«Λευκότητα» (whiteness)», ο νέος ρατσισμός από τα παλιά

Κώστας Θεριανός

Η προσήλωση της αριστεράς στην διεκδίκηση των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων» των μεταναστών – ερήμην τους και με τις επιμέρους μεταναστευτικές ομάδες να συγκρούονται για την επιβίωση τους στο περιβάλλον της οικονομικής κρίσης – την οδηγεί στην αποπολιτικοποίηση του μεταναστευτικού ζητήματος αλλά και των μεταναστών, πολιτικοποιώντας ταυτόχρονα την πολιτισμική διαφορά, την ταυτότητα, το φύλο, τα δικαιώματα. Στοιχεία, δηλαδή, που αποτελούν κατεξοχήν πεδία στα οποία μπορεί να κινηθεί ηγεμονικά η κυρίαρχη ιδεολογία

Upward, Vasily Kandinsky

Την χρονιά που μόλις πέρασε εκδόθηκε στις Η.Π.Α. το βιβλίο των David Roediger και Elizabeth Eschμε τίτλο Whiteness as a Managerial System. Race and the Control of U.S. Labor (New York: Oxford University Press, 2012). Οι συγγραφείς ερευνούν το πρόβλημα της σχέσης του θεσμικού ρατσισμού (νομικοί περιορισμοί για τους ανθρώπους άλλων φυλών πέραν της λευκής) με την διαχείριση της εργατικής δύναμης. Δείχνουν ταυτόχρονα το πώς το επιστημονικό management της εργασίας του Taylorσυγκροτήθηκε ιστορικά με την ρατσιστική διαχείριση της εργατικής δύναμης στις Η.Π.Α., όπου οι μαύροι θεωρήθηκαν στην πλειονότητα τους ανεπίδεκτοι, για «φυλετικούς» λόγους, για να μάθουν τις απαραίτητες δεξιότητες και να ενταχθούν σε νόρμες προκειμένου να ενταχθούν στις νέες μεθόδους εργασίας. Πίσω από αυτό τον ρατσισμό κρυβόταν η πρόθεση του μεγάλου κεφαλαίου στις Η.Π.Α. να εκμεταλλευτεί πολλαπλά τους άρτι αφιχθέντες Ευρωπαίους λευκούς μετανάστες στην βιομηχανία, οι οποίοι δεν είχαν κοινή γλώσσα συνεννόησης και εντάσσονταν σε ένα ήδη κατακερματισμένο και εν μέρει ανταγωνιστικό σύστημα οργάνωσης της εργασίας και ταυτόχρονα να κρατήσει τους μαύρους εργάτες - οι οποίοι γνώριζαν την αγγλική γλώσσα και είχαν ήδη αναπτύξει μαζί με λευκούς εργάτες κινήματα σε χώρους εργασίας - στις δουλειές των φυτειών. 

Δεδομένου, ότι οι μετανάστες δεν συνιστούν ομοιόμορφη και ομοιογενής ομάδα – έτσι τους εκλαμβάνει ο κυρίαρχος λόγος, αλλά και ο δήθεν μη κυρίαρχος που βλέπει τους μετανάστες ως «αντικείμενο» άσκησης πολιτικής αλλά και οικοδόμησης επαγγελματικής και επιστημονικής καριέρας – αλλά διαφορίζονται ταξικά, εθνικά θρησκευτικά έχει πολιτική σημασία να εισαχθεί και στην δική μας προβληματική η έννοια της λευκότητας. Η πολιτική σημασία έγκειται στο ότι και στην χώρα μας, μετά την μερική αφομοίωση των μεταναστών πρώτης και δεύτερης γενιάς από τα Βαλκάνια και τις ανατολικές χώρες του πρώην «ανύπαρκτου σοσιαλισμού», εμφανίζεται το φαινόμενο του ρατσισμού με κριτήριο το χρώμα του δέρματος, το οποίο όπως θα αναλύσουμε πιο κάτω συγκαλύπτει και ταυτόχρονα συμπυκνώνει ταξικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Ο ρατσισμός με άξονα την φυλή ευνοεί την επέκταση της Χρυσής Αυγής σε ευρύτερα λαϊκά στρώματα, καθώς δημιουργούνται οι όροι αν όχι να αφομοιώσει τουλάχιστον να εξασφαλίσει την σιωπή των λευκών μεταναστών που αισθάνονται ότι δεν απειλούνται από τον φυλετισμό. Την ίδια ώρα, η αίσθηση της μη απειλής συμπλέκεται με την αίσθηση παρεμπόδισης του κοινωνικού ντάμπιγκ που υφίστανται οι παλιοί λευκοί μετανάστες από το νέο κύμα μη λευκών μεταναστών. Έτσι και στην χώρα μας, η «λευκότητα» γίνεται σταδιακά – με αφανή τρόπο - η ατζέντα πολιτικής αλλά και οικονομικής διαχείρισης του εργατικού δυναμικού, κυρίως στους κόλπους των λευκών μεταναστών.

