Μάσιμο Ρεχαλκάτι | Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου | αποσπάσματα 1.2

περίληψη: Αντι-Οιδίποδας των Ντελέζ Γκουαταρρί – ο άνθρωπος ως επιθυμητική μηχανή – και το πνεύμα του υπερμοντέρνου καπιταλισμού·  ‘μικροφασισμοί του Αντι-Οιδίποδα- και μια λησμονημένη αυτοκτρική των έμπνευστών του…

Ο γιός αντι-Οιδίποδας

Τι σημαίνει να διαπιστώνεις ότι ο γιός-Οιδίποδας φέρει μέσα του το σπέρμα του γιού-Αντί-Οιδίποδα; Η αναφορά αυτή ανάγεται στην αντι-οιδιπόδεια κουλτούρα που καλλιεργήθηκε τη δεκαετία του ’70, με την έκδοση ενός βιβλίου που άφησε εποχή: Ο Αντί-Οιδίπους των ΝΤελέζ και Γκουαταρρί (1972). Πρόκειται για την πιο ισχυρή κριτική στην πρακτική και τη θεωρία της ψυχανάλυσης, προερχόμενη από την «αριστερά». Σήμερα κυριαρχεί η συντηρητική κριτική της «δεξιάς»: εναντίον της ψυχανάλυσης διάκειται η επιστημονική ψυχολογία, η χημική ισχύς του ψυχοφαρμάκου, η αυθεντία της ψυχιατρικής στην θεραπεία της νοητικής αποδιοργάνωσης. Αντίθετα, οι συγγραφείς του Αντί-Οιδίποδα (ένας ήδη πολύ γνωστός φιλόσοφος και ένας διακεκριμένος ψυχίατρος, αναλυτής του Λακάν, με τον οποίο ο Λακάν διακόπτει απότομα σχέσεις) θα αποδοκιμάσουν την ψυχανάλυση, όχι ως επιστημονικώς ανεπαρκή όσον αφορά τη θεωρία και την κλινική πρακτική της, αλλά για κάτι αρκετά πιο ουσιώδες. Της καταλογίζουν ότι είναι στην υπηρεσία της καθεστηκυίας δύναμης και τάξης.

Η κατηγορία τους είναι ότι η ψυχανάλυση, αφού ανακάλυψε την «ασυνείδητη επιθυμία», περιόρισε ηθελημένα την επαναστατική δυναμική της υπηρετώντας τα αφεντικά. Σε τι θα στηρίζονταν η ψυχαναλυτική λατρεία του Οιδίποδα, αν όχι στην τυφλή υπακοή προς τον καταπιεστικό και θανατηφόρο νόμο του πατέρα; [1] Αυτό το βιβλίο οδήγησε στην επανάσταση μιαν ολόκληρη γενιά, τη δική μου, τη γενιά του ’77. Ασκεί μια πολιτική κριτική στην ψυχανάλυση, που δεν προωθεί τόσο μια αμφίβολη θεωρία εναλλακτική προς την ψυχαναλυτική (τη λεγόμενη «σχιζοανάλυση») όσο μια αληθινή και πραγματική θεωρία της επανάστασης, όπου «όλα είναι πιθανά». Η ιδέα αυτή ενθουσίασε πολλούς νέους της γενιάς μου, μεταξύ των οποίων και μένα.

