Η επιστροφή του κράτους

από Ευάγγελος Κοροβίνης

Η εποχή μας είναι μεταβατική. Μια από τις πλευρές της, που αναδεικνύουν αρκετοί δημοσιολογούντες,είναι η διαφαινόμενη επιστροφή του κράτους ως κεντρικού παράγοντα των διεθνών σχέσεων και της εσωτερικής ζωής διαφόρων χωρών. Μέχρι πρόσφατα οι ελίτ ανά τον κόσμο θεωρούσαν ότι το κλασικό νεωτερικό κράτος με τα αυστηρά ελεγχόμενα σύνορα, την μεγάλη φορολογία και τους περιοριστικούς κανονισμούς έπρεπε να εξαφανισθεί. Σήμερα το εκκρεμές φαίνεται να μετακινείται από τις ελεύθερες αγορές και τα διαπερατά σύνορα στην διεκδίκηση της εθνικής κυριαρχίας και στην επιστροφή ενός ισχυρού κράτους.

Η χρηματοπιστωτική κρίση απομυθοποίησε το δόγμα περί αυτορρυθμιζόμενων αγορών. Η πανδημία μας υπενθύμισε την ανάγκη για ένα αποτελεσματικό εθνικό σύστημα υγείας, ενώ οι γεωπολιτικές αναταραχές αναβαθμίζουν την αξία της εθνικής άμυνας και ασφάλειας έναντι της οικονομικής ευμάρειας, που έχει περάσει σε δεύτερο πλάνο. Κυρώσεις απέναντι σε αντίπαλα κράτη, έλεγχοι σε εξαγωγές και εισαγωγές, παντοειδείς επιδοτήσεις είναι στην ημερησία διάταξη. 

Το ζητούμενο πάντως δεν φαίνεται να είναι η αυτάρκεια και η πλήρης επιστροφή στις παλιές μορφές υποκατάστασης των εισαγωγών. Στόχος είναι ο συνδυασμός ενός υψηλού βαθμού κρατικού ελέγχου σε στρατηγικούς τομείς της οικονομίας (για παράδειγμα στις τράπεζες) με ταυτόχρονη αξιοποίηση της ατομικής πρωτοβουλίας και διατήρηση του ανοίγματος στην παγκόσμια αγορά. Υπάρχει διεθνώς ένα συνεχές ανάμεσα σε αποτελεσματικούς και με αναπτυξιακό προσανατολισμό κρατικούς ελέγχους και σε αναποτελεσματικές και διεφθαρμένες κρατικές πρακτικές. Στο ένα άκρο βρίσκεται η Σιγκαπούρη και σε ικανοποιητικό βαθμό και η Κίνα, ενώ στο άλλο κράτη όπως η Αίγυπτος και το Καζακστάν. 

Γιατί όμως αρκετά κράτη-και δυτικά-αδυνατούν να ανταποκριθούν στο κάλεσμα των καιρών και ποιες είναι οι βασικές προϋποθέσεις για να παίξουν τα κράτη έναν διευρυμένο ρόλο στις νέες συνθήκες; Η βασικότερη προϋπόθεση για μια επιτυχή επιστροφή του κράτους στην κοινωνική ζωή είναι η διατήρηση του μονοπωλίου της άσκησης της έννομης βίας από μέρους του. Πώς προέκυψε όμως ιστορικά η μονοπώληση αυτή; 

Στις προνεωτερικές συνομαδώσεις  μικρής κλίμακας η ρύθμιση της κοινωνικής συμπεριφοράς επιτυγχάνονταν με την τελετουργική χρήση περιορισμένης βίας καθώς και με κυρώσεις κατά των παραβατών, όπως η απομόνωση και ακόμη και ο εξοστρακισμός τους ή έστω η γελοιοποίηση τους από την κοινότητα στο σύνολο της. Συγκεκριμένα οι τελετουργίες λειτουργούσαν προληπτικά. Αποσκοπούσαν με την ομοιοπαθητική χρήση μικρής δόσης βίας (ανθρωποθυσίες ή ζωοθυσίες) να επιβεβαιώσουν, μέσω του θυσιαστικού μηχανισμού του αποδιοπομπαίου τράγου, την συνοχή της κοινωνίας μικρής κλίμακας και να αποσείσουν έτσι την άμετρη βία του πολέμου πάντων κατά πάντων. Οι αυθόρμητες, διάχυτες και μη οργανωμένες κυρώσεις πάλι στις κοινωνίες μικρής κλίμακας λειτουργούσαν κατασταλτικά, όχι προλαμβάνοντας το κακό όπως οι θυσιαστικές τελετουργίες, αλλά τιμωρώντας το εκ των υστέρων. 

Οι νεωτερικές μεταχριστιανικές κοινωνίες μεγάλης κλίμακας διατηρούν το χριστιανικό κεκτημένο της κατάργησης της τελετουργικής βίας (όχι όμως και το αυτοθυσιαστικό πνεύμα του χριστιανισμού).Προεξάρχοντα ρόλο στην ρύθμιση της κοινωνικής συμπεριφοράς σε αυτές τις κοινωνίες έχουν οι οργανωμένες κυρώσεις (χρηματικά πρόστιμα, φυλάκιση κ.λπ.),που επιβάλλουν ειδικού χαρακτήρα θεσμοί, τα δικαστήρια, και όχι η κοινότητα στο σύνολο της. Το κράτος στις νεωτερικές κοινωνίες απαγορεύει την βεντέτα και την αντεκδίκηση, διατηρώντας το μονοπώλιο της  έννομης  βίας. 