Λευκότητα, νέος ρατσισμός και νέος ιμπεριαλισμός

Η «λευκότητα» είναι μια από τις ρατσιστικές τακτικές του νέου ιμπεριαλισμού, ο οποίος είναι ένας  συνδυασμός παραδοσιακών στρατιωτικών και νέων χρηματιστηριακών πρακτικών μέσω των οποίων οι καπιταλιστικές ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις προσπαθούν να επιβάλλουν στα υπόλοιπα κράτη όρους, μέσω των οποίων θα αυξάνεται η δική τους κερδοφορία. Σε αυτό το πλαίσιο, μειώνεται η δεξαμενή των εργαζομένων με πλήρη απασχόληση και επιταχύνεται η μετανάστευση από τις φτωχές χώρες της καπιταλιστικής περιφέρειας προς τις πιο αδύναμες της καπιταλιστικής μητρόπολης (Δουβλίνο 2), προκειμένου η απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων να συνοδευτεί από ρατσιστικές συγκρούσεις που θα κατακερματίζουν την εργατική τάξη πολιτικά. Δίπλα σε αυτή την τακτική στέκονται και πολλές άλλες όπως η ενοχοποίηση των εργαζομένων των αδύναμων καπιταλιστικών χωρών (π.χ. ενοχοποίηση Ελλήνων εργαζομένων στην κοινή γνώμη της Γερμανίας).

H επιτάχυνση της μετανάστευσης  έχει πολλές όψεις και διαφορετικές ταχύτητες. Επιστήμονες και ειδικευμένοι εργάτες είναι ευπρόσδεκτοι, μέσω όμως ενός αυστηρού φίλτρου, στις καπιταλιστικές μητροπόλεις με σχεδιασμένη μετανάστευση στη βάση οικονομικών και κοινωνικών αναγκών. Ανειδίκευτο δυναμικό σε μαζικούς αριθμούς μπλοκάρεται με το Δουβλίνο 2 στις αδύναμες καπιταλιστικές χώρες όπως η Ελλάδα.

Ο νέος ρατσισμός αναπλαισιώνει την έννοια της φυλής προσθέτοντας σε αυτή πολιτισμικές κατηγορίες και κριτήρια που δείχνουν την υποτιθέμενη ανωτερότητα της λευκής φυλής έναντι των Αφρικανών, των Πακιστανών, των Ινδών κ.λπ. Η εισαγωγή πολιτισμικών κριτηρίων βοηθά τον νέο ρατσισμό πολλαπλά καθώς:

- μπορεί και απαντάει στα κριτικά ερωτήματα των αντιπάλων του για επιτυχημένους μαύρους όπως ο Ομπάμα, καλλιτέχνες, επιστήμονες κ.λπ., καθώς υποστηρίζει ότι αυτοί αφομοίωσαν τον πολιτισμό των λευκών και αφομοιώθηκαν από αυτόν.

- μπορεί και συγκαλύπτει τις ταξικές διαφορές που διαπερνούν ανθρώπους από όλες τις φυλές και από όλα τα πολιτισμικά περιβάλλοντα

- συσπειρώνει τους λευκούς μετανάστες ενάντια στους μη λευκούς συγκαλύπτοντας τα κοινά ταξικά τους συμφέροντα και υψώνοντας μεταξύ τους το φράγμα των πολιτισμικών τους διαφορών.

Ο νέος ρατσισμός είναι ιδεολογική κατασκευή του νέου ιμπεριαλισμού και είναι ρατσισμός σε πολλά επίπεδα που αρθρώνονται πάνω στον καμβά ενός ιεραρχημένου παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, όπως το έχει παρουσιάσει σχηματικά ο  Immanuel Wanerstein, με την διάκριση των χωρών σε μητρόπολη, περιφέρεια και ημιπεριφέρεια. Δίπλα στον νέο αναπαλαιωμένο με πολιτισμικά υλικά φυλετικό ρατσισμό προστίθενται νέοι ρατσισμοί (τεμπέληδες νότιοι, όπως οι Έλληνες, που ζουν με δανεικά από τους εργατικούς Βόρειους), οι οποίοι καλλιεργούνται συστηματικά από τα Μ.Μ.Ε. των ιμπεριαλιστικών χωρών.