Ο Φουκώ είχε δηλώσει ότι ο αιώνας μας θα ήταν αιώνας του Ντελέζ. Είχε δίκιο, αλλά μ’ έναν τρόπο εντελώς διαφορετικό από εκείνον που φανταζόταν. Ο ντελεζισμός ξέφυγε από τον έλεγχο του Ντελέζ (όπως συμβαίνει με όλους τους -ισμούς). Ο Αντι-Οιδίπους έδωσε άθελά του έναυσμα σε ένα ανεξέλεγκτο εγκώμιο επαναστατικού χαρακτήρα για την επιθυμία εναντίον του Νόμου, που κατέληξε παραδόξως να συγκλίνει με το έκλυτο όργιο που χαρακτήρισε τις ροές –όχι των επιθυμητικών μηχανών, όπως προοιωνίζονταν ο Ντελέζ και ο Γκουατταρί– αλλά του χρήματος και της απόλυασης, οι οποίες τροφοδότησαν τον παράφορο μηχανισμό του λόγου του καπιταλιστή στην εποχή της οικονομικής παγκοσμιοποίησης. Ο Λακάν είχε προσπαθήσει να τους επισημάνει αυτό τον κίνδυνο. Σε συνέντευξή του στη Ρινάσιτα, τον Μάιο του 1967, ερωτηθείς για τον Αντι-Οιδίποδααπάντησε ότι «ο Οιδίποδας συνιστά από μόνος του τέτοιο πρόβλημα για μένα, που δεν νομίζω ότι αυτό που ο Ντελέζ και ο Γκουατταρί θέλησαν να ονομάσουν Αντι-Οιδίποδα θα μπορούσε να παρουσιάζει κάποιο ενδιαφέρον». Ο Λακάν προειδοποιεί ότι δεν πρέπει να στοχοποιούμε τον πατέρα με τόση βιασύνη. Η επαναστατική αντιπαράθεση ανάμεσα στις επιθυμητικές μηχανές και στο Νόμο, ανάμεσα στην απρόσωπη και απεδαφικοποιό ώση της δύναμης της επιθυμίας και τη συντηρητική τάση της άκαμπτης επανεδαφικοποίησης της εξουσίας και των θεσμών της (Εκκλησία, Στρατός, Οικογένεια, Ψυχανάλυση…), κινδύνευε να καταλύσει την ηθική έννοια της υποκειμενικής ευθύνης. Για τον Ντελέζ και τον Γκουατταρί η λέξη «υποκείμενο» και η λέξη «ευθύνη» πρέπει να απαγορευτούν, όπως και οι λέξεις «Νόμος, «ευνουχισμός», «έλλειψη», «Όνομα-του-Πατέρα». Ο γιός-Αντί-Οιδίποδας αποτελεί ένα μονοσήμαντο εγκώμιο στην ακέφαλη δύναμη της ενόρμησης, που όμως τον κάνει να ολισθαίνει μοιραία σε μια προοπτική βιταλιστικής (και κάπως φασιστικής) φυσικοποίησης του ανθρώπου. Ας πάρουμε ως παράδειγμα την επαναφορά της φροϋδικής έννοιας του Ες. Για τον γιο-Αντι-Οιδίποδα το Ες είναι έκφραση της αναρχικής δύναμης του σώματος, που απολαμβάνει οπουδήποτε, πέρα από κάθε όριο, πέρα από κάθε Νόμο: «Εκείνο [Ες] λειτουργεί παντού, πότεασταμάτητα, πότε με διακοπές. Εκείνο ανασαίνει, εκείνο θερμαίνει, εκείνο τρώει, εκείνο γαμάει» [2]. Υπό αυτήν την προοπτική ο Νόμος του ευνουχισμού θα λειτουργούσε μόνο ως ασπίδα προστατευτική και αναπόφευκτα ανασταλτική γι’ αυτήν την ελεύθερη ενέργεια του ενορμητικού σώματος. Διαφορετικά, η λακανική ανάγνωση του φροϋδικού Ες διατηρεί την κεντρική σημασία της ηθικής κατηγορίας της ευθύνης. Το Ες είναι ο τόπος μιας ακανθώδους αλήθειας –της ασυνείδητης επιθυμίας μου– και εναπόκειται στο υποκείμενο αν θα τη δεχθεί ή όχι. Δεν πρόκειται για απελευθέρωση της φυσικής και απρόσωπης δύναμης του Ες, αλλά για μετάφραση αυτής της δύναμης σε κάλεσμα που η ασυνείδητη επιθυμία απευθύνει στο υποκείμενο, θέτοντάς το προ του καθήκοντος να βρεθεί εκεί όπου εκδηλώνεται η κλήση του, η επιθυμία του (Wunsch). Ενώ ο γιός Αντί-Οιδίποδας χέζει και γαμάει οπουδήποτε κοροϊδεύοντας το Νόμο του λόγου, ο Λακάν επιμένει να ρωτάει το υποκείμενο τι έκανε με την υπέρβαση της επιθυμίας του, επιμένει να θέτει το υποκείμενο προ των ευθυνών της θέσης του. [3] Τι έκανες την επιθυμία σου; Έκανες την υπέρβαση αυτή πηγή ικανοποίησης, πραγμάτωσης, ζωής; Έμαθες να την κάνεις κάτι; Μήπως απέφυγες τη συνάντηση με το πραγματικό αυτής της κλήσης; Έκανες σα να μη συμβαίνει τίποτα; Έκλεισες τ’ αυτιά σου; Έκανες την υπέρβαση αυτή πηγή ικανοποίησης, πραγματοποίησης, ζωής; Έμαθες να την κάνεις κάτι; Μήπως απέφυγες τη συνάντηση με το πραγματικό αυτής της κλήσης; Έκανες σα να μη συμβαίνει τίποτα; Έκλεισες τ’ αυτιά σου; Υπαναχώρησες μπροστά σε αυτό το ανέφικτο καθήκον; Φοβήθηκες; Θέλησες να αγνοήσεις το ασυνείδητο κάλεσμα της επιθυμίας σου διαλέγοντας τη νευρωτική οδό της απώθησης ή την ψυχωτική οδό της διάκλεισης;[4]

