Θεματολογία, δημιουργοί, τρόποι διάδοσης (Α' ΜΕΡΟΣ)
Γράφει: Νατάσα Κεφαλληνού - ΙΣΤΟΡΙΑ - 23/09/2015
«Στις μεγάλες αγωνιστικές στιγμές του λαού μας δεν υπάρχει χρόνος για να περιμένει κανείς τη διαδικασία ωρίμανσης της ποιητικής δημιουργίας. Η ώρα της μάχης χρειάζεται στίχους για άμεση χρήση, όπως για άμεση χρήση χρειάζεται τα βόλια και το μπαρούτι»
Νικηφόρος Βρεττάκος
Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε την ιστορία του «αντάρτικου τραγουδιού» που εμφανίστηκε την περίοδο της Κατοχής. Πρόκειται για καλλιτεχνική δημιουργία που κάλυψε τις ανάγκες του απελευθερωτικού αγώνα, εξέφρασε τη λαϊκή αντίσταση ενάντια στις κατοχικές δυνάμεις και παράλληλα αποτέλεσε το ίδιο πράξη αντίστασης
Το δίπολο Κατοχή-Αντίσταση δημιούργησε νέες δυναμικές στην ελληνική κοινωνία. Η πολιτική, εκείνη την εποχή, έπαψε να είναι αφηρημένο πάρεργο για φιλόδοξους άνδρες ή για τη σπουδαγμένη διανόηση· έγινε για εκατομμύρια ανθρώπους (άντρες και γυναίκες) ένα μέσο για την τελική λύτρωση από τα αίτια και τις συνέπειες ενός κόσμου που επιδίδονταν στην καταστροφή και την τρομοκρατία. Το εαμικό κίνημα αποτέλεσε μια από τις πιο έντονες εκδηλώσεις ριζοσπαστικής ρήξης με τις καθιερωμένες πολιτικές παραδόσεις, που ενέπνευσε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος μέσα και έξω από την Ευρώπη.[i]
Ο πολιτικο-κοινωνικός ριζοσπαστισμός που εκδηλώθηκε εντός του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ την περίοδο αυτή έψαχνε νέες «γλώσσες» για να εκφραστεί. Σε αυτό το πλαίσιο διάφοροι έλληνες λόγιοι, συμμετέχοντες στην Αντίσταση, έγραψαν τραγούδια για τα βιώματα της Κατοχής. Αυτές οι λόγιες δημιουργίες, που τραγουδήθηκαν από τα χείλη των ανταρτών στα βουνά, μαζί με τα τραγούδια που έφτιαξαν ανώνυμοι αγωνιστές συγκροτούν το «αντάρτικο τραγούδι».
Αντάρτες και αντάρτισσες στον ΕΛΑΣ: Πρωτόγνωρη ήταν η συμμετοχή και των δύο φύλων στην Αντίσταση
Η καταστολή και οι διώξεις της Αριστεράς και της εαμικής αντίστασης τα μετεμφυλιακά χρόνια σχεδόν αφάνισαν αυτό το είδος λαϊκής δημιουργίας.[ii] Η προφορική διάδοσή τους, μεταξύ των κύκλων της Αριστεράς, ήταν ο παράγοντας που έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στη διάσωση των αντάρτικων. Η καταγραφή τους σε συλλογές, που ήταν έργο αντιστασιακών, άρχισε να καρποφορεί από τη μεταπολίτευση, στοχεύοντας στη διάσωση τους από την ιστορική λήθη.
