Θεατρικές σκιαμαχίες

Μανώλης Γ. Βαρδής

 

Η ανακοίνωση του Μητροπολίτη Πειραιώς[1]  για την θεατρική παράσταση που παίζεται στη Θεσσαλονίκη «Η ώρα του διαβόλου» του Πορτογάλου ποιητή και συγγραφέα Φερνάντο Πεσσόα είναι ένα ακόμη δείγμα της σύγχυσης που έχει επιφέρει σε όλους μας ο μετανεωτερικός «αχταρμάς» της αισθητικής και ιδεολογικής προσέγγισης.

Με αυτό εννοώ το πολύ συνηθισμένο πια γεγονός να αρύεται κανείς επιχειρήματα, απολύτως ενημερωτικά- δημοσιογραφικά (συνήθως μέσω μίας ενδελεχούς αναζήτησης στο διαδίκτυο), και αυτά να τα συνδέει, εν είδει κολάζ, με παραπομπές σε μεταγενέστερα και εντός άλλου πλαισίου κείμενα. Ο σκοπός είναι βέβαια ιδεολογικός: η οριοθέτηση της δικής μας περιοχής και ο εντοπισμός του «εχθρού», αλλά και «εμείς τι φταίμε;»

Α. Κανείς δεν μπήκε στον κόπο να ασκήσει κριτική στο ίδιο το κείμενο του συγγραφέα. Αποφεύγοντας είτε τον κόπο να μελετήσει και να κρίνει ένα κείμενο 53 συνολικά σελίδων (sic!) είτε να παρασυρθεί στην καταγγελία και άλλων παρόμοιων κειμένων όπως είναι ο Φάουστ του Γκαίτε και ο «Μαιτρ και η Μαργαρίτα» του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ. Η κειμενική ανάλυση θα ήταν χρήσιμη, καθώς επιτρέπει την κριτική σε αποσπάσματα όπως το «Καλή μου κυρία, όλες οι θρησκείες είναι αληθινές, όσο κι αν φαίνεται ότι εναντιώνεται η μία στην άλλη. Πρόκειται για διαφορετικά σύμβολα της ίδιας πραγματικότητας» [2], ή «είμαι ο αιώνιος Διαφορετικός, ο αιώνιος αναβληθείς, ο αιώνιος Πλεονάζων της Αβύσσου» [3]. Ο κόπος δεν αξίζει φαίνεται εμπρός στην ιδεολογική καταγγελία!

Β. Για να σοβαρευτούμε, τα νοήματα του εν λόγω κειμένου βρίσκονται σε συνάφεια με τις τάσεις της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα. Θυμίζουμε ότι ο Μπωντλέρ βλέπει στο μανιχαϊκό σύμπαν, στον σατανισμό, στη καταβύθιση στο κακό μέχρι του σημείου της μέθης, μία εναλλακτική μορφή ασκητικής βιοτής, ενάντια στην καθημερινή, μικροαστική πεζότητα [4]. Την επαναστατική λάβα του ευρωπαϊκού ρομαντισμού θα εκφράσει επίσης ο δαιμονικός και τιτάνιος «Φάουστ» του Γκαίτε, βασιζόμενος πάνω στον τύπο του θεανθρώπου ενός χριστιανικού γνωστικισμού [5]. Ο Λόρδος Βύρων θα θυσιαστεί για τον ελληνικό αγώνα, όλοι ξεχνάνε όμως ότι στο έργο του Manfred κάνει ευθεία αναφορά σε λόγια του σατανά από τον Απολεσθένα Παράδεισο του Μίλτωνος. Κατά συνέπεια, είναι άλλο το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο που καλύπτει αυτές τις «σατανιστικές» εκφράσεις- τόσο απλά, που παλαιότερα ακόμη και ένας φοιτητής της Φιλοσοφικής σχολής θα κατανοούσε.

Γ. Πραγματικά, ο Πεσσόα, ο μελαγχολικός και σκοτεινός ποιητής της Πορτογαλίας, είχε φιλικές σχέσεις με τον Άγγλο αποκρυφιστή Aleister Crowley [6]. Ήταν ένας κοινός τόπος της ευρωπαϊκής διανόησης των αρχών του 20ου αιώνα, με κύριο ρεύμα τον «συμβολισμό», να αναζητούνται διασυνδέσεις και μοτίβα τόσο στον αλχημισμό όσο και στον ροδοσταυρισμό, πράγμα που οδήγησε στην αιτιολόγηση του Max Weber ότι μία απομαγευμένη και απαισιόδοξη, στα όρια της αυτοκτονίας, Ευρώπη αναζητούσε εναγώνια την εκ νέου μαγεία της [7]. Οι πειραματισμοί με τα μύχια του εαυτού ήταν μία αγωνία της εποχής, σε τέτοιο βαθμό που ο Πεσσόα έφθασε στο σημείο να δημιουργήσει διαφορετικές λογοτεχνικές «περσόνες» του εαυτού του, να υπογράφει με διαφορετικά ονόματα, ως μία δραστηριότητα αποκέντρωσης και διάλυσης της εαυτότητας μέσω της συνεχούς αναπαραγωγής της [8]. 

