Η Θυσία (1986) - Αντρέι Ταρκόφσκι

Η «Θυσία», το κύκνειο άσμα του Αντρέι Ταρκόφσκι μία από τις πιο σημαντικές ταινίες του παγκόσμιου κινηματογράφου, που δικαιούται απολύτως την ‘‘σφραγίδα’’ ενός από τα αριστουργήματα της 7ης Τέχνης.

Όσα θέλησαν να πουν, στις Κάννες το 1986, το Μεγάλο Βραβείο της Κριτικής Επιτροπής, το Βραβείο Καλλιτεχνικής Συνεισφοράς, το Βραβείο FIPRESCI και το Βραβείο της Οικουμενικής επιτροπής, θα μπορούσαν ίσως να συνοψισθούν στα όσα λέει στην εναρκτήρια σκηνή, σε ένα μονό μέσο πλάνο, ένας από τους χαρακτήρες της ταινίας, που δεν είναι παρά ένα από τα πολλά ‘‘πρόσωπα’’ του ίδιου του Ταρκόφσκι, όπως ο Αντρέι του «Αντρέι Ριουμπλιόφ» του 1966, ο Κρις του «Σολάρις» του 1972, ο οδηγός του «Στάλκερ» του 1979, ο Αντρέι από τη «Νοσταλγία» του 1983, του ποιητή που αναζητά την «αλήθεια» και που όλες οι υπαρξιακές του αναζητήσεις μετουσιώνονται σε ποιητικές εικόνες, σχεδόν θεατρικά στημένες σκηνές και πλάνα μοναδικής ομορφιάς, που συνθέτουν μία σχεδόν μινιμαλιστική αλληγορία:

Σ’ όλη μου τη ζωή,

περιπλανιέμαι παντού, 

περιμένοντας κάτι.

Σ’ όλη μου τη ζωή,

κατά βάθος, 

νιώθω σα να περιμένω 

σε σιδηροδρομικό σταθμό.

Και πάντα αισθανόμουν 

ότι όσα έχω ζήσει ως τώρα,

δεν ήταν η πραγματική μου ζωή,

αλλά μια μακριά αναμονή,

μια μακριά αναμονή, 

για κάτι αληθινό,

κάτι σημαντικό…

Ο Αντρέι Ταρκόφσκι άλλαξε την κινηματογραφική εμπειρία σμιλεύοντας το χρόνο και διευρύνοντας την εικόνα με ταινίες-σύμβολα για την πίστη, την εξορία, τη μνήμη. Το έργο του Ταρκόφσκι είναι ανεξίτηλα επηρεασμένο από την παράδοση του σοβιετικού κινηματογράφου, και ιδιαίτερα των κορυφαίων εκφραστών του Ρομ, Ντοβζένκο, Αϊζενστάιν. Συνθέτει, όμως, μια απολύτως προσωπική κινηματογραφική γραφή που κατατάσσει τον δημιουργό ανάμεσα στους κορυφαίους όλων των εποχών. Η μεταφυσική, η πολυσήμαντη φύση της καλλιτεχνικής δημιουργίας, ζητήματα πίστης και θυσίας, το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης μέσα στο πέρασμα του χρόνου, αποτελούν τις βασικές θεματικές που διαπότισαν τη φιλμογραφία του Αντρέι Ταρκόφσκι και καθόρισαν τη διαρκή και εναγώνια προσπάθειά του να συνθέσει την απόλυτη κινηματογραφική εικόνα, μαχόμενος την εξοντωτική ρωσική γραφειοκρατία.