Αντάρτικα τραγούδια, συντροφιά στο βουνό
Το «αντάρτικα τραγούδια» συντρόφευαν διάφορες φάσεις της ζωής των ανταρτών: Τις ώρες που διασκέδαζαν με τους χωρικούς στα λημέρια και τα χωριά, στην αναμονή, την προετοιμασία, την ανάπαυση. Αποτέλεσαν έναν τρόπο ενθάρρυνσης και ψυχαγωγίας, που έκανε πιο ευχάριστη τη δύσκολη και γεμάτη κακουχίες ζωή στο βουνό. Η είσοδος στα χωριά, που εγκαινιάστηκε από τον Άρη Βελουχιώτη και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πολιτική διάδοση του ΕΑΜ και την τροφοδότηση του ΕΛΑΣ, συνδέθηκε με τα «αντάρτικα». Το μοτίβο ήταν επαναλαμβανόμενο: Οι ελασίτες έμπαιναν στα χωριά τραγουδώντας, κάνοντας με αυτό τον τρόπο εντυπωσιακή εμφάνιση. Ο Άρης ασπάζονταν το χέρι του παπά και συνήθως του γεροντότερου του χωριού. Συστηνόταν ως ταγματάρχης του πυροβολικού και παρακαλούσε τον πρόεδρο να του επιτρέψει να μιλήσει. Εξηγούσε τους στόχους του ΕΑΜ και καλούσε τον λαό να παλέψει μαζί του, χωρίς να αποσιωπά τους κόπους και τις θυσίες που απαιτούσε μια τέτοια απόφαση. Κωδωνοκρουσίες, εθνικός ύμνος και εκρήξεις ενθουσιασμού έκλειναν τη σύναξη.[iii]
Η αγωνίστρια του ΕΛΑΣ, Ολυμπία Παπαδούκα, τραγουδάει σε χωριό της Θεσσαλίας. 1944
Σημαντικό ρόλο σε όλο αυτό το «τελετουργικό» έπαιζαν τα «αντάρτικα», καθώς συμπύκνωναν σε μια συμβολική γλώσσα την αναγκαιότητα του αγώνα: «Εξέφραζαν τους σκοπούς και τα ιδανικά του, δικαίωναν τις θυσίες του, εξυμνούσαν τις γενναίες πράξεις, παρότρυναν τους ανθρώπους να συμμετάσχουν σε αυτόν».[iv]Ενέπνεαν τους ανθρώπους να στρατευτούν σε ένα αγώνα με συλλογικά ιδανικά, ενώ αποτελούσαν μέσο έκφρασης και όσων δεν ήταν στα βουνά.
Κλεφτουριά, διεθνισμός και επικαιρότητα
Αρχικά, όταν ακόμα δεν είχε τεθεί σε κίνηση η παραγωγή νέων τραγουδιών, οι αντάρτες κατέφευγαν σε παλιά εμβατήρια όπως το «Θούριο» του Ρήγα, το «Μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά», σε κλέφτικα, δημοτικά, κάνοντας ορισμένες αλλαγές για να ταιριάζουν με τις καινούργιες περιστάσεις, αλλά και σε επιθεωρησιακά τραγούδια που είχαν γραφτεί στην περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου.[v] Η καταφυγή στα κλέφτικα δεν είναι τυχαία, δείχνει την πρόθεση των εξεγερμένων να συνδεθούν με μια προηγούμενη αγωνιστική παράδοση της χώρας, με την κλεφτουριά. Η συσχέτιση των κλεφτών –που συνδύαζαν τις ληστρικές εκστρατείες κατά των κοινωνικά προνομιούχων με τον αγώνα ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τα ντόπια όργανά της– με τους αντάρτες όριζε τον τωρινό αγώνα ως συνέχεια του προηγούμενου και αντανακλούσε τα εθνικά αλλά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της αντίσταση.
Εκτός από την εγχώρια παράδοση οι αγωνιστές διασκεύασαν και διεθνή επαναστατικά τραγούδια, που τα προσάρμοζαν στο πνεύμα και το νόημα τους δικού τους αγώνα. Η «Μασσαλιώτιδα», το «Παιδιά σηκωθείτε να βγούμε στους δρόμου», η «Κατιούσα», το τραγούδι της Διεθνούς αποτελούν τέτοια παραδείγματα που έτυχαν ευρύτατης διάδοσης, καθώς ανταποκρίνονταν στα ιδανικά της Αντίστασης για παγκόσμια κοινωνική απελευθέρωση.
