«Νοσταλγώντας την παλιά Λάρισα – Λόφος Ακροπόλεως»

Γράφει ο Θωμάς Κυριάκος

Ο γνωστός σήμερα ως Λόφος Φρουρίου, είναι ένα ζωντανό δείγμα της ιστορίας της Λάρισας. Από τη νεολιθική εποχή έως και σήμερα είναι ο πυρήνας γύρω από τον οποίο διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε η ζωή στην πόλη. Ο Λαρισαίος του 6ου π. Χ. αιώνα ανέβαινε στο λόφο για να λατρέψει τότε την Πολιάδα Αθηνά, όπως αντίστοιχα σήμερα λατρεύει τον πολιούχο Άγιο Αχίλλιο. Είναι το υψηλότερο σημείο της Λάρισας, με θέα και ανοιχτό ορίζοντα προς τη βόρεια και τη δυτική πλευρά της πόλης. Από εδώ πάνω μπορεί κανείς να δει εκτός από τον Πηνειό ποταμό, τη γύρω πεδινή περιοχή, τον Όλυμπο μέχρι και τον Κίσσαβο, ενώ όταν είναι καθαρή η ατμόσφαιρα, οι δυο ορεινοί όγκοι μοιάζουν να βρίσκονται μια ανάσα από την πόλη.

Στην περιοχή του λόφου γράφτηκε όλη σχεδόν η ιστορία της Λάρισας. Είναι ο χώρος στον οποίο έχουν βρεθεί οι πρώτες ενδείξεις κατοίκησης της πόλης, από τη νεολιθική ακόμα περίοδο, και ο οποίος αποτέλεσε την αρχαία ακρόπολη της πόλης.   Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, η περιοχή του λόφου ταυτίζεται με τον Τρανό (=Μεγάλος, Σπουδαίος) Μαχαλά, τη μοναδική χριστιανική συνοικία, ενώ το υπόλοιπο τμήμα της πόλης είχε κατοικηθεί από Οθωμανούς.

Ανηφορίζοντας τους πεζόδρομους προς το λόφο συναντάμε διάφορα παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά και οθωμανικά μνημεία, όπως το Αρχαίο Θέατρο, το βυζαντινό ναό του πολιούχου της πόλης Αγίου Αχιλλίου, το Μπεζεστένι, την αναθηματική στήλη του Ποσειδώνα και μερικά άλλα.

Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας της πόλης, αγαπημένο μέρος για βόλτες. Από τη δεκαετία του ’90, όταν μεταφέρθηκε εκτός πόλης η Λαχαναγορά, άρχισε να αλλάζει η μορφολογία του λόφου. Άνοιξαν πολλά παρεΐστικα ταβερνάκια, φαγάδικα, καφέ και μπαράκια.

Επ΄ ευκαιρία θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι η αναφορά στον λόφο του Φρουρίου είναι λανθασμένη, διότι επάνω στο λόφο δεν αναφέρεται ιστορικά η παρουσία κάποιου φρουρίου ή κάστρου, παρά μόνον η Ακρόπολη της αρχαίας Λάρισας. Πρέπει λοιπόν να αρχίσουμε σιγά-σιγά να αντικαταστούμε τη λέξη Φρούριο, από την αναφορά στην συγκεκριμένη περιοχή, με τις λέξεις Λόφος ή Ακρόπολη.

Ας ξεκινήσουμε τη σημερινή μας περιήγηση ανηφορίζοντας από τα σκαλοπάτια της δυτικής πλευράς στο λόφο.

Ο Πηνειός και στο βάθος ο λόφος Ακροπόλεως στη Λάρισα με την εκκλησία του Αγίου Αχιλλίου, γνωστή τότε ως Βασιλική του Καλλιάρχη και τα υπόλοιπα κτίσματα του λόφου. Γκραβούρα από το πρωτοσέλιδο του Γαλλικού περιοδικού «Le Monde Illustre», κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού πολέμου.  Δημοσιεύτηκε στο τεύχος Νο 2091 στις 24 Απριλίου 1897.

Στη δυτική πλευρά συναντάμε τον Μητροπολιτικό Ναό της πόλης, αφιερωμένη στον πολιούχο της τον Άγγιο Αχίλλιο. Η εικονιζόμενη εκκλησία του Αγίου Αχιλλίου ή Βασιλική του Καλλιάρχη, ήταν η 2η κατά εκκλησία, που χτίστηκε στο λόφο του Ακροπόλεως, χάρη στις ενέργειες του Μητροπολίτη Λαρίσης Διονυσίου του Καλλιάρχου.

Η προγενέστερη εκκλησία, έργο του Αγίου Βησσαρίωνος, κάηκε και καταστράφηκε από μαινόμενο πλήθος Τούρκων στις 12 Ιουνίου 1769. Η εικονιζόμενη εκκλησία θεμελιώθηκε στις 5 Μαρτίου 1794, μετά από φιρμάνι του Σουλτάνου και δούλευαν νυχθημερόν περισσότεροι από 200 μαστόροι και πάρα πολλοί Λαρισαίοι Χριστιανοί. Μετά από 36 μέρες το κτίσιμο της εκκλησίας ολοκληρώθηκε την Μεγ. Παρασκευή το βράδυ στις 9:00.