«Όταν στην Ευρώπη επικρατούν τα ρεύματα τις νεωτερικότητας (nouvelle vague, free cinema), ο Ταρκόφσκι επιστρέφει σε μια μεταφυσική προσέγγιση της κινηματογραφικής δημιουργίας. Την ώρα που οι συνάδελφοί του στη δύση εμπνέονται από το «θάνατο του συγγραφέα» και το «θάνατο του θεού», ο Ταρκόφσκι οδηγείται σε μια ανανέωση της εικονογραφικής παράδοσης. Όπως γράφει ο ίδιος, «σκοπός της Τέχνης είναι να εξηγήσει στον ίδιο τον καλλιτέχνη και στους γύρω του γιατί ζει ο άνθρωπος, ποιο είναι το νόημα της ύπαρξης του. Να εξηγήσει στους ανθρώπους για ποιούς λόγους εμφανίστηκαν σ’ αυτόν τον πλανήτη, ή τουλάχιστον να τους θέσει το ερώτημα». Ο Ταρκόφσκι είναι κληρονόμος της λυρικής παράδοσης του Ντοβζένκο και της ύστερης περιόδου του Αϊζενστάιν. Το μεταφυσικό κλίμα που διαπερνά την τελευταία περίοδο του Αϊζενστάιν και κορυφώνεται με την τριλογία του Ιβάν του τρομερού και του Αλέξανδρου Νιέφσκι επηρεάζει τόσο την πρώτη ταινία του Ταρκόφσκι, Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν, όσο και τον Αντρέι Ρουμπλιόφ. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι δύο αυτοί σκηνοθέτες είναι οι επίγονοι της μεγάλης Βυζαντινής παράδοσης που τους οδηγεί να οικοδομήσουν ένα σπουδαίο εθνικό κινηματογράφο. Ο Ταρκόφσκι υποτάσσει τα διάφορα κινηματογραφικά είδη (genre), όπως τις μελλοντολογικές ταινίες Σολάρις και Στάλκερ, στις δικές του προδιαγραφές. Το Στάλκερ (1979) καταγράφει την επερχόμενη κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Ταρκόφσκι, όπως και πριν από αυτόν ο Μαγιακόφσκι και ο Αϊζενστάιν, παγιδεύτηκε σε μια μαρτυρική σύγκρουση με τη σοβιετική γραφειοκρατία. Ο ίδιος γράφει στις 7 Νοεμβρίου 1973 : «Γιατί θέλουν όλοι να με μετατρέψουν πάση θυσία σε άγιο; Ω, θεέ μου εγώ θέλω απλώς να δημιουργήσω. Μη με αγιοποιείτε σας παρακαλώ».

Η δεύτερη φάση της δημιουργίας του πραγματοποιείται με την αυτοεξορία του, όταν στις 10 Ιουλίου 1984 ανακοινώνει ο ίδιος την απόφαση του να παραμείνει στη δύση. Παρά την επερχόμενη κατάρρευση, τη αρρώστια και τον πρώιμο θάνατο του, οι δυο τελευταίες ταινίες του, Νοσταλγία και Θυσία, είναι κορυφαίες στιγμές μιας παλλόμενης συνείδησης κι ενός ώριμου ταλέντου ενός από τους τελευταίους μεγάλους δημιουργούς.

Ο Ταρκόφσκι, αυτός ο επίγονος της μεγάλης παράδοσης του σοβιετικού κινηματογράφου, αποκηρύσσει τα στοιχεία της προπαγάνδας, το στοιχείο της ρητορικής της επανάστασης και επανέρχεται προσπαθώντας να χρησιμοποιήσει την εικόνα για να δημιουργήσει ένα δικό του σύμπαν, πέραν της εικαστικής σκέψης και πέραν της ουτοπίας της διαλεκτικής. Ένα ρεπερτόριο εικόνων διαπερνά το έργο του και δημιουργεί μυστικά περάσματα ανάμεσα στο ορατό και στο αόρατο. Μια κατεξοχήν ποιητική φύση σμιλεύει τον χρόνο και υπενθυμίζει στους ανθρώπους ότι στόχος τους δεν είναι η ευτυχία, αλλά το να ανακαλύψουν το νόημα της ζωής».

Μαρία Κομνηνού

Γενική Γραμματέας ΔΣ, Ταινιοθήκη της Ελλάδος

Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αθηνών

ΟΙ ΤΑΙΝΙΕΣ ΤΟΥ 

1. Το βιολί και ο οδοστρωτήρας / Katok I skripka (1960, 46΄)

2. Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν / Ivanovo detstvo (1962, 90΄) *

3. Αντρέϊ Ρουμπλιόφ / Andrei Roublyov (1968, 185΄) *

4. Σολάρις / Solaris (1971, 165΄) *

5. Ο καθρέφτης / Zerkalo (1974, 110΄) *

6. Στάλκερ / Stalker (1979, 160΄)

7. Νοσταλγία / Nostalghia (1983, 125΄)

8. Ο χρόνος του ταξιδιού / Tempo di Viaggio (1983, 62΄) Προβάλλεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα

9. Η θυσία / Offret (1986, 150΄)