Οι αντάρτες νοιώθοντας την ανάγκη να αναφερθούν σε επίκαιρα περιστατικά και να αποδώσουν την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία ζούσαν οι ίδιοι αλλά και ο λαός, έφτιαχναν και νέα τραγούδια, συνδυάζοντας δικούς τους στίχους πάνω σε γνωστούς σκοπούς παλιών και ξένων τραγουδιών. Η μάχη του Μικρού Χωριού το 1942 γέννησε το τραγούδι του Άρη:
«Βαριά στενάζουν τα βουνά
Κι ο ήλιος σκοτεινιάζει
Το δόλιο το Μικρό Χωριό
Και πάλι ανταριάζει
Λαμποκοπούν χρυσά σπαθιά
πέφτουν ντουφέκια ανάρια
ο Άρης κάνει πόλεμο
μ’ αντάρτες παλικάρια»[vi]
Οι λεηλασίες και το κάψιμο χωριών από τις κατοχικές δυνάμεις ενέπνευσαν μια σειρά από «δημοτικοφανή» τραγούδια στη Ρούμελη, τη Μακεδονία, την Ήπειρο. Η πυρπόληση του χωριού Κοσμά Κυνουρίας ώθησε κάποιους ανθρώπους να γράψουν το παρακάτω τραγούδι:
«Τα σπίτια σας και να κάψανε
κι αν πήραν τα προικιά σας
η ανταρτοσύνη ναν’ καλά
και πάλι είναι δικά σας»
Το χαμόσπιτο του Υμηττού («Κάστρο») που με τη θυσία τριών νεολαίων της ΕΠΟΝ μετατράπηκε σε σύμβολο αγώνα ενάντια στους φασίστες κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους, στις 28 Απρίλη του 1944, ενέπνευσε την Σοφία Μαυροειδή – Παπαδάκη να γράψει το τραγούδι «Σαν θρύλος»
Συλλογικότητα, μήτρα της δημιουργίας
Πολλά από τα «αντάρτικα» φέρουν τη σφραγίδα αγωνιστών που ζούσαν στα βουνά αλλά δεν έχουν καταχωρηθεί ως δικές τους δημιουργίες. Εκτός από αυτά, που είναι γραμμένα στον τύπο του δημοτικού τραγουδιού, υπάρχουν και άλλα που βασίζονται στην έντεχνη προσωπική ποίηση. Ακριβώς αυτή η «ανωνυμοποίηση» του δημιουργού, ακόμη και όταν αυτός είναι συγκεκριμένο πρόσωπο, παραπέμπει σε ένα βασικό χαρακτηριστικό των «αντάρτικων»: Την προφορική διάδοση, η οποία επιτρέπει την παρέμβαση ενός πλήθους ατόμων, στην επεξεργασία και τη μορφολογική τελείωση του τραγουδιού.[vii]
Στην παραπάνω άποψη συνηγορεί και η μαρτυρία του συνθέτη Αλέκου Ξένου: «Στο 1ο Πανελλαδικό Συνέδριο των ανταρτών Επονιτών στο Μικρό Χωριό, καλούσα τους νέους να τραγουδήσουν τα τραγούδια των περιοχών τους, κατέγραψα 180, που ξεπήδησαν από άγνωστους λαϊκούς αγωνιστές. Έδωσα οδηγίες στους Επονίτες να τα διαδώσουν δημιουργώντας αυτοσχέδιες χορωδίες σε ανταρτοομάδες και λέσχες. Σε μικρό διάστημα η ‘‘Ελεύθερη Ελλάδα’’ γέμισε χορωδίες, λαϊκές ορχήστρες, μουσικοχορευτικά λαϊκά συγκροτήματα, αλλά και αυτοσχέδιους στιχουργούς / συνθέτες. Άρχισε να δημιουργείται ένας πηγαίος λαϊκός μουσικός πολιτισμός, με ενεργή και άμεση συμμετοχή του λαού που μέσα του ‘‘χωνεύονταν’’ στοιχεία από τη δημοτική παράδοση και τη ξένη προοδευτική τέχνη».[viii]
Αντάρτες τραγουδούν, Ορεινή Μακεδονία