Αρκετές φορές από το 1822 μέχρι και την απελευθέρωση της πόλης το 1881 η εκκλησία χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους ως οπλοστάσιο και πυριτιδαποθήκη. Μπροστά της βρίσκεται το Επισκοπείο, το οποίο χρησίμευε και σαν μητροπολιτική κατοικία. Στο κτίριο αυτό βρήκαν θερμή φιλοξενία οι περισσότεροι ξένοι περιηγητές του 19ου αι. που επισκέφθηκαν την Λάρισα. Ο ναός αυτός γκρεμίστηκε και στη θέση σου χτίστηκε νέος  το 1901~2 με χρήματα που δόθηκαν από το κληροδότημα Ανδρέα Συγγρού.

Ο  προπολεμικός ναός του Αγίου Αχιλλίου. Καρτ ποστάλ της Ελληνικής Ταχυδρομικής Υπηρεσίας, περίπου του 1904.

Πρόκειται για τον ναό ο οποίος αντικατέστησε την Βασιλική του Καλλιάρχη. Ο ναός του 1794 κατεδαφίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και στη θέση του χτίστηκε νέος, μεγαλοπρεπέστερος ναός. Στο σχέδιο και στα επιμέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία του ναού διακρίνουμε επιδράσεις από το μητροπολιτικό ναό της Αθήνας, ο οποίος, ως γνωστό, αποτέλεσε το πρότυπο για τους ναούς που ανεγείρονταν στις ελεύθερες ελληνικές πόλεις στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Τα θυρανοίξια του ναού έγιναν στις 25 Σεπτεμβρίου 1907 από τον μητροπολίτη Λαρίσης Αμβρόσιο Κασσάρα.

Η προπολεμική εκκλησία του Αγ. Αχιλλίου Λάρισας, Φωτογράφος: Γιώργος Βαλσάμης (Λάρισα). Χρονολογία περίπου  1946~8.

Ο προπολεμικός ναός με έντονα τα σημάδια από τον σεισμό της 1ης Μαρτίου του 1941 και από τους βομβαρδισμούς, Ιταλών και Γερμανών, που ακολούθησαν αμέσως μετά μέχρι και την κατάληψη της πόλης στις 18 Απριλίου του 1941. Η διάρκεια ζωής του ναού ήταν δυστυχώς πολύ σύντομη, μόλις 34 χρόνια. Ο σεισμός των 6,3 ρίχτερ, της 1ης Μαρτίου του 1941, προκάλεσε στο ναό σημαντικές ζημιές. Κατέρρευσαν το κωδωνοστάσιο και η στέγη, ενώ υπέστησαν ανεπανόρθωτες ζημιές οι πλαϊνοί τοίχοι. Έτσι ετοιμόρροπος παρέμεινε μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.

Η προσωρινή εκκλησία η επονομαζόμενη ως «Παράγκα», φωτογραφία του 1960. Τάκης Τλούπας, από το λεύκωμα «Λάρισα Εικόνες του χθες» του Δήμου Λαρισαίων.

Η εικονιζόμενη πρόχειρη, ξύλινη κατασκευή, η λεγόμενη και «Παράγκα», αποτέλεσε τη μεταβατική και γρήγορη λύση ανάγκης μετά το σεισμό του 1941. Με παρέμβαση του τότε Μητροπολίτη Λάρισας Δωρόθεου Κοτταρά, προς τους Γερμανούς κατακτητές, ο πρόχειρος ναός στήθηκε το 1941 μπροστά από το Μπεζεστένι, στο χώρο όπου σήμερα βρίσκονται τα θεμέλια της τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 6ου αιώνα, μέσα στην οποία οι αρχαιολόγοι εντόπισαν τάφο, για τον οποίο πιστεύουν ότι ανήκει πιθανότατα στον Άγιο Αχίλλιο. Συγχρόνως από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 είχε ξεκινήσει η ανοικοδόμηση του νέου ναού. Η «Παράγκα» κατεδαφίστηκε το 1977~78.

Ο ναός του Αγίου Αχιλλίου στη Λάρισα, σε λήψη από την πλευρά του πάρκου ΑΛΚΑΖΑΡ. Χρονολογία: αρχές της δεκαετίας του 1970.

Το 1950 ανατέθηκε από την ερανική επιτροπή, μετά από διαγωνισμό, στους αρχιτέκτονες Πάτροκλο Καραντινό και Γεώργιο Νομικό, η μελέτη του νέου Μητροπολιτικού Ναού. Ο ναός θεμελιώθηκε το 1952. Επειδή τα χρόνια περνούσαν και η κατασκευή του καθυστερούσε για οικονομικούς λόγους, μετά από έγκριση του Υπουργείου Βιομηχανίας, αποφασίστηκε από την ερανική επιτροπή η συνδρομή όλων των Λαρισαίων με την εισφορά 5 δραχμών σε κάθε λογαριασμό του ΟΥΗΛ. Η εισφορά αυτή κράτησε μέχρι το 1978, για είκοσι ολόκληρα χρόνια, και βοήθησε σημαντικά όχι μόνον την ανέγερση του ναού, αλλά και τον καλλωπισμό του εξωτερικά και εσωτερικά. Τα εγκαίνια έγιναν με μεγάλη επισημότητα στις 6 Ιουνίου 1965 από τον Μητροπολίτη Λαρίσης Ιάκωβο Σχίζα και από τότε εξακολουθεί συνεχώς να εμπλουτίζεται και να στολίζεται, έτσι ώστε σήμερα να θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους και ομορφότερους ναούς της Θεσσαλίας. [1]

Πλατεία Καλλιθέας ή Ακροπόλεως, το κεντρικό τμήμα του Λόφου της πόλης. Καρτ ποστάλ  του 1897. Από το βιβλίο του Θεοδ. Παλιούγκα «Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881) Τόμος Β».