Αν και η απελευθέρωση της ροής της επιθυμίας αντιδρά ορθώς στη συμμορφούμενη προς την αρχή της πραγματικότητας λατρεία, στην οποία μοιάζει να αφιερώνεται η ψυχανάλυση, δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται ότι γεννά ένα καινούριο τέρας: το μύθο της σχιζοφρένειας ως όνομα της ζωής που απορρίπτει κάθε μορφή ορίου, της ζωής που είναι ελεύθερη από τον πατέρα, ελεύθερη από τον Άλλον. Ο μύθος του «σχιζοειδούς σώματος» ως σώμα αναρχικό, κομματιασμένο, πλήρες, «χωρίς όργανα», δομημένο ως ενορμητική μηχανή που απολαμβάνει οτιδήποτε, ανυποχώρητος ανταγωνιστής της ιεραρχίας του Οιδίποδα, βρήκε έκφραση στη ροή της κυνικής και διαστροφικής μηχανής του λόγου του καπιταλιστή.

Ξαναδιαβάζοντας όμως σήμερα τον Αντι-Οιδίποδα των Ντελέζ και Γκουατταρί αντιλαμβανόμαστε ότι είναι κάτι πολύ παραπάνω. Δεν είναι μόνο η ανάδειξη μιας επιθυμίας που δεν καταφέρνει να συμβαδίσει με το Νόμο του ευνουχισμού. Το βιβλίο διατρέχει μια λεπτή απόχρωση, που η γενιά μου μάλλον δεν κατάφερε να τη συλλάβει εις βάθος. Είναι μεγάλο θέμα, αν όχι κεντρικό, αυτού του βιβλίου. Ο Ντελέζ και ο Γκουατταρί το επαναφέρουν μέσα από τα λόγια του ψυχαναλυτή Ράιχ –μέγας θεωρητικός της ψυχολογίας των μαζών του φασισμού και της ανάλυσης χαρακτήρα, πριν αρχίσει να παραληρεί με τη θεωρία της οργονικής ενέργειας–; «Γιατί οι μάζες προτίμησαν το φασισμό;» Πρόβλημα που έχουμε ξαναβρεί ακέραιο στον Σπινόζα: «Γιατί οι άνθρωποι μάχονται ‘γιά’ τη σκλαβιά τους, σαν να πρόκειται για τη σωτηρία τους;» [5]. Στο έργο τους Χίλια Επίπεδα ο Ντελέζ και ο Γκουαταρί, επανέρχονται στην αντίθεση επιθυμίας και Νόμου με μια διευκρίνηση που θα έπρεπε να έχει ληφθεί υπόψη περισσότερο σοβαρά. Προσοχή στους μικρο-φασισμούς, στους μικρο-Οιδίποδες που εδράζουν ακριβώς εκεί που νομίζαμε ότι υπάρχει μόνο η απελευθερωτική ροή της επιθυμίας. «Η μητέρα», γράφουν, «μπορεί να θεωρηθεί εξουσιοδοτημένη να αυνανίζει τον γιό, ο πατέρας μπορεί να γίνει μαμά» [6]. Πόσο προηγείται της εποχής μας αυτή η αυτοκριτική, όπου η επιθυμητική μηχανή έχει μεταμορφωθεί στη μηχανή χωρίς Νόμο και χωρίς απώθηση του λόγου του Καπιταλιστή!