Ο νέος ιμπεριαλισμός διατυπώνει ένα νέο τοπίο που οι θεωρητικοί του συστήματος το διαβάζουν με διαφορετικό τρόπο. Ο Anthony Giddens θεωρεί ότι δεν υπάρχει ιμπεριαλισμός, αλλά παγκοσμιοποίηση που την ορίζει ως την «ολοένα και μεγαλύτερη αλληλεξάρτηση των ομάδων και των εθνών» (Sociology, 6^thed., Polity Press, 2009, σ. 126). Δεν είναι τυχαίο που ο Giddens δεν χρησιμοποιεί τον όρο «εθνικό κράτος» αλλά μένει στα έθνη και τις ομάδες. Θεωρεί, υιοθετώντας μια παλιότερη ανάλυση του Ιάπωνα συγγραφέα Κenichi Ohmae, ότι ο κόσμος μας βαίνει σε ένα κόσμο χωρίς σύνορα, σε έναν κόσμο όπου οι αγορές θα είναι πιο ισχυρές από τις εθνικές κυβερνήσεις. Αυτή η εξέλιξη θα έχει ως συνέπεια τα έθνη κράτη να είναι όλο και πιο αδύναμα να διαχειριστούν τα προβλήματα που ανακύπτουν με αποτέλεσμα οι πολίτες τους να αισθάνονται μεγαλύτερη ανασφάλεια και έλλειψη εμπιστοσύνης στους υπαρκτούς πολιτικούς θεσμούς. Έτσι, προκύπτει η ανάγκη της «παγκόσμιας διακυβέρνησης» (σ. 148). Κεφάλαια, εμπορεύματα και άνθρωποι στροβιλίζονται στον πλανήτη, οπότε το βασικό αντικείμενο της πολιτικής είναι η διαχείριση των προβλημάτων που ανακύπτουν από αυτόν τον στροβιλισμό. Ένα σοβαρό πρόβλημα, κατά τον Άγγλο κοινωνιολόγο, είναι οι τριβές που προκαλεί η μετακίνηση μεγάλων πληθυσμών προς συγκεκριμένες χώρες ανάμεσα σε αλλοδαπούς και ημεδαπούς. Η παγκόσμια διακυβέρνηση οφείλει να μεριμνήσει για να επιλύονται τέτοιες συγκρούσεις.

Ένα πολύπλοκο ζήτημα

Το ζήτημα λοιπόν που τίθεται για την αριστερά είναι αν θα γίνει συνιστώσα στην άμβλυνση των τριβών και των συγκρούσεων που προκαλεί ο νέος ιμπεριαλισμός στη λογική της παγκόσμιας διακυβέρνησης ή αν θα ανοίξει ένα ουσιαστικό μέτωπο κατά του ρατσισμού και της αναπαλαίωσης της νέας εκδοχής του (λευκότητα), υπογραμμίζοντας όμως ταυτόχρονα την ανάγκη ρύθμισης των μεταναστευτικών ροών κόντρα στον νέο ιμπεριαλισμό που έχει όφελος από την επιτάχυνση τους, έχοντας υπόψη την επισήμανση του Τζέιμς Πέτρας ότι «η λύση των προβλημάτων του Τρίτου Κόσμου βρίσκεται στα αναπτυσσόμενα πατριωτικά/ αντιαποικιακά κινήματα σε αυτές τις περιοχές και όχι στην μαζική μετανάστευση/ φυγή των κατοίκων του Τρίτου Κόσμου προς τον Πρώτο» (James Petras, 2003, Empire building andrule: U.S. and Latin America. http://www.rebelion.org/petrasenglish.htm (αναρτήθηκε 15 Ιουνίου, 2003).