Πρόκειται για το πάρκο μπροστά από το ιερό του Αγίου Αχιλλίου. Η λήψη της φωτογραφίας είναι από τα δυτικά. Το μεγάλο λευκό κτίριο είναι το Νέο Πυροβολοστάσιο (Τοπχανέ Τζεδίτ), ο Οθωμανικός στρατώνας του Πυροβολικού (19ος αιώνας) στη θέση της σημερινής πλατείας Ηρώου. Πίσω του διακρίνουμε τους τοίχους  από το Μπεζεστένι.

Λάρισα, η σημερινή οδός Πολυκάρπου, ανεβαίνοντας προς τον λόφο της Ακροπόλεως. Χρονολογία: τέλη Απριλίου του 1941.

Στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται η πλατεία «Μητέρας», στην οδό Πολυκάρπου & Βύρωνος, ήταν ένα όμορφο διώροφο αρχοντικό με υπερώο που είχε κτίσει το 1886 ο μητροπολίτης Νεόφυτος και λειτουργούσε ως Επισκοπείο. Το κτίριο υπέστη σοβαρές ζημιές από το σεισμό της 1ης Μαρτίου του 1941, όπως επίσης και από τους βομβαρδισμούς της περιοχής από Ιταλούς και Γερμανούς, με αποτέλεσμα τα περισσότερα κτίρια της οδού Πολυκάρπου να χρηστούν κατεδαφιστέα.

Το 2ο κατά σειρά ρολόι της Λάρισας, στο λόφο Φρουρίου. Χρονολογία: αρχές του 1900.

Στη νότια πλευρά του λόφου υπήρχε ένα από τα τοπόσημα του λόφου και της πόλης αντίστοιχα. Το δημόσιο ρολόι. Το 1ο δημόσιο ρολόι διαπιστώνεται ήδη από το 1668 από μαρτυρία του τούρκου περιηγητή Εβληγιά Τσελεμπή, αλλά και από γκραβούρες και φωτογραφίες του 1881 και του 1884 και ήταν ξύλινο. Χαρακτηριστικό του η κωνική στέγη. Το 2ο, με σφαιρική τώρα στέγη, παρατηρείται σε φωτογραφίες του 1887. Είναι άγνωστο αν πρόκειται για ρολόι που χτίστηκε εξ’ αρχής ή αν πρόκειται για το παλιό, στο οποίο όμως αλλάχτηκε η στέγη.

Το εικονιζόμενο είναι το 3ο κατά σειρά δημόσιο ρολόι της πόλης. Πάνω στον κορμό του πύργου στηρίζονταν ο μεταλλικός πυργίσκος του ρολογιού ο οποίος είχε σχήμα κωνοειδές. Το ρολόι αυτό δεν είχε ωροδείκτες και η ώρα αναγγέλλονταν με το χτύπημα καμπάνας.

Το προπολεμικό ρολόι της Λάρισας μια χιονισμένη ημέρα του 1935.
Λεπτομέρεια από κάρτα του φωτογράφου Ι. Κουμουνδούρου (Λάρισα).

Το 1923, επί δημαρχίας Δημητρίου Παπαγεωργίου (1922-1924), το Δημοτικό Συμβούλιο ενέκρινε πίστωση 45.000 δραχμών «…δια την κατασκευήν και ανύψωσιν του παλαιού κτιρίου του πρώην Ωρολογίου της πόλεως». Σύμφωνα με τον Επαμ. Φαρμακίδη στην κατασκευή αυτή συνέβαλε οικονομικά εκτός του Δήμου και ο Λαρισαίος έμπορος Ηλίας Κολέσκας. Η όλη κατασκευή του πυργίσκου τελικά οδήγησε σε «ανύψωση», δηλαδή στην καθ’ ύψος αύξηση του ρολογιού, το οποίο δέσποζε λόγω και της θέσεώς του, απ’ όλες τις πλευρές της πόλης. Η ζωή του ρολογιού αυτού υπήρξε δυστυχώς σύντομη.

Με τον σεισμό της 1ης Μαρτίου 1941 κατέπεσε εντελώς ο πυργίσκος και μέρος από το επάνω τμήμα του κορμού και μεταπολεμικά κατεδαφίσθηκε. Υπολείμματα της θεμελίωσής του παρέμειναν και τελικά εντοπίσθηκαν το 1992, όταν καθαρίστηκαν όλες οι επιχωματώσεις οι οποίες κάλυπταν το αρχαίο θέατρο.

Τα θεμέλια του παλιότερου ρολογιού της Λάρισας, που καταστράφηκε από το σεισμό του 1941. Χρονολογία: 5 Οκτωβρίου 1992. Η φωτογραφία είναι του φίλου δημοσιογράφου και μέλους της Φωτοθήκης Λάρισας κ. Βαγγέλη Ρηγόπουλου.

Η αποκάλυψη των θεμελίων του παλιού εξαγωνικού ρολογιού έγιναν αφού γκρεμίστηκε το νεώτερο ρολόι που γνωρίσαμε οι παλαιότεροι και είχε κατασκευαστεί τη δεκαετία του 1950 επί δημαρχίας Καραθάνου. Τα θεμέλια αυτά αποξηλώθηκαν, λόγω των εργασιών για την αποκάλυψη του Α΄ Αρχαίου Θεάτρου της Λάρισας.

Το κάτω τμήμα του παλιού ρολογιού της Λάρισας στο Λόφο του Αγίου Αχιλλίου, γκρεμισμένο από το σεισμό 1ης Μαρτίου του 1941. Χρονολογία: 1941~2. Από το βιβλίο του Θεοδ. Παλιούγκα «Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881) Τόμος Β».