Η ύπαρξη ενός μωσαϊκού τραγουδιών από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, η ποικιλία που ήταν αποτέλεσμα τοπικών παραγόντων και περιστατικών φέρνει στο φως μια διαδικασία που γεννιόταν «από τα κάτω», με την αυτενέργεια των αγωνιστών. Γίνεται εμφανές ότι η συλλογικότητα σημαδεύει τη γέννησή των «αντάρτικων» σε τέτοιο βαθμό ώστε οι δημιουργοί να έχουν το ρόλο του συντελεστή που συμμετέχει ενεργά στην ομαδική επεξεργασία. Ο συλλογικός χαρακτήρας τους καθορίζεται «τη στιγμή της αποδοχής και επικύρωσης από την κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνονται»[ix] και σε αυτή τη διαδικασία σημαίνων ρόλο έχει η προφορική διάδοση. Θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για μια «εκδημοκρατισμένη» μορφή πολιτιστικής παραγωγής κατά την οποία υποσκελίζονται οι ιεραρχήσεις, αναβαθμίζεται η συλλογική δραστηριότητα, δίνεται η δυνατότητα ενεργής συμμετοχής σε όλα τα μέλη της ομάδας, η οποία εκτός από καταναλωτής είναι και παραγωγός των πολιτιστικών της προϊόντων.
Λόγιες δημιουργίες και μέσα διάδοσης
Εκτός από τα παραπάνω τραγούδια, στα «αντάρτικα» συγκαταλέγονται και τα εμβατήρια που γράφτηκαν από λόγιους με σκοπό να γίνουν ύμνοι των αντιστασιακών οργανώσεων. Τέτοια είναι το «Στ’ Άρματα, στ’ Άρματα» του Νίκου Καρβούνη, «Ο Ύμνος του ΕΛΑΣ» και «Ο Ύμνος της ΕΠΟΝ» της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη, το «Τραγούδι του ΕΑΜ» του Βασίλη Ρώτα, «Ο Ύμνος της ΠΕΕΑ» του Γεράσιμου Σταύρου κ.ά.[x] Ο Νίκος Καρβούνης έγραψε τους στίχους του τραγουδιού και το μελοποίησε ύστερα από την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου και λίγο πριν ανέβει ο ίδιος στο βουνό. Μουσική για το ίδιο τραγούδι έγραψε και ένας άλλος μουσικός-αντάρτης με το ψευδώνυμο Αστραπόγιαννος, ενόσω ήταν στο βουνό. Ανέφερε χαρακτηριστικά: «Στο τέλος του ’42 και αρχές του ’43, οι Γερμανοί έκαναν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Βρισκόμουν τότε σε ένα αντάρτικο σώμα στην Αττικοβοιωτία […], μου έδωσαν τον Ριζοσπάστη όπου δημοσιεύονταν οι στίχοι του Καρβούνη. Στη διάρκεια μιας νυχτερινής πορεία το μελοποίησα».[xi] Από αυτή τη μαρτυρία μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι λόγιες δημιουργίες είχαν και μια άλλη μορφή διάδοσης εκτός από την προφορική: δημοσιεύονταν στον παράνομο Τύπο των αντιστασιακών οργανώσεων. Το γεγονός αυτό διευκόλυνε τη γενίκευση της χρήσης τους σε όλη την Ελλάδα. Παρόλα αυτά δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η διάδοσή τους γινόταν ταυτόχρονα σε όλες τις περιοχές, καθώς θα πρέπει να συνυπολογιστούν οι αραιές εκδόσεις και οι δυσκολίες στη διακίνηση του παράνομου Τύπου.
