημαίνει να κρατάς την «κακή τύχη» σε απόσταση. (…)

Γ. Zygmunt Bauman, Ρευστός φόβος, μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας,εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα 2007, ISBN 978-960-8354-72-2.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου:

Η νεωτερικότητα υποτίθεται ότι θα ήταν η περίοδος εκείνη της ανθρώπινης ιστορίας στην οποία οι φόβοι που στοίχειωναν την κοινωνική ζωή κατά το παρελθόν θα μπορούσαν να ξεπεραστούν οριστικά και τα ανθρώπινα όντα θα μπορούσαν να αναλάβουν τον έλεγχο της ζωής τους και να δαμάσουν τις ανεξέλεγκτες δυνάμεις του κοινωνικού και του φυσικού κόσμου. Κι όμως, στην αυγή του εικοστού πρώτου αιώνα, ζούμε ξανά σε μια εποχή φόβου. Είτε πρόκειται για τον φόβο των φυσικών ή περιβαλλοντικών καταστροφών είτε για τον φόβο τυφλών τρομοκρατικών επιθέσεων, ζούμε σήμερα σε μια κατάσταση διαρκούς άγχους αναφορικά με τους κινδύνους που δύνανται να ενσκήψουν απροειδοποίητα και ανά πάσα στιγμή. «Φόβος» είναι το όνομα που δίνουμε στην αβεβαιότητά μας μπροστά στους κινδύνους που χαρακτηρίζουν τη ρευστή μοντέρνα εποχή μας, στην άγνοιά μας σχετικά με τη φύση της απειλής και στην ανικανότητά μας να καθορίσουμε τι μπορεί και τι δεν μπορεί να γίνει για την αντιμετώπισή της. (…)

Αποσπάσματα από το βιβλίο:

Ι

[σελ. 17] (…) Η ζωή μας σήμερα αποδείχθηκε διαφορετική από το είδος ζωής που οραματίστηκαν και βάλθηκαν να σχεδιάσουν οι σοφοί του Διαφωτισμού και οι κληρονόμοι και μαθητές τους. Στη νέα ζωή που προοιωνίζονταν και αποφάσισαν να δημιουργήσουν, ελπιζόταν ότι ο άθλος της τιθάσευσης των φόβων και της χαλιναγώγησης των απειλών οι οποίες τους προκαλούσαν θα ήταν υπόθεση άπαξ δια παντός. Στο ρευστό μοντέρνο τοπίο, ωστόσο, η πάλη ενάντια στους φόβους έχει αποδειχθεί έργο που κρατά όλη μας τη ζωή, ενώ οι κίνδυνοι που πυ-[σελ.18]ροδοτούν το φόβο, έστω κι αν κανείς τους δεν θεωρείταιατίθασος, κατέληξαν να εκλαμβάνονται ως μόνιμοι, αναπόσπαστοισύντροφοι της ανθρώπινης ζωής. Ολόκληρη η ζωή είναι τώρα ένας μακρύς και μάλλον ανώφελος αγώνας ενάντια στον δυνάμει παραλυτικό αντίκτυπο φόβων κι ενάντια στους πραγματικούς ή υποθετικούς κινδύνους που μας κάνουν να φοβόμαστε. Γίνεται καλύτερα αντιληπτή ως μια συνεχής αναζήτηση κι ως μια διηνεκής δοκιμή στρατηγημάτων και μεθοδεύσεων που μας επιτρέπουν να αναστέλλουμε, έστω και προσωρινά, τον επικείμενο χαρακτήρα κινδύνων- ή, ακόμα καλύτερα,να μετατοπίζουμε την ανησυχία γι’ αυτούς σε μια παρακείμενη εστία όπου ελπίζουμε ότι ίσως εξαερωθούν ή παραμείνουν ξεχασμένοι για κάμποσο. Η εφευρετικότητα μας δεν γνωρίζει όρια. (…)

(…)Το μέλλον είναι άδηλο; Άλλος ένας καλός λόγος για να μην το αφήσετε να σας στοιχειώσει. Οι κίνδυνοι άγνωστοι; Άλλος ένας καλός λόγος για να τους αφήσετε κατά μέρος. Μέχρι εδώ, όλα καλά· θα μπορούσε να ήταν και χειρότερα. Διατηρείστε το έτσι. Μην αρχίζετε να ανησυχείτε για το πώς θα διασχίσετε εκείνη τη γέφυρα στο βάθος, πριν φθάσετε εκεί. Ίσως δεν την πλησιάσετε ποτέ, ή ίσως η γέφυρα καταρρεύσει ή μετακινηθεί αλλού πριν την πλησιάσετε. Οπότε, γιατί να ανησυχείτε από τώρα; Καλύτερα να τηρείτε την πατροπαράδοτη συνταγή: cαrpe diem. Με απλά λόγια: χαρείτε τώρα, πληρώστε αργότερα. Ή, σύμφωνα με μια νεότερη εκδοχή αυτής της παμπάλαιας σοφίας, νεόκοπη ευγενική χορηγία των εταιριών πιστωτικών καρτών: αφαιρέστε την αναμονή από την επιθυμία.