Είναι μια από τις σπάνιες φωτογραφίες, που φαίνεται στο κάτω μέρος της εικόνας η βόρεια πλευρά της οδού Παπαναστασίου, λίγο πριν φτάσουμε στο λόφο, όπου διακρίνουμε την είσοδο ενός πολεμικού καταφυγίου που υπήρχε τότε. Μετά τη διαμόρφωση του Αρχαίου Θεάτρου της πόλης ο χώρος επιχωματώθηκε και βρίσκεται το πρανές του κοίλου του Θεάτρου.

ΛΑΡΙΣΑ Ο κήπος του Φρουρίου. Καρτ ποστάλ του Νικ. Στουρνάρα (Αθήνα). Χρονολογία αρχές της δεκαετίας του 1950.

Τον Νοέμβριο του 1951 το Δημοτικό Συμβούλιο επί δημαρχίας Δημητρίου Καραθάνου πήρε την απόφαση να ανεγείρει νέο στην ίδια θέση. Η μελέτη της κατασκευής του είχε ανατεθεί στον πολιτικό μηχανικό Νικόλαο Βασ. Μίχο. Μέσα στο 1952 και σε σύντομο χρονικό διάστημα υψώθηκε δίπλα από τα θεμέλια του εξαγωνικού πύργου του παλιού, το νέο λευκό ψηλόλιγνο ρολόι. Είχε ύψος 18,5 μέτρα και η κατασκευή του ήταν από οπλισμένο σκυρόδεμα. Στο ψηλότερο σημείο του είχε και στις τέσσερες πλευρές ρολόγια με ωροδείκτες και λεπτοδείκτες.  Οι μεγαλύτεροι το θυμόμαστε γιατί έχουμε ευχάριστες αναμνήσεις απ’ αυτό. Φωτογραφηθήκαμε δίπλα του, παίξαμε στα σκαλιά της βάσης του και ακούγαμε τους δυνατούς χτύπους του που απλώνονταν σ’ όλη την πόλη. Το Σεπτέμβριο του 1992 αναγκαστικά κατεδαφίσθηκε. Είχε ξεκινήσει η διαδικασία αποκάλυψης του Α΄ Αρχαίου Θεάτρου και η παρουσία του στην περιοχή του «εμπόδιζε» τις ανασκαφές για την ανάδειξη του Θεάτρου.  Για περισσότερο από τρεις αιώνες η περιοχή του λόφου ήταν συνδεδεμένη με την ύπαρξη ρολογιού, τοποθετημένο στο ίδιο ακριβώς σημείο. Σήμερα συναντά κανείς μόνο τα σκαλοπάτια που οδηγούσαν στην είσοδο του, εγκλωβισμένα πίσω από μια σιδερένια πόρτα, να μας θυμίζουν το παλιό ρολόι…

Η έναρξη κατεδάφισης του ρολογιού της Λάρισας, παρουσία του δημάρχου της πόλης Χριστόδουλου Καφφέ, στο μέσο της φωτογραφίας, δημοσιογράφων και άλλων τοπικών παραγόντων.

Μια εικόνα που, τρεις δεκαετίες μετά, συνεχίζει να μας πληγώνει μια και αποτελούσε σημείο αναφοράς της πόλης.

Ο μηχανισμός του ρολογιού. Φωτογράφος Σπύρος Τσαντόπουλος. Χρονολογία: δεκαετία 1980.

Πριν από έναν χρόνο περίπου, μετά από προτροπή της ομάδας της Φωτοθήκης Λάρισας προς τη Δημοτική Αρχή, έγινε αναζήτηση και βρέθηκε ο μηχανισμός του παλιού ρολογιού, αποθηκευμένος σε χώρο ιδιοκτησίας του Δήμου.

Το 2ο Δημοτικό Σχολείο Λάρισας στο λόφο Ακροπόλεως. Χρονολογία: δεκαετία 1960.

Στη βορεινή πλευρά του λόφου υπήρχε μέχρι τη δεκαετία του 1970 το κτίριο του Β’ Δημοτικού Σχολείου. Το σχολείο κατασκευάστηκε επί δημαρχίας Μιχ. Σάπκα, ολοκληρώθηκε το 1932 και τα εγκαίνια έγιναν την ίδια χρονιά με την παρουσία του Υπουργού Παιδείας Γεωργίου Παπανδρέου. Στην πρόσοψη του Σχολείου είχε εντοιχισθεί τιμητικά αναμνηστική μαρμάρινη πλάκα με τα ονόματα του τότε προέδρου της Κυβερνήσεως Ελευθερίου Βενιζέλου και του Υπουργού Γεωργ. Παπανδρέου. Με τον σεισμό του ‘41 ο επάνω όροφος του διδακτηρίου είχε χαρακτηρισθεί ακατοίκητος και το 1978, μόλις 46 χρόνια μετά την κατασκευή του, κατεδαφίσθηκε στα πλαίσια εξωραϊσμού της περιοχής. Σήμερα στη θέση του βρίσκεται ένα παρκάκι με προτομές και αναμνηστικές στήλες. Πρόκειται για το γνωστό σε όλους τους εφήβους, της δεκαετίας του ΄80, χώρο του «free grass».

Ηρώο πεσόντων, άγαλμα της σπαθοφόρου Νίκης. Χρονολογία: 1961~2.