(Ντελέζ και Γκουατταρί σε σκίτσο)

Πηγή: Massimo Recalcati, Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου: Γονείς και παιδιά μετά τη δύση του πατέρα, Εκδόσεις Κέλευθος, Αθήνα 2016, σσ. 119-124

Σημειώσεις

1. Παρά την ανηλεή βιαιότητα των συγγραφέων του Αντι-Οιδίποδα, οι ψυχαναλυτές θα έπρεπε να διαβάζουν ξανά και ξανά, ακόμα και σήμερα, το έργο τους σαν έναν δυνατό άνεμο ανανέωσης. Πίσω από το κάλυμμα της επαναστατικής ρητορικής περί απελευθέρωσης του σχιζοειδούς σώματος, του «σώματος δίχως όργανα» ως επιθυμούσα μηχανή, ως εργοστάσιο παραγωγής ενορμητικής απόλαυσης, αυτό το βιβλίο ασκεί στην ψυχανάλυση μια κριτική που δεν μπορεί εύκολα να αποσιωπηθεί: για την παρανοϊκή και βίαιη χρήση της ερμηνείας (όταν ο ασθενής λέει χ εννοεί ψ), για το ασυνείδητο ως οικογενειοκρατικό θέατρο κλεισμένο στον εαυτό του, που θα μπορούσε να χάσει την επαφή με το κοινωνικό του χαρακτήρα και τις ατελείωτες συλλογικές αλληλουχίες του, για την κομφορμιστική ηθικολογική απολογία της αρχής της πραγματικότητας και της προσαρμογής ως τελικού σκοπού της ψυχαναλυτικής πρακτικής, για την καθ’ όλα πολιτική χρήση του χρήματος, που επιλέγει τους ασθενείς με βάση το εισόδημά τους, για την ανάδειξη του Εγώ και της αρχής της απόδοσής του, και για ένα σωρό άλλα.

2. Ζιλ Ντελέζ – Φελίξ Γκουατταρί, Καπιταλισμός και σχιζοφρένει. Ο Αντί-Οιδίπους, μετ. Καίτη Χατζηδήμου-Ι. Ράλλη, Ράππας, Αθήνα 1981, σελ. 9.

3. «Ως υποκείμενα είμαστε πάντα υπεύθυνοι», J. Lacan «La Scienza e la verita», στο Scritti, σ. 863.

4. Βλ. και Μ. Recalcati, Elogio dell’ inconscio. Dodici argomenti in difesa della psicoanalisi, Bruno Mondadori, Μιλάνο 2009.

5. Ζιλ Ντελέζ – Φελίξ Γκουατταρί, ό.π., σ. 37.

6. G. Deleuze και F. Guattari, Milleplani. Capitalismo e schizofrenia, Gastelveccho, Ρώμη 2006, σ. 339.

ΠΗΓΗ:https://skatzoxoiros.wordpress.com
 Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com