από Σωτηρία Ορφανίδου
Είναι γνωστό ότι ο κόσμος μας έχει εισέλθει στην αρχική φάση της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, ή αλλιώς της ψηφιακής επανάστασης. Οι αλλαγές γίνονται αισθητές στην καθημερινότητα, στην εργασία, στην ψυχαγωγία, στις σχέσεις μας με τους άλλους, στις σχέσεις μας με το κράτος. Η ψηφιακή επανάσταση διαδέχτηκε μέσα σε λίγες μόλις δεκαετίες την προκάτοχό της, την πληροφορική επανάσταση, που πρώτη εδραίωσε τον ηλεκτρονικό υπολογιστή στη λειτουργία των σύγχρονων κοινωνιών.
Όμως, η ιδιαιτερότητα της σημερινής επανάστασης είναι, όπως έχει προαναγγελθεί, ότι δεν θα περιοριστεί στους τομείς που άπτονται της τεχνολογικής εφαρμογής και της πληροφορικής επιστήμης. Όπως έχει δηλώσει από το 2016 ο Κλάους Σβαμπ, Πρόεδρος του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, «η 4η Βιομηχανική Επανάσταση δεν θα αλλάξει μόνο ό,τι κάνουμε, αλλά και αυτό που είμαστε. Θα επηρεάσει την ταυτότητά μας και όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με αυτήν: το αίσθημα της ιδιωτικότητας, τις αντιλήψεις μας για την ιδιοκτησία, τις καταναλωτικές μας συνήθειες, τον χρόνο που αφιερώνουμε σε εργασία και ψυχαγωγία, και τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσουμε την καριέρα μας, καλλιεργούμε τις ικανότητές μας, συναντούμε άλλους ανθρώπους, και χτίζουμε τις σχέσεις μας»[1].
Αναζητώντας τις ρίζες της τεχνολογίας ανατρέχουμε στους προϊστορικούς χρόνους, όταν ο πρωτόγονος άνθρωπος άρχισε να κατασκευάζει εργαλεία με πέτρες και ξύλα. Σημαντικό ορόσημο κατά τους ιστορικούς είναι η ανακάλυψης της φωτιάς, υπό την έννοια ότι ο άνθρωπος κατέκτησε την τεχνική, ώστε να ανάβει ελεγχόμενη φωτιά για να ζεσταίνεται και να ψήνει την τροφή του.
Η κομβική αυτή ανακάλυψη συνδέεται, σύμφωνα με τον αρχαιοελληνικό μύθο, με το πρόσωπο του Προμηθέα, ο οποίος θεωρείται ο θεός της φωτιάς, της προνοητικότητας, της επινοητικότητας και των «χρήσιμων τεχνών». Ένα ακόμη γνωστό ορόσημο αποτελεί η ανακάλυψη του τροχού, ενώ σταδιακά οι εφευρέσεις άρχισαν να γίνονται όλο και πιο πολύπλοκες. Το τοπίο άλλαξε δραστικά με την εφεύρεση της ατμομηχανής τον 18ο αιώνα, όταν ο άνθρωπος απέκτησε για πρώτη φορά έναν αποδοτικό μηχανισμό παραγωγής ενέργειας που τον απελευθέρωσε από την εξάρτησή του για ενέργεια από τη φύση (ροή ποταμών, ανέμου, χρήση ζώων) ή την σωματική δύναμή του, οδηγώντας τον στη βιομηχανική εποχή.
Η τεράστια ισχύς της μεταμορφωτικής δύναμης της τεχνολογίας έγινε πολύ γρήγορα αντιληπτή, κι έτσι ο άνθρωπος άρχισε να βασίζεται ολοένα και περισσότερο στις μηχανές του, προκειμένου αυτές να του παρέχουν λύσεις για τα πάντα. Όμως, η τεχνολογία κατείχε μια ακόμη πιο γοητευτική ιδιότητα. Η τεχνολογική πρόοδος τροφοδοτούσε εκ νέου τις επιστημονικές ανακαλύψεις −π.χ. μέσα από πιο προηγμένα όργανα, μηχανισμούς και εργαλεία− βελτιώνοντας και αναπτύσσοντας η ίδια τον εαυτό της. Αυτή η αναγεννητική δύναμη της τεχνολογίας ενθουσίασε τόσο τον άνθρωπο, που από διαχειριστής και μαέστρος της άρχισε να αισθάνεται σαν ένας μικρός μάγος και να πιστεύει πως αυτή τη φορά το δημιούργημά του θα μπορούσε να του δώσει τη δυνατότητα να γίνει θεός.