Ανάμεσα από το παρκάκι και το κέντρο «Φρούριο» βρίσκεται ο χώρος του Ηρώου της πόλης. Κατασκευάστηκε επί δημαρχίας Δημ. Χατζηγιάννη από τον γλύπτη Λάζαρο Λαμέρα, καθηγητή της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. Το άγαλμα αναπαριστά τη Νίκη, να κρατά γερά στο δεξί της χέρι υψωμένο σπαθί, με το δεξί της  πόδι πιο μπροστά και με τις πτυχώσεις στο φόρεμα της φαίνεται να κινείτε επιθετικά, συμβολίζοντας ότι οι Έλληνες κατέκτησαν τη μεγάλη στον πόλεμο 1940-41, ενάντια στους Ιταλούς,  με πνεύμα επιθετικό. Το άγαλμα είναι τοποθετημένο σε πανύψηλη στήλη 10 μέτρων  περίπου, ενώ στη βάση του υπάρχουν διάφορες συμβολικές αναπαραστάσεις από την εθνοτοπική ιστορία. Μέχρι τότε ως ηρώο χρησιμοποιούνταν η αναθηματική στήλη που βρίσκεται και σήμερα στην περιοχή του Αλκαζάρ και είχε φιλοτεχνηθεί από τον γλύπτη Γ. Ξενάκη για να τιμηθεί η μνήμη των πεσόντων αξιωματικών και οπλιτών κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897.

Ο πρόχειρος αρχαιολογικός χώρος, μπροστά από το Μπεζεστένι. Χρονολογία: Ιούνιος 1917. Αρχείο Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού.

Όταν τα «συμμαχικά» στρατεύματα της Entente κατέλαβαν τη Λάρισα, μετά την «μάχη της σημαίας» περιηγήθηκαν σε όλη την πόλη. Στο ψηλότερο σημείο της πόλης, στο λόφο Ακροπόλεως εντόπισαν, μπροστά από το Μπεζεστένι, έναν υπαίθριο χώρο με παραπήγματα. Εκεί στέγαζε από το 1907 ο έφορος αρχαιοτήτων Θεσσαλίας κ. Απόστολος Αρβανιτόπουλος τις αρχαιότητες που είχαν ανευρεθεί, κατά κύριο λόγο τυχαία, και μέχρι τότε βρίσκονταν στο προαύλιο των Δικαστηρίων και στα υπόγεια της Δημαρχίας και του Διδασκαλείου. Επίσης στον ίδιο χώρο φιλοξενούνταν και ευρήματα από την ανασκαφή που είχε πραγματοποιήσει ο ίδιος ο Αρβανιτόπουλος στη συμβολή των τότε οδών Μακεδονίας (Βενιζέλου) και Ακροπόλεως (Παπαναστασίου) για την ανακάλυψη του Α΄Αρχαίου Θεάτρου της πόλης μας.

Αναψυκτήριο Φρούριο. Φωτογραφία της δεκαετίας του 1930. Φωτογράφος Νικ. Μούσιος (Λάρισα).

Το αναψυκτήριο «Φρούριο» μετρά εκατόν δέκα χρόνια παρουσίας. Δίπλα ακριβώς από το Μπεζεστένι, ένας έξυπνος επιχειρηματίας, ο Ζήσης Δημητρίου, νοίκιασε το 1909 από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλίας, ολόκληρο τον υπερυψωμένο χώρο. Σ’ αυτόν κατασκεύασε καφενείο, εστιατόριο και δημιούργησε και θεατρική σκηνή με την ονομασία «Φρούριο». Η θεατρική σκηνή εγκαταστάθηκε σε επαφή με τον δυτικό τοίχο του Μπεζεστενίου, ενώ ο μπροστινός του χώρος, περιφραγμένος κάπως από ψηλό τοίχο, αποτελούσε την πλατεία του θεάτρου. Στη βόρεια πλευρά υπήρχαν πρόχειρα παραπήγματα που στέγαζαν τους μπουφέδες και τα μαγειρεία εστιατορίου και καφενείου. Ο υπόλοιπος χώρος που έβλεπε προς την συνοικία Ταμπάκικα, ήταν κατάμεστος από τραπέζια και καρέκλες του εστιατορίου και του καφενείου. Επειδή νοτιοδυτικά υπήρχε και ένας χώρος όπου ήταν αποθηκευμένες στο ύπαιθρο οι αρχαιότητες που συγκεντρώνονταν από την ευρύτερη περιοχή της Λάρισας, η συμβίωση με το θέατρο και το καφενείο ήταν προβληματική. Κάθε χρόνο ο Ζήσης Δημητρίου φρόντιζε να φέρνει από την Αθήνα μουσικούς θιάσους με οπερέτες. Συνήθως οι παραστάσεις άρχιζαν τον Ιούνιο και τελείωναν στο τέλος Σεπτεμβρίου, για να επωφελούνται οι θίασοι και από τη φθινοπωρινή μεγάλη εμποροπανήγυρη της Λάρισας.

Χιονισμένη η βόρεια πλευρά του Τουριστικού κέντρου «ΦΡΟΥΡΙΟΝ» στο λόφο Ακροπόλεως στη Λάρισα. Χρονολογία: δεκαετία 1960/70. Από το αρχείο των Γ.Α.Κ. Η λήψη της φωτογραφίας είναι από την πλευρά της οδού Γεωργιάδου.

Από το κέντρο «Φρούριο» ξεκίνησε την καλλιτεχνική του καριέρα ο Τζίμης Μακούλης. Στο ίδιο επίσης κέντρο έκανε τακτικά εμφανίσεις και ο Βολιώτης τραγουδιστής Σώτος Παναγόπουλος.

Λάρισα – Αναψυκτήριον ΦΡΟΥΡΙΟΝ. Χρονολογία: 1968/9. Φωτογράφος: Τάκης Τλούπας.