Η προσήλωση της αριστεράς στην διεκδίκηση των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων» των μεταναστών – ερήμην τους και με τις επιμέρους μεταναστευτικές ομάδες να συγκρούονται για την επιβίωση τους στο περιβάλλον της οικονομικής κρίσης – την οδηγεί στην αποπολιτικοποίηση του μεταναστευτικού ζητήματος αλλά και των μεταναστών, πολιτικοποιώντας ταυτόχρονα την πολιτισμική διαφορά, την ταυτότητα, το φύλο, τα δικαιώματα. Στοιχεία δηλαδή που αποτελούν κατεξοχήν πεδία στα οποία μπορεί να κινηθεί ηγεμονική η κυρίαρχη ιδεολογία.

Η αποπολιτικοποίηση του μεταναστευτικού φαινομένου βρίσκεται στο ότι η αριστερά αποδέχεται την μετανάστευση σαν φυσική και μονόδρομη κίνηση απελπισμένων ανθρώπων, αρνούμενη να την εξετάσει ιστορικά και πολιτικά αλλά μόνο ανθρωπιστικά. Μια τέτοια εξέταση θέτει στο μεταναστευτικό φαινόμενο ερωτήματα όπως: Υπάρχουν κινήματα στις χώρες προέλευσης των μεταναστών; Ποια είναι η πολιτική ταυτότητα των μεταναστών; Ποια είναι η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας; Ποια είναι η μέχρι τώρα συμμετοχή ή η προθυμία συμμετοχής των μεταναστών στο εργατικό κίνημα στην Ελλάδα; Σε τι κατάσταση βρίσκεται η ελληνική οικονομία και πόσους ακόμη μετανάστες μπορεί να δεχθεί; Ποια είναι η επιβάρυνση που δέχονται τα λαϊκά στρώματα από την μετανάστευση και πώς αυτή εκφράζεται πολιτικά;    

 Η αποκαθήλωση της λευκότητας, της αίσθησης κυριαρχίας της λευκής φυλής, προϋποθέτει την κριτική του ομοιόμορφου, ομοιογενούς και ολοκληρωτικού λόγου τόσο για τις φυλές όσο και για τους μετανάστες. Η λευκότητα δεν είναι πολιτισμική ιδιότητα, δεν είναι ιστορικό και κοινωνικό προϊόν, ακόμη περισσότερο η λευκότητα δεν είναι κουλτούρα. Υπάρχει η ιρλανδική κουλτούρα, η ιταλική κουλτούρα, η ελληνική κουλτούρα κ.λπ. Ο Σαίξπηρ δεν ήταν λευκός, ήταν Άγγλος. Ο Μότσαρτ δεν ήταν λευκός, ήταν Αυστριακός. Το ζήτημα λοιπόν δεν είναι θέμα φυλής αλλά ζήτημα αφενός μεν χώρας και της θέσης της στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας αλλά και κοινωνικής τάξης στην οποία ζει το άτομο εντός της χώρας με την έννοια του ορίζοντα των δυνατοτήτων και των ευκαιριών που του ανοίγονται.

Με τον ίδιο τρόπο πρέπει να γίνει λόγος και για τους «μετανάστες». Δεν υπάρχουν μετανάστες, υπάρχουν Αλβανοί, Βούλγαροι, Ρουμάνοι, Πακιστανοί, Ινδοί κ.λπ. που ανήκουν σε διαφορετικά στρώματα, έχουν διαφορετικές μεταναστευτικές διαδρομές, διαφορετικές θρησκευτικές και πολιτικές αναπαραστάσεις και προέρχονται από χώρες με διαφορετικό γεωπολιτικό ρόλο σε σχέση με τα συμφέροντα της Ελλάδας.   

Η μη εξέταση του ζητήματος, με αυτούς τους όρους, μέχρι τώρα, έχει καταστήσει την αριστερά, ακόμη και στους κόλπους των μεταναστών, περιθωριακή πολιτική δύναμη που ασχολείται με τα ανθρώπινα δικαιώματα, αυτά που ο Μαρξ στο Εβραϊκό Ζήτημα τα ανέλυσε με τον εξής τρόπο: «Κανένα από τα λεγόμενα ανθρώπινα δικαιώματα του ανθρώπου δεν ξεπερνά τα όρια του εγωιστή ανθρώπου, του ανθρώπου ως μέλους της κοινωνίας των ιδιωτών, δηλαδή ως ατόμου αποτραβηγμένου στον εαυτό του, στο ιδιωτικό του συμφέρον και στην ιδιωτική του αυθαιρεσία και απομονωμένου από την κοινότητα» (Κ. Μαρξ, Το Εβραϊκό Ζήτημα, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1978, σ. 94).

δημοσιέυτηκε στην ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΦΩΝΗ