Τα φιλοσοφικά θεμέλια του φιλελευθερισ

Ευάγγελος Κοροβίνης

Στις 4/7/23 στον ιστότοπο Katehon και στα πλαίσια σεμιναρίου του ινστιτούτου Κωνσταντινουπόλεως αναρτήθηκε απομαγνητοφωνημένη ομιλία της Natalia Viktorovna Melentyeva για τα φιλοσοφικά θεμέλια του φιλελευθερισμού. Βρήκα αυτήν την εκτενή ομιλία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και σπεύδω να καταθέσω μια περίληψη της:

Ο φιλελευθερισμός ισχυρίζεται ότι το άτομο είναι μέτρο όλων των πραγμάτων. Από που προήλθε όμως η ιδέα του ατόμου; Ο όρος άτομο χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει την τρίτη τάξη της κλασικής αρχαιοελληνικής ταξινόμησης του επιστητού σε γένη-είδη-άτομα. Το γένος χωρίζεται σε είδη και το είδος σε άτομα. Σημειωτέον ότι στον Δημόκριτο και τον Επίκουρο απαντάται μια αποκλίνουσα προς την κλασική ταξινόμηση προσέγγιση. Άτομα για αυτούς τους δύο φιλοσόφους δεν είναι κατά κανένα τρόπο τα μεμονωμένα σύνθετα όντα, αλλά τα αδιαίρετα μικρά σωματίδια που δεν συλλαμβάνονται από τις αισθήσεις.

Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης διακρίνουν δύο όψεις στην διαδικασία μετάβασης από το είδος στο άτομο, στην διαδικασία δηλαδή της εξατομίκευσης: α) την ενεργητική, την σταδιακή μορφοποίηση του είδους σε συγκεκριμένα άτομα και β) την παθητική, το αποτέλεσμα και το τελικό προϊόν της διαδικασίας της εξατομίκευσης, μια συγκεκριμένη ενιαία οντότητα.

Οι Έλληνες κλασικοί έδιναν πολύ μικρότερη σημασία στην παθητική πλευρά της διαδικασίας της εξατομίκευσης σε σχέση με την ενεργητική. Στην συνέχεια, όμως, και συγκεκριμένα στην ρωμαϊκή εποχή, με αφετηρία τον Κικέρωνα, το τελικό αποτέλεσμα της διαδικασίας της εξατομίκευσης ονομάσθηκε individuum και κατανοήθηκε ως άτομο προικισμένο με την ιδιότητα του αδιαίρετου κατά αναλογία με το άτομο του Δημόκριτου. Στον Αριστοτέλη αντίθετα το αδιαίρετο του ατόμου δεν τονίζεται και δεν ανυψώνεται σε ουσιώδες χαρακτηριστικό του μεμονωμένου όντος.

Στην ρωμαϊκή προσέγγιση, τελικά, το άτομο αντιμετωπίζεται ως αδιαίρετο, κλειστό στον εαυτό του και ανεξάρτητο, ενώ στην ελληνική -που υιοθέτησαν και αρκετοί από τους σχολαστικούς φιλοσόφους του όψιμου μεσαίωνα (όπως θα φανεί παρακάτω)- το άτομο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το είδος και με την διαδικασία της εξατομίκευσης, την ανάδυση του από το είδος.

Στον Αριστοτέλη και τους περισσότερους σχολαστικούς το είδος, η εξατομίκευση και το άτομο είναι ένα ενιαίο δομικό σύνολο. Η γέννηση ενός παιδιού, για παράδειγμα, δεν αρκεί για να γίνει το παιδί άνθρωπος. Απαιτείται η παρέμβαση του είδους. Η παρέμβαση αυτή προωθείται αρχικά από την μητέρα, την οικογένεια και τους γείτονες που εκμανθάνουν στο παιδί τις βασικές ανθρώπινες δεξιότητες, όπως το περπάτημα και την ομιλία. Στην συνέχεια η διαδικασία της εξατομίκευσης συνεχίζεται με την παρέμβαση των κοινωνικών θεσμών (σχολείο κλπ.),των νόμων, της θρησκείας, της τέχνης και της επιστήμης, του πολιτισμού γενικότερα. Το άτομο είναι προϊόν του είδους όχι μόνον με την έννοια της αρχικής ώθησης που δίνει το είδος, μέσω της γέννησης, αλλά και με την διαρκή παρέμβαση του είδους στην ζωή του ατόμου, χωρίς την οποία θα έχανε την προσωπική του ταυτότητα και την ζωή του την ίδια, χάνοντας την ζωογόνο σύνδεση με το είδος.

Στην Δύση, μετά τους σχολαστικούς, η ενεργητική πλευρά της διαδικασίας της εξατομίκευσης, η μορφοποίηση του ατομικού όντος σε συγκεκριμένο δείγμα του είδους, η πλευρά δηλαδή που συνδέει στενά το άτομο με το είδος, ξεχάστηκε και εγκαταλείφθηκε. Η Δύση, στο σημείο αυτό, ακολούθησε τον Κικέρωνα και τους Ρωμαίους, υπερτονίζοντας την παθητική πλευρά της διαδικασίας της εξατομίκευσης. Η ενασχόληση με την ενσάρκωση του είδους σε συγκεκριμένα άτομα υφίσταται σταδιακά ολική έκλειψη στους νεότερους χρόνους.

***

Καθοριστικό ρόλο στην έκλειψη αυτή έπαιξε η έκβαση της διαμάχης για τα ουνιβερσάλια, τα καθολικά, στους κόλπους του σχολαστικισμού (10ος-14ος αιώνας ). Στην διαμάχη αυτή, πέραν της έννοιας του καθολικού, γίνεται χρήση και του όρου πράγμα, res, που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι για να δηλώσουν το υπαρκτό, το ον των αρχαίων Ελλήνων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι από το res, το πράγμα των Ρωμαίων, προέρχεται ο όρος realitas, πραγματικότητα, που απουσίαζε από την ελληνική γλώσσα.

Στην διαμάχη για τα ουνιβερσάλια, εν πάση περιπτώσει, υποστηρίχθηκαν τρεις θέσεις και προσεγγίσεις. Η πρώτη που εκπροσωπείται από χριστιανούς πλατωνιστές όπως ο John Scotus Eriugena (ο οποίος βασίστηκε στον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή και τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη) υποστήριξε την θέση για universalia ante rem, για καθολικά προ του πράγματος. Το είδος, η ιδέα, προηγείται του πράγματος και έχει ανεξάρτητη ύπαρξη. Τα ουνιβερσάλια υπάρχουν ανεξάρτητα από τα συγκεκριμένα πράγματα. Στην χριστιανική θεολογία της εποχής, το σχέδιο του Θεού για απτά κτιστά και παροδικά πράγματα, προωθείται με βάση πρότυπα και μοντέλα που υπάρχουν στον Θείο Νου πριν την δημιουργία, στην διάρκεια της και μετά από αυτήν. Η πρώτη αυτή προσέγγιση για τα καθολικά ονομάσθηκε «ιδεαλισμός».

Η δεύτερη θέση στην διαμάχη για τα ουνιβερσάλια αναπτύχθηκε λεπτομερώς από τον Θωμά τον Ακινάτη. Ο Ακινάτης ακολουθεί την οντολογία και υποστηρίζει ότι τα ουνιβερσάλια υπάρχουν μέσα στο πράγμα -universalia in re. Ούτε το είδος, ούτε το άτομο μπορούν να υπάρχουν χωριστά το ένα από το άλλο. Αυτή η προσέγγιση ονομάσθηκε «ρεαλισμός» από τον όρο res, έναν όρο ξένο, όπως ειπώθηκε, προς την ελληνορθόδοξη και ελληνοσλαβική πνευματική παράδοση. Ο ρεαλισμός πάντως διατηρεί την ιδέα της εξατομίκευσης, της διαδικασίας μορφοποίησης του όντος, ως ισχυρού δεσμού ενός πράγματος με το είδος του, το μοντέλο και πρότυπό του.

Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι δυνατόν να αντληθεί η ανθρωπολογία του φιλελευθερισμού ούτε από τον ιδεαλισμό, ούτε από τον ρεαλισμό. Το άτομο της φιλελεύθερης φιλοσοφίας γεννήθηκε από την τρίτη θέση της διαμάχης για τα καθολικά, τον «νομιναλισμό». Η θέση των νομιναλιστών πρωτοδιατυπώνεται από τον Johan Rocelinus τον 11ο αιώνα. Η νομιναλιστική προσέγγιση αποκρυσταλλώνεται στα γραπτά του William of Ockham, ενός φραγκισκανού μοναχού που ήταν οπαδός ενός άλλου φραγκισκανού, του Duns Scotus. Ο τελευταίος ισχυρίζεται ότι το άτομο έχει την πρωτοκαθεδρία σε σχέση με τα καθολικά, το ειδικό σε σχέση με το γενικό. Σύμφωνα με τον Duns Scotus μόνον τα άτομα υπάρχουν πραγματικά.

Στον Θεό των νομιναλιστών δεν προϋπάρχουν τα είδη, τα αιώνια πρότυπα των όντων. Ο Θεός δημιουργεί απευθείας μεμονωμένες οντότητες, άτομα δηλαδή στην παθητική τους όψη, απαλλαγμένα από την ενεργητική τους πλευρά. Ο δεσμός μεταξύ του ατόμου και του είδους σπάει και κόβεται αμετάκλητα. Ο Θεός δεν αντιμετωπίζεται ως παντογνώστης Νους, αλλά ως καθαρή Θέληση που είναι προικισμένη με την ικανότητα να δημιουργεί τα μεμονωμένα άτομα.