Σε επαφή με το κέντρο «Φρούριο» βρίσκεται το Μπεζεστένι. Η ονομασία Μπεζεστένι σημαίνει αγορά υφασμάτων καθώς προέρχεται από την αραβική λέξη bez που σημαίνει βαμβακερό και τη λέξη bezzaz που σημαίνει έμπορος υφασμάτων.

Το Μπεζεστένι της Λάρισας. Χρονολογία: 1960~1.

Η κατασκευή του Μπεζεστενιού, μέσα από μαρτυρίες περιηγητών, εντοπίζεται στο διάστημα 1484-1506. Το 1668, στο οδοιπορικό του ο περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή σημειώνει: «Στην καρδιά της πολιτείας, μέσα στην αγορά και το παζάρι, βρίσκεται το μπεζεστένι, ίδιο φρούριο, με πετρόχτιστο θόλο και τέσσερις σιδερένιες πόρτες, που λες κι είναι το καταφύγιο της πόλης και τ’ άπαρτο κάστρο της. Εκεί μέσα υπάρχουν πλούσιοι έμποροι που πουλάνε πολύτιμα πράγματα. Υπάρχουν και 21 εμπορικά μαγαζιά. Όλα τους σκεπασμένα με κεραμίδια….Σαν κοντεύει να νυχτώσει κρούνε τα τύμπανα μέσα στην πόλη κι οι φύλακες, μαζί με τους αρματολούς, σφαλούνε όλες τούτες τις πόρτες κι αρχινάνε τη φύλαξή τους. Τα μαγαζιά βρίσκονται σε ένα μέρος γύρω από το μπεζεστένι, κι είναι μια αγορά και παζάρι πιο σίγουρο και από κάστρο με πραμάτειες που αξίζουνε χιλιάδες φορές πιότερο από το θησαυρό της Αιγύπτου».

Η τελευταία γραπτή αναφορά για τη λειτουργία του είναι το 1779 όπου περιγράφονται μεταξύ άλλων οι μολύβδινοι θόλοι του. Πιθανότατα καταστράφηκε αρχικά στο σεισμό που έγινε το 1781 και η καταστροφή ολοκληρώθηκε από πυρκαγιά που ξέσπασε μετά από λίγα χρόνια. Μετέπειτα, αφού υπέστη αλλαγές στην εξωτερική μορφή του, χρησιμοποιήθηκε ως πυριτιδαποθήκη και οχυρό. Το 1881 με την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας, και κατά συνέπεια της Λάρισας, με την υπόλοιπη Ελλάδα, υψώνεται στο Μπεζεστένι η ελληνική σημαία.

Η νότια και μέρος της δυτικής πλευράς από το Mπεζεστένι της Λάρισας και η ανατολική πλευρά του λόφου του Φρουρίου, με το παζάρι. Από το αρχείο του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Πανεπιστημίου Κολωνίας, πιθανόν στις αρχές του 1900.

Στην φωτογραφία διακρίνεται χαρακτηριστικά η πρόσθετη επάνω ζώνη με τις πολεμίστρες, η οποία κατασκευάσθηκε με μικρότερες πέτρες και χαλίκι και γι’ αυτό στη φωτογραφία φαίνεται πιο σκούρα. Οχυρωματικά έργα πάνω στο Μπεζεστένι έγιναν  κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897, σύμφωνα με γκραβούρα που εντόπισε η ομάδα της Φωτοθήκης Λάρισας, η οποία δημοσιεύτηκε σ το βιβλίο «The Wreck of Greece» του Henry Norman. Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όμως κατέπεσαν και δεν τις ξανασυναντάμε. Ένα χρόνο μετά η Θεσσαλία απελευθερώνεται και μαζί και η Λάρισα. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι η αρχική χρήση του μπεζεστενιού σαν αγορά στα 1910 έχει πλέον ξεχαστεί.

Άποψη του Μπεζεστενιού από τη δυτική πλευρά. Χρονολογία: 1970. Από το αρχείο του Netherlands Institute in Turkey (NIT).

Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’70, το Μπεζεστένι ήταν σχεδόν όλο καλυμμένο με χώματα. Το 1976 η Αρχαιολογική Υπηρεσία αφαιρεί τις επιχωματώσεις και στηρίζει τους τοίχους του μνημείου. Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών, τη δεκαετία του ’90, το κτίριο άρχισε να χρησιμοποιείται σαν αποθήκη και εργαστήρια κεραμικής και ψηφιδωτών από την 7η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Λάρισας. Το Μπεζεστένι Λάρισας είναι μνημείο μεγάλης ιστορικής σημασίας και υπάρχουν σχέδια αναστήλωσης από τις αρμόδιες υπηρεσίες, ώστε να αναδειχθεί το μνημείο και να είναι επισκέψιμο. [3]

Από το 1779 στα χρόνια της τουρκοκρατίας στην περιοχή που βρίσκονταν γύρω από το Μπεζεστένι (στον χώρο της σημερινής πλατείας) διεξάγονταν το περίφημο «Τρανό Παζάρ», η εβδομαδιαία μεγάλη αγορά της πόλης, στον Τρανό μαχαλά. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας και συγκεκριμένα το 1889, συστήθηκε η αγορά που λειτουργεί κάθε Τετάρτη ακόμη και σήμερα. Αυτή η παράδοση διατηρήθηκε άσβεστη με τα χρόνια ως «η λαϊκή αγορά της Τετάρτης», η μοναδική εβδομαδιαία αγορά που λειτουργούσε όλη την ημέρα μέχρι το βράδυ. Για το λόγο αυτό, οι σύγχρονοι Λαρισαίοι, σεβόμενοι την παράδοση, καθιέρωσαν ημιαργία το απόγευμα της Πέμπτης αντί του απογεύματος της Τετάρτης που ισχύει σε όλη την Ελλάδα.