Στα νεωτερικά κράτη επικουρικό ρόλο στην διασφάλιση της κοινωνικής ευταξίας παίζει και η ηθική. Η μη τήρηση όμως των ηθικών υποχρεώσεων δεν επιφέρει αυτόματες κυρώσεις από το κοινωνικό σύνολο, όπως στις κοινωνίες μικρής κλίμακας. Η ελεύθερη από  αυτόματες κυρώσεις ηθική υποχρέωση, που τόσο ύμνησε ο Καντ,υφίσταται βέβαια στην σκιά του νεωτερικού κράτους και των δικαστηρίων του. Η πιο σημαντική,λοιπόν,προϋποθεση για την αναπαραγωγή του νεωτερικού κράτους είναι η αυστηρή τήρηση της διάκρισης μεταξύ έννομης και παράνομης βίας. Όποιο κράτος αδυνατεί να επιβάλλει αυτήν την διάκριση θεωρείται αποτυχημένο. 

Τα νεωτερικά κράτη δεν προσφεύγουν μεν στην τελετουργική βία και στις μη οργανωμένες και αυθόρμητες κυρώσεις, αλλά για να αναπαραχθούν υπάρχει και ένας πρόσθετος όρος και προϋπόθεση, πέραν της μονοπώλησης της έννομης βίας. Δεν μπορούν συγκεκριμένα να διασφαλίσουν την κοινωνική τους συνοχή χωρίς εχθρούς. Αν το νεωτερικό κράτος δεν κατορθώσει να εντοπίσει και να αντιπαλέψει εχθρούς εκτός των συνόρων του, θα τους αναζητήσει στο εσωτερικό του, με κίνδυνο να θολώσει την διάκριση μεταξύ «καλής» και «κακής» βίας, έννομης και παράνομης. 

Οι εχθροί,πράγματι,είναι σήμερα ανάμεσα μας. Όχι μόνον με την έννοια της τρομοκρατίας αλλά και με την μορφή διαρκών και χωρίς τέλος συγκρούσεων στο εσωτερικό αρκετών κρατών (Ιράκ,Σομαλία,Κονγκό,Κολομβία κ.λπ.).Θύλακες βίας και ανομίας είναι παρόντες στο εσωτερικό αυτών των κρατών, γύρω από τους οποίους η ζωή συνεχίζεται «κανονικά». Στις συγκρούσεις αναμειγνύονται ξένες δυνάμεις και μη κρατικές οντότητες (μισθοφόροι, εγκληματικές ομάδες).Ο εμφύλιος πόλεμος στα πλαίσια αυτά αποκτά διάρκεια καθώς αποφέρει οικονομικά οφέλη σε αρκετούς και ευνοείται, κατά συνέπεια, από πολλούς εμπλεκομένους. 

Οι διαρκείς αν και περιχαρακωμένοι εμφύλιοί όμως δεν αποτελούν «προνόμιο» κάποιων τριτοκοσμικών κρατών .Στην ίδια την ηγέτιδα δύναμη του δυτικού κόσμου, τις ΗΠΑ, ορισμένοι κάνουν λόγο για εμφύλιό χαμηλής έντασης, αναφερόμενοι στην οξύτατη πολιτική πόλωση και τον αξιακό διχασμό που χαρακτηρίζει την δημόσια ζωή της Αμερικής. Αν στην ημερήσια διάταξη βρίσκεται η επιστροφή του κράτους, κάθε άλλο παρά εξασφαλισμένη είναι για πολλές περιπτώσεις. Η αποσάθρωση του συλλογικού βίου και η ανθρωπολογική αποσύνθεση που την συνοδεύει υπονομεύει τις προσπάθειες επαναδόμησης των κρατών. Ιδιαίτερα μάλιστα σε κοινωνίες σαν την ελληνική, όπου το κράτος ήταν και παραμένει προβληματικό, με έντονα πελατειακά χαρακτηριστικά και διεφθαρμένες πρακτικές. 

Στην ελληνική περίπτωση η κατά τα άλλα απαραίτητη ψηφιοποίηση κρατικών λειτουργιών δεν αποτελεί επαρκή απάντηση στις παραπάνω παθογένειες, όπως έδειξαν πρόσφατα τα Τέμπη και παλιότερα το Μάτι. Η επαναδόμηση του κράτους δεν μπορεί να είναι αποκλειστικά προϊόν κάποιων κυβερνητικών μέτρων. Προϋπόθεση της είναι ένα ευρύτερο ανορθωτικό κίνημα που να συνδυάζει αρμονικά την κρατική επανίδρυση με την αντιμετώπιση της τουρκικής απειλής και με την πνευματική αναγέννηση και προσφορά του έθνους στον σύγχρονο κόσμο. 

Πηγές 

Οι κόσμοι που μοιραζόμαστε. Εισαγωγή στην πολιτισμική και κοινωνική ανθρωπολογία. Της Joy Hendry.Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ.2011 

The ambivalence of scarcity and other essays. By Paul Dumouchel.Michigan University Press.2014 

 

Ο ζωγραφικός πίνακας που συμπληρώνει τη σελίδα ("Σύνθεση με τριαντάφυλλο", 1968) είναι έργο του Γιάννη Γαΐτη.

ΠΗΓΗ: https://antifono.gr/i-epistrofi-tou-kratous/

 Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com