Έτσι, θέτει την τεχνολογία στο κέντρο της ζωής και του κόσμου του, προσδίδοντάς της έναν χαρακτήρα θρησκείας. Η θεοποίηση της τεχνολογίας αφενός σημαίνει ότι ο σημερινός άνθρωπος επαφίεται σε αυτήν ώστε να λύσει οποιοδήποτε πρόβλημα, ακόμη και πέραν των πρακτικών, όπως η αναζήτηση της ευτυχίας ή της αθανασίας, και αφετέρου ότι, θεοποιώντας το δημιούργημά του, μπορεί να εγκαταλείψει οποιαδήποτε θρησκεία και να αυτονομηθεί από οποιονδήποτε θεό. Όπως σημειώνει ο Χρήστος Γιανναράς: «μυθοποιήθηκε στις μέρες μας η αποτελεσματική γνώση, η κατεξοχήν “επιστήμη”.[…] Εύκολα λοιπόν μπορεί να επαρθεί ο άνθρωπος και να πιστέψει, πως ό,τι άλλοτε μάταια προσπαθούσε να πετύχει με προσευχές στον Θεό, σήμερα το κατορθώνει χάρη στην “επιστήμη”»[2].
Η τάση του ανθρώπου να κινηθεί προς την αυτονόμηση ορμώμενος από υπέρμετρη φιλοδοξία και βασιζόμενος σε μια ψευδαίσθηση παντοδυναμίας, δεν είναι καινούργια. Αντίθετα, έχει τις ρίζες της στην απαρχή του Ανθρώπου, σύμφωνα με τη Γένεση, όταν οι πρωτόπλαστοι θέλησαν να αυτονομηθούν τρώγοντας τον απαγορευμένο καρπό, δηλαδή επιδιώκοντας να γίνουν θεοί χωρίς τον Θεό. Με τα λόγια του Παναγιώτη Νέλλα: «Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής σε μια εμπνευσμένη “θεωρία τοῦ τρόπου καθ’ ὅν γέγονε τοῦ Αδάμ ἡ παράβασις” βλέπει τον πρωτόπλαστο να επείγεται να δημιουργήσει στον εαυτό του με τρόπο τεχνητό τις ιδιότητες του Θεού, να δημιουργήσει μέσα του αυτονομία, “δίχα Θεοῦ καὶ πρὸ Θεοῦ και οὐ κατὰ Θεόν”, ό,τι είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό του Θεού, την αυτοζωή»[3].
Σήμερα η Τεχνολογία παραμερίζοντας τον Θεό στη συνείδηση του ανθρώπου γίνεται πρακτικά ένα σύγχρονο, άψυχο τοτέμ που εκείνος προσκυνά καθημερινά αναμένοντας ανταπόκριση στα αιτήματά του. Αφοσιωμένος στη λατρεία της απομακρύνεται από τη σχέση με μια ανώτερη, θεϊκή δύναμη που, όπως πιστεύει, δεν του είναι πλέον χρήσιμη ή απαραίτητη. Σταδιακά παύει να λειτουργεί ως πνευματικό ον, με ορατό τον κίνδυνο να περιέλθει σε μια κατάσταση πνευματικού μηδενισμού[4].
Την ανησυχία τους για την αρτιότητα του πλήρους ανθρώπου έχουν εκφράσει διαχρονικά πολλοί διανοητές. Την αντικατάσταση του Θεού από την Τεχνολογία και τον κίνδυνο αλλοίωσης της ανθρώπινης φύσης περιγράφει εύστοχα ο Nicolas Berdyev με τα εξής λόγια: «Η μηχανή απανθρωπίζει τη ζωή κι ο άνθρωπος δεν επιθυμεί πια να είναι εικόνα και ομοίωση του Θεού, αλλά εικόνα και ομοίωση της μηχανής»[5].
Ιδιαίτερα καυστικός είναι ο Σαράντος Καργάκος: «Τον άνθρωπο τον κάνει η ανθρωπιά του. Όχι η διποδία ούτε η όρθια στάση. Είμαστε άνθρωποι όταν γινόμαστε συνάνθρωποι. […] Σήμερα τα ανθρώπινα μας είναι ξένα. Ο άνθρωπος έκανε τον εαυτό του ομφαλό της γης. Νόμισε, χάρη στην πρόοδο της τεχνολογίας, ότι έγινε υπεράνθρωπος. Έτσι κατάντησε απάνθρωπος ή μισάνθρωπος»[6].