Ο νομιναλισμός υποστηρίζει, λοιπόν, την θέση για universalia post rem, για καθολικά που έπονται του πράγματος. Τα πρότυπα των όντων είναι ανύπαρκτα, είναι μόνο συμβάσεις χρήσιμες εκ των υστέρων για να διευκολύνεται η σκέψη στην ταξινόμηση των όντων. Το όνομα (nomen) και η έννοια είναι μόνον μια σύμβαση, δεν υπάρχουν είδη και γένη. Ο Θεός δημιουργεί πράγματα με την Θέληση του και μετά προκύπτουν στον Νου του τα πρότυπα τους, τα είδη. Έχουμε να κάνουμε με έναν Θεό βολανταριστή, τόσο ατομοκεντρικό όσο και τα δημιουργήματά του, έναν Θεό παραγωγό χάους.

Στον νομιναλισμό, λοιπόν, το άτομο προσεγγίζεται ως αδιαίρετο (όπως στους Ρωμαίους και τον Δημόκριτο και Επίκουρο) αλλά με έναν εντελώς νέο τρόπο. Το άτομο των νομιναλιστών και της νεωτερικότητας είναι ριζικά διαζευγμένο από το είδος. Αρχικά στους Ρωμαίους ο όρος άτομο ήταν μια ανακριβής μεταφορά στα λατινικά μιας αρχαιοελληνικής ταξινόμησης. Με τον νομιναλισμό ο όρος αυτός μετατράπηκε στην σύγχρονη έννοια της ατομικότητας.

Η φιλελεύθερη ανθρωπολογία των νέων χρόνων, συνδέεται με την πιο σημαντική ιδέα που γέννησαν οι νομιναλιστές, ότι δηλαδή ο Θεός δεν δημιουργεί πρότυπα των όντων, αλλά κατευθείαν άτομα. Το κάθε άτομο είναι ριζικά ξένο προς οποιοδήποτε άλλο άτομο. Οι ομαδοποιήσεις των ατόμων είναι εντελώς τυχαίες, αυθαίρετες και αναστρέψιμες για τους νομιναλιστές. Η ανθρώπινη κοινωνία υφίσταται υπό όρους σε σχέση με τα άτομα και οριοθετείται ως δευτερεύουσα σε σχέση με αυτά. Δεν απέχουμε πολύ από την ρήση της Θάτσερ ότι δεν υπάρχει κοινωνία, αλλά μόνον άτομα και οικογένειες.

***

Η Αγγλία έγινε το κύριο προπύργιο του νομιναλισμού και του ατομοκεντρισμού από τον ύστερο Μεσαίωνα και εντεύθεν. Από την Αγγλία η ατομοκεντρική ανθρωπολογία εξαπλώνεται πρώτα και κυρίως στην Βόρεια Ευρώπη και κατόπιν σε όλο τον πλανήτη, μέσω του βρετανικού ιμπεριαλισμού. Οι καθολικοί αντιτάχθηκαν στον νομιναλισμό και στην ομόλογη προς αυτόν προτεσταντική εκκλησιολογία και ανθρωπολογία. Το Συμβούλιο του Τρέντο (1545-1547) σηματοδοτεί τις απαρχές της Αντιμεταρρύθμισης και της πάλης απέναντι στον νομιναλισμό και τον προτεσταντισμό.

Οι διαφορές στην εκκλησιολογία μεταξύ καθολικών και προτεσταντών είναι πολύ χαρακτηριστικές. Οι καθολικοί αντιμετωπίζουν την Εκκλησία ως είδος, ως μητέρα των πιστών, και το βάπτισμα ως μυστήριο εξατομίκευσης. Στους προτεστάντες το βάπτισμα συλλαμβάνεται ως ατομική σύμβαση μεταξύ του ατόμου και του Θεού και όχι ως μυστήριο. Η ιεροτελεστία είναι απλώς μια σύμβαση και δεν έχει καμιά οντολογική βαρύτητα. Η Εκκλησία ως είδος στους προτεστάντες τείνει να εξαφανιστεί. Για αυτούς υπάρχει μόνον ένας μεμονωμένος Θεός και ένας μεμονωμένος άνθρωπος και τίποτε στο ενδιάμεσο. Είναι σαν να υπάρχουν δύο άτομα, μεγάλο και μικρό, και το κενό μεταξύ τους. Κάθε προτεσταντική σέχτα μπορεί να καθιερώσει την δική της ονομασία, να αποδεχθεί ή να απορρίψει ορισμένες τελετουργίες, αξιώματα και διδασκαλίες ή ακόμη και δόγματα.