Μια άποψη από τη λαϊκή αγορά της «Τετάρτης» στο λόφο Ακροπόλεως, χώρο όπου φιλοξενούσε για αρκετές δεκαετίες την εβδομαδιαία αγορά. Χρονολογία: αρχές της δεκαετίας του 1930. Αρχείο Αντώνη Γαλερίδη.

Στη φωτογραφία εκτός από τους βαξεβάνηδες, στις διάφορες πρόχειρες παράγκες στο κέντρο της πλατείας, βλέπουμε τακτοποιημένα ανά είδος διάφορα πήλινα αντικείμενα, κανάτια, στάμνες, λαγήνια κ.α. Πάνω αριστερά βλέπουμε ένα μικρό τμήμα από το Μπεζεστένι και το στέγαστρο από το χώρο όπου φυλάγονταν οι αρχαιότητες από την 1η ανασκαφή του 1910 στο Α΄Αρχαίο Θέατρο της πόλης. Στο βάθος διακρίνεται η υψικάμινος από το Μύλο του Παππά.

«ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ ΤΟ ΔΕΣΙΜΟ ΤΩΝ ΖΩΩΝ»  ταμπέλα που υπήρχε στο χώρο της παλιάς λαϊκής αγοράς της «Τετάρτης» στο λόφο Ακροπόλεως.
Διασώθηκε πριν αρκετά χρόνια από τον κ. Ευάγγελο Βοζαλή, αγαπητό φίλο της Φωτοθήκης Λάρισας και ευγενικά μας παραχώρησε για το αρχείο μας. Ευελπιστούμε ότι θα αποτελέσει κι αυτή ένα από τα πολλά τεκμήρια και αρχεία που θα παραχωρηθούν από την ομάδα της Φωτοθήκης στο Μουσείο πόλης της Λάρισας, όταν αυτό με το καλό δημιουργηθεί και ολοκληρωθεί.

Λόφος Ακροπόλεως στη Λάρισα ο χώρος όπου κάθε Τετάρτη γινόταν η γνωστή λαϊκή αγορά της πόλης, στη σημερινή Πλατεία Λαμπρούλη.  Χρονολογία: 1960~61.

Δύο από τα αδέρφια του παππού μου του Δημήτρη, ο Θόδωρος κι ο Γιάννης, ήταν βαξεβάνηδες, δηλ. καλλιεργούσαν, στον Τύρναβο όπου έμεναν, κηπευτικά κι έρχονταν στην «Τετάρτη» και τα πουλούσαν.  Θυμάμαι ήμουνα 5~6 χρονών που με είχε ανεβάσει ο παππούς μου στο λόφο και πουλούσαν δίπλα από τα αδέρφια του σ΄έναν πάγκο μικρά πήλινα λαγήνια. Τα γέμιζες με νερό και φυσώντας από την άλλη άκρη δημιουργούσαν ήχους σαν το κελάηδισμα πουλιών. Πόση χαρά μου έδωσε ο θείος Θόδωρος, όταν με πήρε από το χέρι και με πήγε να διαλέξω ένα λαγήνι, για να μου κάνει δώρο!

Άποψη του Λόφου Ακροπόλεως (Φρουρίου).Η λήψη της φωτογραφίας είναι περίπου από την οδό Παπαφλέσσα. Χρονολογία: 1973.

Αρχικά παρατηρούμε τους παλιούς στρατιωτικούς φούρνους, που διατηρούνται έως και σήμερα. Πρόκειται για λιθόκτιστα κτίρια, κατασκευής αρχών του αιώνα, με ξύλινη κεραμοσκεπή στέγη, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν από το στρατό σαν φούρνοι. Βρίσκονται κτισμένα ακριβώς πάνω από το αρχαίο θέατρο. Σήμερα χρησιμοποιούνται ως χώρος γραφείων και προσωρινής αποθήκευσης ενώ πρόκειται να διαμορφωθούν ως χώρος Μουσείου με ευρήματα της ανασκαφής. Στη συνέχεια δεσπόζει το παλιό «ρολόι του Καραθάνου», ενώ στο βάθος διακρίνονται, αριστερά η υπό κατασκευή πολυκατοικία στην οδό Βενιζέλου, απέναντι από το ξενοδοχείο «ΑΚΡΟΠΌΛ», και δεξιά από το ρολόι η οικοδομή που βρίσκεται στην οδό Σκυλοσόφου απέναντι από την πλατεία «Μητέρας».

Κατά την εκσκαφή για τη θεμελίωση οικοδομής στο οικόπεδο Ηλ. Και Αικ. Γκαράνη, στην οδό Παπαναστασίου, αποκαλύφθηκε τμήμα των κερκίδων του Α΄Αρχαίου Θέατρου της Λάρισας. Χρονολογία: 1968. Από την ιστοσελίδα larissa-theatre.com.

Μαθητής Γυμνασίου, στις αρχές της δεκαετίας του ΄80, θυμάμαι στην οδό Παπαναστασίου ότι υπήρχε ένα οικόπεδο με κάτι «μάρμαρα». Ήταν τμήμα των κερκίδων του Αρχαίου Θεάτρου της πόλης, που κανείς δεν πίστευε τότε ότι θα υπήρχε αρχικά η βούληση και μετά η πιθανότητα να αποκαλυφθεί πλήρως. Γιατί η ύπαρξη του είχε διαπιστωθεί στις αρχές του 20ΟΥ αιώνα.

Όπως αναφέρει η εφημερίδα Σάλπιγξ της Λάρισας στο  φύλλο  651 στις 13 Οκτωβρίου 1902: «Ανασκαπτομένου του υπογείου ανεγειρομένης τινός οικοδομής ευρέθη τμήμα αρχαίου τείχους εκ κανονικών κυβικών πωρωδών ογκολίθων εις βάθος δύο έως τριών μέτρων από της επιφανείας της παρακειμένης οδού. Τούτο κατά τους ενταύθα αρχαιολογούντας είναι μέρος του περιβόλου παρά τα παρασκήνια του αρχαίου Θεάτρου, ού ως γνωστόν ότι και νυν σώζονται υπό το Ωρολόγιον τα εδώλιά του».

Η δημοσίευση αυτή «ανάγκασε» τον Γερμανό αρχαιολόγο Hans von Prott (1869-1903) να έλθει για λίγες ώρες στη Λάρισα ώστε να δει από κοντά τα ευρεθέντα. Παρά τα δημοσιευθέντα άρθρα υπό του εκδότη της εφημερίδος «Σάλπιγξ» Μιχαήλ Τσόγκα, για τις λεπτομέρειες της ανασκαφής και των ευρημάτων , καθώς και για τις παραλείψεις των υπευθύνων που «επέτρεψαν εις τους κερδοσκόπους οικοπεδούχους να αναγείρωσι ανεξέλεγχτα οικίας και μαγαζεία», οι εργασίες που προσωρινά είχαν σταματήσει, ξανάρχισαν και ο χώρος μπαζώθηκε. [4] Οι μετέπειτα συστηματικές ανασκαφές, που πραγματοποίησε ο αρχαιολόγος Απόστ. Αρβανιτόπουλος, στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Παπαναστασίου, ήρθαν να επιβεβαιώσουν την ύπαρξη του θεάτρου.

Δοκιμαστική τομή στην οδό Παπαναστασίου πριν την κατεδάφιση των παρακείμενων κτιρίων για την αποκάλυψη του Αρχαίου Θεάτρου της πόλης.
Φωτογραφία του 1985. Από την ιστοσελίδα larissa-theatre.com.

Στα χρόνια που ακολούθησαν κανείς δεν έδωσε σημασία στην ύπαρξη του. Ακόμη και τη δεκαετία του ΄70, αν και είχε ήδη αποκαλυφθεί, στο οικόπεδο ιδιοκτησίας Γκαράνη, τμήμα των κερκίδων του θεάτρου εκδίδονταν οικοδομικές άδειες. Όπως στην περίπτωση του κτιρίου, που στέγαζε το κατάστημα MONACO, στη νοτιοανατολική συμβολή των οδών Παπαναστασίου και Βενιζέλου.

Από τότε το έργο αποκάλυψης και αποκατάστασης του Θεάτρου πέρασε πάρα πολλά στάδια. Άλλοτε με γρήγορους ρυθμούς εξέλιξης των εργασιών και άλλοτε με χρόνια αδράνειας, λόγω ελλείψεως χρηματοδοτικών πόρων. Φέτος συμπληρώνονται 35 χρόνια από την έναρξη των εργασιών. Έως το 1985 το θέατρο βρισκόταν θαμμένο κάτω από χωμάτινους όγκους και θεμέλια κατοικιών, ενώ διχοτομούνταν από δύο δρόμους, την Παπαναστασίου και την Βενιζέλου. Σήμερα, με απτές τις προοπτικές ολοκλήρωσης της αποκατάστασής του, συζητείτε ευρέως ο χρόνος που θα ξεκινήσουν παραστάσεις στο χώρο του. Μια σημαντική εξέλιξη για την μακραίωνη ιστορία και τον πολιτισμό της Λάρισας.

Με το Αρχαίο θέατρο ολοκληρώθηκε η σημερινή μας περιήγηση στο Λόφο Ακροπόλεως.

Το οδοιπορικό μας στην παλιά Λάρισα συνεχίζεται…

Θωμάς Ζ. Κυριάκος
thomask.larissa@gmail.com
Μέλος  της Φωτοθήκης Λάρισας

[1] Ιερός ναός Αγίου Αχιλλίου Λαρίσης – Ιστορική διαδρομή 15 αιώνων. Νικόλαος Αθ. Παπαθεοδώρου, ΑΧΙΛΛΙΟΥ ΠΟΛΙΣ, τεύχος 1, Μάιος 2019.

[2] Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα  – Θεατρικές σκηνές στην παλιά Λάρισα. Νικόλαος Αθ. Παπαθεοδώρου, εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 17 Φεβρουαρίου 2016.

[3] Από την ιστοσελίδα του Δήμου Λαρισαίων larissa-culturestories.gr

[4] Από τη στήλη Πρόσωπα: Απόστολος Σ. Αρβανιτόπουλος (1874-1938). Οι πρώτες του αρχαιολογικές έρευνες στη Λάρισα. Αλεξ. Γρηγορίου, εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 15 Δεκεμβρίου 2019.

Διαβάστε επίσης

Νοσταλγώντας την παλιά Λάρισα Ι

Νοσταλγώντας την παλιά Λάρισα ΙΙ

Νοσταλγώντας την παλιά Λάρισα ΙΙΙ

ΠΗΓΗ:https://www.larissapress.gr/2020/04/12/nostalgontas-tin-palia-larisa-lofos-akropoleos/#.XpNWf2tcp2I.facebook
 Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com