Ζούμε επί πιστώσει: καμία γενιά στο παρελθόν δεν υπήρξε τόσο υπερχρεωμένη όσο εμείς – ατομικά και συλλογικά (καθήκον των κρατικών προϋπολογισμών ήταν κάποτε η εξισορρόπηση εσόδων-[σελ.19] εξόδων· τη σήμερον ημέρα, «καλοί προϋπολογισμοί» είναι εκείνοι που κρατούν την περίσσεια των εξόδων επί των εσόδων στο επίπεδο του προηγούμενου έτους). Το να ζεις επί πιστώσει έχει τις ωφελιμιστικές χαρές του: προς τι η καθυστέρηση της ικανοποίησης; Γιατί να περιμένετε, αν μπορείτε να γευτείτε τη μελλοντική ευδαιμονία εδώ και τώρα; Ας το παραδεχθούμε, το μέλλον είναι ανεξέλεγκτο. Ως διά μαγείας, όμως, η πιστωτική κάρτα φέρνει αυτό το ενοχλητικά διαφεύγον μέλλον κατευθείαν στην αγκαλιά σας. Μπορείτε να καταναλώσετε ούτως ειπείν, το μέλλον προκαταβολικά – όσο υπάρχει ακόμα κάτι προς κατανάλωση… Αυτή φαίνεται ότι είναι η λανθάνουσα έλξη του ζην επί πιστώσει, του οποίου το έκδηλο όφελος, αν πιστέψετε στις διαφημίσεις, είναι καθαρά ωφελιμιστικό: να δίνει απόλαυση. Κι αν το μέλλον έχει σχεδιαστεί να είναι τόσο δυσάρεστο όσο υποψιάζεστε, μπορείτε να το καταναλώσετε τώρα, όσο ακόμα είναι φρέσκο και άσπιλο, πριν χτυπήσει η καταστροφή και πριν το μέλλον έχει την ευκαιρία να σας δείξει πόσο ακριβώς δυσάρεστη μπορεί να είναι αυτή η καταστροφή. (…).

Τα μέσα είναι μηνύματα. Οι πιστωτικές κάρτες είναι κι αυτές μηνύματα. Αν οι λογαριασμοί αποταμιεύσεων υποδηλώνουν βεβαιότητα για το μέλλον, ένα αβέβαιο μέλλον κραυγάζει για πιστωτικές κάρτες.

Οι λογαριασμοί αποταμιεύσεων γεννιούνται, και τρέφονται, από ένα μέλλον το οποίο μπορεί κανείς να εμπιστεύεται – ένα μέλλον που θα έρθει και, όταν θα έρθει, οπωσδήποτε δεν θα διαφέρει και τόσο από το παρόν. Ένα μέλλον που θα δίνει αξία σε ό,τι δίνουμε αξία και εμείς – κι έτσι θα σέβεται τις παρελθούσες αποταμιεύσεις και θα ανταμείβει τους κατόχους τους. Οι λογαριασμοί αποταμιεύσεων ευδοκιμούν επίσης βάσει της ελπίδας / προσδοκίας / εμπιστοσύνης ότι -χάρη στη συνέχεια μεταξύ τού τώρα και του «τότε»- αυτό [σελ.20] που γίνεται τώρα, στο παρόν, θα προλάβει το «τότε», δεσμεύοντας το μέλλον πριν έρθει· αυτό που κάνουμε τώρα θα «κάνει τη διαφορά», θα καθορίσει τη μορφή του μέλλοντος.

Οι πιστωτικές κάρτες, και τα χρέη που δημιουργούν, εύκολα τρομάζουν τους πιο πειθήνιους και ταράζουν ακόμα και τους πιο ριψοκίνδυνους. Αν δεν το κάνουν, είναι επειδή διαθέτουμε μια υποψία ασυνέχειας: έχουμε ένα προαίσθημα ότι το μέλλον που θα έρθει (αν έρθει, κι αν είμαι και τότε εδώ για να δω την άφιξή του) θα είναι διαφορετικό από το παρόν που γνωρίζουμε – αν και δεν ξέρουμε πώς και πόσο θα διαφέρει. Θα τιμήσει, μετά από χρόνια, τις θυσίες που κάναμε επί του παρόντος στο όνομά του; Θα ανταμείψει τις προσπάθειες που καταβάλαμε για να εξασφαλίσουμε την εύνοιά του; Ή μήπως θα κάνει, αντιθέτως, τα σημερινά κέρδη αυριανά βάρη και τα πολύτιμα φορτία οχληρά άχθη; Αυτό δεν το ξέρουμε και δεν μπορούμε να το ξέρουμε: δεν έχει και πολύ νόημα να προσπαθούμε να προεξοφλήσουμε το άγνωστο.

 Zygmunt Bauman, Ρευστός φόβος, μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας,εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα 2007, σελ. 17-20 (αποσπάσματα).

ΙΙ

(…) Ό,τι δεν μπορούμε να ελέγξουμε μας είναι «άγνωστο»· και το «άγνωστο» είναι τρομακτικό. Ο φόβος είναι ένα άλλο όνομα που δίνουμε στο ανυπεράσπιστο της ύπαρξης μας. (…)

Zygmunt Bauman, Ρευστός φόβος, μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας,εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα 2007, σελ.127.