Ωστόσο, στα μέσα του 20ού αιώνα η ανθρωπότητα υπέστη μια απότομη προσγείωση, όταν για πρώτη φορά σύσσωμη συνειδητοποίησε την τεράστια δύναμη που είχε ο άνθρωπος στα χέρια του. Η ρίψη της πυρηνικής βόμβας το 1945 μουδιάζει ολόκληρο τον πλανήτη, που συνειδητοποιεί πως όλα μπορούν να καταστραφούν με μια λάθος επιλογή, με το πάτημα ενός κουμπιού. Όπως επισημαίνει ο Χανς Γιώνας, που έχει αναλύσει το ζήτημα της ευθύνης στον τεχνολογικό πολιτισμό, «μια μορφή ζωής, ο άνθρωπος, μόνο με την ανωτερότητα του νου και τις υπέρμετρες δυνάμεις του τεχνικού πολιτισμού που ο νους επινόησε, τελευταία απέκτησε την ικανότητα να βάζει σε κίνδυνο όλες τις άλλες (και τον εαυτό του μαζί)»[7]. Η θεότητα που λατρεύει η τεχνοθρησκεία δεν φέρει μόνο δημιουργικές δυνάμεις, αλλά και καταστροφικές, αρχίζοντας να μοιάζει περισσότερο με τους απρόβλεπτους θεούς του δωδεκαθέου. Η ανάγκη για έλεγχο και σύνεση κατά τη χρήση της τεχνολογίας καθίσταται επιτακτική.
Επιστρέφοντας στο ζήτημα της αυτονόμησης, είτε στην περίπτωση της πτώσης των πρωτοπλάστων είτε στην σύγχρονη τεχνολογική αυτονόμηση, κυρίαρχο χαρακτηριστικό της είναι η απουσία της σχέσης μεταξύ προσώπων. Τόσο της σχέσης μεταξύ ανθρώπου και Θεού, όσο και της σχέσης μεταξύ των ανθρώπων. Άλλωστε, αυτό εννοεί ο Καργάκος όταν συνδέει την υπερτροφική σχέση του ανθρώπου με την τεχνολογία με την έκπτωση στην οποία οδηγείται η ίδια του η φύση, και όταν τονίζει πως, για να είναι κανείς άνθρωπος, θα πρέπει να βιώνει τις σχέσεις με τους άλλους ως συνάνθρωπος.
Το στοίχημα του 21ου αιώνα φαίνεται πως δεν είναι μια τεχνολογική υπέρβαση ή ένα θεαματικό επίτευγμα της επιστήμης, αλλά να καταφέρει ο άνθρωπος να τιθασεύσει την ασυγκράτητη δύναμη που έχει δημιουργήσει, με γνώμονα τη λογική και την ευθύνη, ώστε να απολαμβάνει τα οφέλη ελαχιστοποιώντας την καταστροφική δυναμική της. Πάνω από όλα, όμως, αυτό που καλείται να πράξει κόντρα σε κάθε σαρωτικό ρεύμα, είναι να παραμείνει άνθρωπος, κρατώντας ζωντανή την πνευματικότητά του και διαφυλάσσοντας την ανθρωπινότητά του.
[1] Klaus Schwab, The Fourth Industrial Revolution: what it means, how to respond, 14/01/2016, https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-fourth-industrial-revolution-what-it-means-and-how-to-respond/ (οι εμφάσεις της αρθρογράφου)
[2] Χρήστος Γιανναράς, Αλφαβητάρι της πίστης, Εκδ. Ίκαρος, 16η έκδοση, 2006, σ. 74.
[3] Παναγιώτης Νέλλας, Ζώον Θεούμενον – Προοπτικές για μια ορθόδοξη κατανόηση του ανθρώπου, εκδ. Αρμός, 4η επανέκδοση 2000, σ. 50.
[4] Ο όρος αποδίδεται στον Κώστα Τσιρόπουλο.
[5] Nicolas Berdyev, Το πεπρωμένο του ανθρώπου στο σύγχρονο κόσμο, Εκδ. Π. Πουρναρά, 1980, σ. 32. (οι εμφάσεις της αρθρογράφου)
[6] Σαράντος Ι. Καργάκος, Η Ευθύνη του Ανθρώπου μπρος στο Κατώφλι του 21ου Αιώνα, περιοδικό Ευθύνη, τεύχος 292, Απρίλιος 1996, σ. 160, 161.