Στην πορεία αποκρυσταλλώθηκαν δύο εκδοχές του νομιναλιστικού ατομοκεντρισμού και του φιλελευθερισμού κατά συνέπεια. Ο φιλελευθερισμός του Τόμας Χομπς και ο φιλελευθερισμός του Τζον Λοκ. Ο Χομπς πιστεύει ότι υπάρχουν μόνον άτομα που δεν διαθέτουν αθάνατη ψυχή και δεν προσδοκούν μεταθανάτια ανταμοιβή. Οι άνθρωποι κινούνται μόνον από το συμφέρον τους και γι αυτό «ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο». Οι άνθρωποι για να αποφύγουν την αλληλοεξόντωσή τους παραχωρούν μέρος των ελευθερίων τους στο Κράτος. Το Κράτος ως αναγκαίο κακό, ως χρήσιμη αλλά περιοριστική των ελευθεριών σύμβαση, χαλιναγωγεί τον «πόλεμο πάντων κατά πάντων».

Η δεύτερη εκδοχή του φιλελευθερισμού είναι η θεωρία του Τζον Λοκ. Το άτομο έχει και εδώ νομιναλιστικά χαρακτηριστικά, αλλά δεν είναι επιθετικό. Είναι ουδέτερο και εύπλαστο. Επηρεάζεται από την ανατροφή και την εκπαίδευση. Σε δυσλειτουργικές κοινωνίες το άτομο μπορεί να αναπτύξει αρπακτικές διαθέσεις.

Στα πλαίσια και των δυο εκδοχών του φιλελευθερισμού το άτομο ζει σε ένα οριζόντιο επίπεδο δίχως κάθετο άξονα. Χωρίς ψυχή, πνεύμα, πολιτισμό, κοινωνία, φιλοσοφία, θρησκεία, τέχνη. Όλα αυτά είναι «άδειοι ήχοι», μόνον «ονόματα» και λέξεις. Ο άνθρωπος καλείται να απελευθερωθεί από αυτά τα «είδωλα» και να αναπτύξει ατομική πρωτοβουλία και δίψα για επιτυχία και κέρδη προκειμένου να γίνει η συλλογική ζωή χρήσιμη, αποτελεσματική και αποδοτική για τα άτομα.

Η διαδικασία «απελευθέρωσης» από τα «είδωλα» οδηγεί σταδιακά στον «μονοδιάστατο άνθρωπο (Herbert Marcuse) και στον «άνθρωπο χωρίς ιδιότητες» (Robert Musil) στερημένο πλήρως από οποιαδήποτε συλλογική ζωή, από κάθε σταθερό περιεχόμενο, από κάθε ταυτότητα και «καταπιεστικές» δεσμεύσεις. Η διαδικασία αυτή ψευδοαπελευθέρωσης καταλήγει σήμερα στην προσπάθεια να «διορθωθεί» ο άνθρωπος, όπως δείχνουν τα πειράματα με το φύλο και η συγχώνευση του ανθρώπου με μηχανές (μετατροπή του ανθρώπου σε cyborg). Εν ονόματι της απελευθέρωσης από το έμφυλο σώμα και το σώμα εν γένει οδηγούμαστε σε ανεπανάληπτες μορφές χειραγώγησης, με στόχο να ξεπεραστεί η κρίση του πολιτισμού της νεωτερικότητας με την βοήθεια της τεχνολογίας.

Ο φιλελευθερισμός, λοιπόν, είναι σήμερα μια δομή χειραγώγησης που προσλαμβάνει ολοένα και περισσότερο ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά. Η απόρριψη του φιλελευθερισμού δεν θα μας οδηγήσει στο κενό. Οι πολιτισμικές παραδόσεις των διαφόρων εθνών είναι γεμάτες δυνάμεις και πρότυπα που αντλούνται από μια αιώνια πηγή.

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα (“Καφές”, 1982) είναι έργο της Τέτας Μακρή.

ΠΗΓΗ:https://www.anixneuseis.gr/%cf%84%ce%b1-%cf%86%ce%b9%ce%bb%ce%bf%cf%83%ce%bf%cf%86%ce%b9%ce%ba%ce%ac-%ce%b8%ce%b5%ce%bc%ce%ad%ce%bb%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%bf%cf%85-%cf%86%ce%b9%ce%bb%ce%b5%ce%bb%ce%b5%cf%85%ce%b8%ce%b5%cf%81/?fbclid=IwAR1Dm8BA0xMip1v2yvYwInjQhK9nOXMRezWDo3_IeiZTPh6HlFi9l1EytIE
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com