Δ. Πάμε τώρα στον πολιτικό μεσσιανισμό αυτού του αποκρυφισμού. Θεωρώ ότι πάνω σε αυτή τη βάση επιχειρείται και η διασύνδεση με την Χρυσή Αυγή. Ο Πεσσόα καλλιέργησε τον αποκρυφισμό όχι μόνο ως λογοτεχνική μορφή αλλά και στα πλαίσια μίας πολιτικής ιδεολογίας εσχατολογικής αναμονής της «Πέμπτης Αυτοκρατορίας» (σύμφωνα και με το παλαιοδιαθηκικό όραμα του Δανιήλ), η οποία δεν θα καταστραφεί ποτέ και θα είναι η Πορτογαλία. Ο εσχατολογικός βασιλιάς «που κοιμάται» και θα επιστρέψει, δημιουργώντας την αυτοκρατορία (τι μας θυμίζει, άραγε;) ήταν μία ιδέα που αντλήθηκε τόσο από τον εσωτερισμό του ροδοσταυρισμού όσο και από τον «κύκλο του Αρθούρου». Η εμμονή αυτή οδήγησε τον Πεσσόα και σε εκφράσεις και θέσεις στήριξης δικτατορικών λύσεων, μετά το 1926. Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου η ευρωπαϊκή παρακμή είχε καλλιεργήσει το έδαφος στη δημιουργία είτε πολιτικών είτε αισθητικών κινήσεων, που όπως και ο ιταλικός φουτουρισμός συνδύαζαν σε ένα ιδιαίτερο μείγμα την αντι- αστική νοοτροπία, τον αντι- καπιταλισμό, την απέχθεια στον υλισμό και την πληβειακή ορμή της εξέγερσης και της καταστροφής. Πρόκειται για την «πνευματική» πλευρά της φασιστικής κοσμοθεωρίας. Αυτήν συναντάμε σε όλες της χώρες της Ευρώπης και σε όλους τους λαούς. 

Ε. Οι αιτιάσεις του Μητροπολίτη Πειραιώς είναι απλές διαπιστώσεις γεγονότων μίας άλλης εποχής. Τόσο σε λογοτεχνικό όσο και σε πολιτικό ή ιδεολογικό επίπεδο «πάσχουν»- κάποιος πιο αυστηρός θα έλεγε ότι ούτε καν υπάρχουν, είναι απλοί υπαινιγμοί «πολεμικού χαρακτήρα». Θα συμβούλευα αντί να τοποθετείται κάποιος με αυτόν τον τρόπο απέναντι στα έργα του παγκόσμιου πολιτισμού, καλό θα ήταν την εύστοχη κριτική του ενάντια στον νέο- παγανισμό [9] να την επικεντρώσει στο μαζικό πλέον, και άρα καταναλωτικό, φαινόμενο ενός πανθεϊσμού (ανατολικού τύπου), το οποίο έχει υιοθετήσει η μικροαστική ευζωία, εντός και εκτός Εκκλησίας, για να τα έχει καλά «τόσο με το στομάχι της και τις ηδονές της» όσο και με το «πνεύμα της», ή την συνείδησή της.

 

[1] Ανακοινωθέν για τη θεατρική παράσταση «Η ώρα του Διαβόλου»

[2] Φερνάντο Πεσσόα, Η ώρα του διαβόλου, εκδόσεις Νεφέλη, 2011, 32.

[3] στο ίδιο, 37. 

[4] Charles Taylor, Πηγές του εαυτού. Η γένεση της νεωτερικής ταυτότητας, εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήναι 2007, 706.

[5] Βίλχελμ Μύλμαν, Ευρωπαϊκή λογοτεχνία και παγκόσμιος πολιτισμός, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1997, 241. 

[6] «How a shy poet was spellbound by the Beast», The Guardian, https://www.theguardian.com/books/2008/jul/20/news.poetry 

[7] Αlex Ross, «The Occult roots of Modernism», Τhe New Yorker, 26/6/2017, https://www.newyorker.com/magazine/2017/06/26/the-occult-roots-of-modernism 

[8] Regis Salado, «Fernando Pessoa en personnes», Le Magazine Litteraire, no 526/ Décembre 2012, 72-73. 

[9] Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος, «Ο νεοπαγανισμός ως νέα θρησκεία», περιοδικό Σύναξη, 69/ Ιανουάριος- Μάρτιος 1999, 23-28. 

 

πηγή: Aντίφωνο

 Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com