[7] Χανς Γιώνας, Η Αρχή της Ευθύνης, εκδ. Αρμός, 2018, σ. 363, 364.
Το γλυπτό έργο που πλαισιώνει τη σελίδα (“Ομπρέλα”) αποτελεί δημιουργία του Γιώργου Ζογγολόπουλου.
Όμως, η ιδιαιτερότητα της σημερινής επανάστασης είναι, όπως έχει προαναγγελθεί, ότι δεν θα περιοριστεί στους τομείς που άπτονται της τεχνολογικής εφαρμογής και της πληροφορικής επιστήμης. Όπως έχει δηλώσει από το 2016 ο Κλάους Σβαμπ, Πρόεδρος του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, «η 4η Βιομηχανική Επανάσταση δεν θα αλλάξει μόνο ό,τι κάνουμε, αλλά και αυτό που είμαστε. Θα επηρεάσει την ταυτότητά μας και όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με αυτήν: το αίσθημα της ιδιωτικότητας, τις αντιλήψεις μας για την ιδιοκτησία, τις καταναλωτικές μας συνήθειες, τον χρόνο που αφιερώνουμε σε εργασία και ψυχαγωγία, και τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσουμε την καριέρα μας, καλλιεργούμε τις ικανότητές μας, συναντούμε άλλους ανθρώπους, και χτίζουμε τις σχέσεις μας»[1].
Αναζητώντας τις ρίζες της τεχνολογίας ανατρέχουμε στους προϊστορικούς χρόνους, όταν ο πρωτόγονος άνθρωπος άρχισε να κατασκευάζει εργαλεία με πέτρες και ξύλα. Σημαντικό ορόσημο κατά τους ιστορικούς είναι η ανακάλυψης της φωτιάς, υπό την έννοια ότι ο άνθρωπος κατέκτησε την τεχνική, ώστε να ανάβει ελεγχόμενη φωτιά για να ζεσταίνεται και να ψήνει την τροφή του.
Η κομβική αυτή ανακάλυψη συνδέεται, σύμφωνα με τον αρχαιοελληνικό μύθο, με το πρόσωπο του Προμηθέα, ο οποίος θεωρείται ο θεός της φωτιάς, της προνοητικότητας, της επινοητικότητας και των «χρήσιμων τεχνών». Ένα ακόμη γνωστό ορόσημο αποτελεί η ανακάλυψη του τροχού, ενώ σταδιακά οι εφευρέσεις άρχισαν να γίνονται όλο και πιο πολύπλοκες. Το τοπίο άλλαξε δραστικά με την εφεύρεση της ατμομηχανής τον 18ο αιώνα, όταν ο άνθρωπος απέκτησε για πρώτη φορά έναν αποδοτικό μηχανισμό παραγωγής ενέργειας που τον απελευθέρωσε από την εξάρτησή του για ενέργεια από τη φύση (ροή ποταμών, ανέμου, χρήση ζώων) ή την σωματική δύναμή του, οδηγώντας τον στη βιομηχανική εποχή.
Η τεράστια ισχύς της μεταμορφωτικής δύναμης της τεχνολογίας έγινε πολύ γρήγορα αντιληπτή, κι έτσι ο άνθρωπος άρχισε να βασίζεται ολοένα και περισσότερο στις μηχανές του, προκειμένου αυτές να του παρέχουν λύσεις για τα πάντα. Όμως, η τεχνολογία κατείχε μια ακόμη πιο γοητευτική ιδιότητα. Η τεχνολογική πρόοδος τροφοδοτούσε εκ νέου τις επιστημονικές ανακαλύψεις −π.χ. μέσα από πιο προηγμένα όργανα, μηχανισμούς και εργαλεία− βελτιώνοντας και αναπτύσσοντας η ίδια τον εαυτό της. Αυτή η αναγεννητική δύναμη της τεχνολογίας ενθουσίασε τόσο τον άνθρωπο, που από διαχειριστής και μαέστρος της άρχισε να αισθάνεται σαν ένας μικρός μάγος και να πιστεύει πως αυτή τη φορά το δημιούργημά του θα μπορούσε να του δώσει τη δυνατότητα να γίνει θεός.
Έτσι, θέτει την τεχνολογία στο κέντρο της ζωής και του κόσμου του, προσδίδοντάς της έναν χαρακτήρα θρησκείας. Η θεοποίηση της τεχνολογίας αφενός σημαίνει ότι ο σημερινός άνθρωπος επαφίεται σε αυτήν ώστε να λύσει οποιοδήποτε πρόβλημα, ακόμη και πέραν των πρακτικών, όπως η αναζήτηση της ευτυχίας ή της αθανασίας, και αφετέρου ότι, θεοποιώντας το δημιούργημά του, μπορεί να εγκαταλείψει οποιαδήποτε θρησκεία και να αυτονομηθεί από οποιονδήποτε θεό. Όπως σημειώνει ο Χρήστος Γιανναράς: «μυθοποιήθηκε στις μέρες μας η αποτελεσματική γνώση, η κατεξοχήν “επιστήμη”.[…] Εύκολα λοιπόν μπορεί να επαρθεί ο άνθρωπος και να πιστέψει, πως ό,τι άλλοτε μάταια προσπαθούσε να πετύχει με προσευχές στον Θεό, σήμερα το κατορθώνει χάρη στην “επιστήμη”»[2].
Η τάση του ανθρώπου να κινηθεί προς την αυτονόμηση ορμώμενος από υπέρμετρη φιλοδοξία και βασιζόμενος σε μια ψευδαίσθηση παντοδυναμίας, δεν είναι καινούργια. Αντίθετα, έχει τις ρίζες της στην απαρχή του Ανθρώπου, σύμφωνα με τη Γένεση, όταν οι πρωτόπλαστοι θέλησαν να αυτονομηθούν τρώγοντας τον απαγορευμένο καρπό, δηλαδή επιδιώκοντας να γίνουν θεοί χωρίς τον Θεό. Με τα λόγια του Παναγιώτη Νέλλα: «Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής σε μια εμπνευσμένη “θεωρία τοῦ τρόπου καθ’ ὅν γέγονε τοῦ Αδάμ ἡ παράβασις” βλέπει τον πρωτόπλαστο να επείγεται να δημιουργήσει στον εαυτό του με τρόπο τεχνητό τις ιδιότητες του Θεού, να δημιουργήσει μέσα του αυτονομία, “δίχα Θεοῦ καὶ πρὸ Θεοῦ και οὐ κατὰ Θεόν”, ό,τι είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό του Θεού, την αυτοζωή»[3].
Σήμερα η Τεχνολογία παραμερίζοντας τον Θεό στη συνείδηση του ανθρώπου γίνεται πρακτικά ένα σύγχρονο, άψυχο τοτέμ που εκείνος προσκυνά καθημερινά αναμένοντας ανταπόκριση στα αιτήματά του. Αφοσιωμένος στη λατρεία της απομακρύνεται από τη σχέση με μια ανώτερη, θεϊκή δύναμη που, όπως πιστεύει, δεν του είναι πλέον χρήσιμη ή απαραίτητη. Σταδιακά παύει να λειτουργεί ως πνευματικό ον, με ορατό τον κίνδυνο να περιέλθει σε μια κατάσταση πνευματικού μηδενισμού[4].
Την ανησυχία τους για την αρτιότητα του πλήρους ανθρώπου έχουν εκφράσει διαχρονικά πολλοί διανοητές. Την αντικατάσταση του Θεού από την Τεχνολογία και τον κίνδυνο αλλοίωσης της ανθρώπινης φύσης περιγράφει εύστοχα ο Nicolas Berdyev με τα εξής λόγια: «Η μηχανή απανθρωπίζει τη ζωή κι ο άνθρωπος δεν επιθυμεί πια να είναι εικόνα και ομοίωση του Θεού, αλλά εικόνα και ομοίωση της μηχανής»[5].
Ιδιαίτερα καυστικός είναι ο Σαράντος Καργάκος: «Τον άνθρωπο τον κάνει η ανθρωπιά του. Όχι η διποδία ούτε η όρθια στάση. Είμαστε άνθρωποι όταν γινόμαστε συνάνθρωποι. […] Σήμερα τα ανθρώπινα μας είναι ξένα. Ο άνθρωπος έκανε τον εαυτό του ομφαλό της γης. Νόμισε, χάρη στην πρόοδο της τεχνολογίας, ότι έγινε υπεράνθρωπος. Έτσι κατάντησε απάνθρωπος ή μισάνθρωπος»[6].
Ωστόσο, στα μέσα του 20ού αιώνα η ανθρωπότητα υπέστη μια απότομη προσγείωση, όταν για πρώτη φορά σύσσωμη συνειδητοποίησε την τεράστια δύναμη που είχε ο άνθρωπος στα χέρια του. Η ρίψη της πυρηνικής βόμβας το 1945 μουδιάζει ολόκληρο τον πλανήτη, που συνειδητοποιεί πως όλα μπορούν να καταστραφούν με μια λάθος επιλογή, με το πάτημα ενός κουμπιού. Όπως επισημαίνει ο Χανς Γιώνας, που έχει αναλύσει το ζήτημα της ευθύνης στον τεχνολογικό πολιτισμό, «μια μορφή ζωής, ο άνθρωπος, μόνο με την ανωτερότητα του νου και τις υπέρμετρες δυνάμεις του τεχνικού πολιτισμού που ο νους επινόησε, τελευταία απέκτησε την ικανότητα να βάζει σε κίνδυνο όλες τις άλλες (και τον εαυτό του μαζί)»[7]. Η θεότητα που λατρεύει η τεχνοθρησκεία δεν φέρει μόνο δημιουργικές δυνάμεις, αλλά και καταστροφικές, αρχίζοντας να μοιάζει περισσότερο με τους απρόβλεπτους θεούς του δωδεκαθέου. Η ανάγκη για έλεγχο και σύνεση κατά τη χρήση της τεχνολογίας καθίσταται επιτακτική.
Επιστρέφοντας στο ζήτημα της αυτονόμησης, είτε στην περίπτωση της πτώσης των πρωτοπλάστων είτε στην σύγχρονη τεχνολογική αυτονόμηση, κυρίαρχο χαρακτηριστικό της είναι η απουσία της σχέσης μεταξύ προσώπων. Τόσο της σχέσης μεταξύ ανθρώπου και Θεού, όσο και της σχέσης μεταξύ των ανθρώπων. Άλλωστε, αυτό εννοεί ο Καργάκος όταν συνδέει την υπερτροφική σχέση του ανθρώπου με την τεχνολογία με την έκπτωση στην οποία οδηγείται η ίδια του η φύση, και όταν τονίζει πως, για να είναι κανείς άνθρωπος, θα πρέπει να βιώνει τις σχέσεις με τους άλλους ως συνάνθρωπος.
Το στοίχημα του 21ου αιώνα φαίνεται πως δεν είναι μια τεχνολογική υπέρβαση ή ένα θεαματικό επίτευγμα της επιστήμης, αλλά να καταφέρει ο άνθρωπος να τιθασεύσει την ασυγκράτητη δύναμη που έχει δημιουργήσει, με γνώμονα τη λογική και την ευθύνη, ώστε να απολαμβάνει τα οφέλη ελαχιστοποιώντας την καταστροφική δυναμική της. Πάνω από όλα, όμως, αυτό που καλείται να πράξει κόντρα σε κάθε σαρωτικό ρεύμα, είναι να παραμείνει άνθρωπος, κρατώντας ζωντανή την πνευματικότητά του και διαφυλάσσοντας την ανθρωπινότητά του.
[1] Klaus Schwab, The Fourth Industrial Revolution: what it means, how to respond, 14/01/2016, https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-fourth-industrial-revolution-what-it-means-and-how-to-respond/ (οι εμφάσεις της αρθρογράφου)
[2] Χρήστος Γιανναράς, Αλφαβητάρι της πίστης, Εκδ. Ίκαρος, 16η έκδοση, 2006, σ. 74.
[3] Παναγιώτης Νέλλας, Ζώον Θεούμενον – Προοπτικές για μια ορθόδοξη κατανόηση του ανθρώπου, εκδ. Αρμός, 4η επανέκδοση 2000, σ. 50.
[4] Ο όρος αποδίδεται στον Κώστα Τσιρόπουλο.
[5] Nicolas Berdyev, Το πεπρωμένο του ανθρώπου στο σύγχρονο κόσμο, Εκδ. Π. Πουρναρά, 1980, σ. 32. (οι εμφάσεις της αρθρογράφου)
[6] Σαράντος Ι. Καργάκος, Η Ευθύνη του Ανθρώπου μπρος στο Κατώφλι του 21ου Αιώνα, περιοδικό Ευθύνη, τεύχος 292, Απρίλιος 1996, σ. 160, 161.
[7] Χανς Γιώνας, Η Αρχή της Ευθύνης, εκδ. Αρμός, 2018, σ. 363, 364.
Το γλυπτό έργο που πλαισιώνει τη σελίδα (“Ομπρέλα”) αποτελεί δημιουργία του Γιώργου Ζογγολόπουλου.
ΠΗΓΗ:https://antifono.gr/theopoiisi-technologias/
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.