Στον «ύμνο του ΕΑΜ» η ποίηση και η μουσική είναι του Βασίλη Ρώτα και γράφτηκε το χειμώνα του 1943. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του ίδιου: Αφού ανέφερε τους στίχους σε μια σύσκεψη λογοτεχνών του ΕΑΜ, του δόθηκε εντολή να το διδάξει σε κάποια συναγωνίστρια του και να της δώσεις τις νότες, αργότερα όταν ο δημιουργός ανέβηκε στο βουνό «βρήκε το τραγούδι να το τραγουδάνε στην Ελεύθερη Ελλάδα».[xii] Εδώ απ’ ότι φαίνεται ρόλο στη διάδοση έπαιξε ο μηχανισμός και τα δίκτυα του ΕΑΜ, προωθώντας ένα τραγούδι που ανταποκρινόταν στα προτάγματα που έβαζε το για την Αντίσταση.
[i] Μ. Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, Η Εμπειρία της Κατοχής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994, σ. 18, 295.
[ii] Χαρακτηριστικό δείγμα του καθεστώτος των απαγορεύσεων είναι η λογοκρισία του Ραδιοφώνου στο τραγούδι του Γούναρη «Χαϊδάρι» που μπορεί να μην ήταν αντάρτικό αλλά αναφέρονταν στη γερμανική κατοχή. Κ. Μυλωνάς, Ιστορία του Ελληνικού Τραγουδιού, τόμος 1 (1824-1960), 3η έκδοση, Κέδρος, Αθήνα 1984, σ. 243.
[iii] Χ. Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, Παπαζήσης, Αθήνα 1990, σ. 233.
[iv] Ιστορία της Αντίστασης 1940-1945, τόμος έκτος, Αυλός, Αθήνα 1979, σ. 2315.
[v] ό.π., σ. 2316· Ε. Μαχαίρας, Η Τέχνη της Αντίστασης, Καστανιώτης, Αθήνα 1999, σσ. 176-7.
[vi] Ο Άρης Κάνει Πόλεμο, Έκδοση των Κοινοτήτων Δομνίστας Ευρυτανίας- Μεσούντας Άρτας, 1998, σ. 19.
[vii] Σ. Δαμιανάκος, Παράδοση Ανταρσίας και Λαϊκός Πολιτισμός, Πλέθρον, Αθήνα 1987.
[viii] Ε. Μαχαίρας, Η Τέχνη της Αντίστασης, ό.π., σ. 182.
[ix] Ε. Ντάτση, Η Ποιητική του Λαϊκού Πολιτισμού, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2004, σσ. 36-39.
[x] Ιστορία της Αντίστασης 1940-1945, ό.π., σ. 2317, Ε. Μαχαίρας, Η Τέχνη της Αντίστασης, ό.π., σσ. 171-183.
[xi] Ιστορία της Αντίστασης 1940-1945, ό.π., σ. 2318.
[xii] ό.π., σ. 2324.
Πολεμάμε και τραγουδάμε
Το αντάρτικο τραγούδι (B’ μέρος)
«Η Ελλάδα σέρνει το χορό, ψηλά, με τους αντάρτες / -χιλιάδες δίπλες ο χορός, χιλιάδες τα τραπέζια- / κι είναι οι νεκροί, στα ξάγναντα, / πρωτοπανηγυριώτες!»
Άγγελος Σικελιανός
Πολεμάμε και τραγουδάμε ήταν το σύνθημα των ανταρτών του ΕΛΑΣ, πάνω στα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας. Τα αντάρτικα τραγούδια που δημιουργήθηκαν και ακούστηκαν στα δύσκολα χρόνια της Κατοχήςεμψύχωσαν και ψυχαγωγούσαν τον λαό και τους αντάρτες, εκφράζοντας το πάθος για την λευτεριά και την ελπίδα για το τέλος του πολέμου, για τη συντριβή των κατακτητών, για τη δημιουργία μιας καλύτερης κοινωνίας. Τα τραγούδια αυτά, παραγόμενα πολλές φορές συλλογικά, αποτελούν όψη του λαϊκού πολιτισμού,του πολιτισμού των «από κάτω». Παρακάτω θα δούμε το δεύτερο μέρος (για το Α’ ΜΕΡΟΣ βλ. εδώ) του αφιερώματος στο αντάρτικο τραγούδι, προσπαθώντας να ανιχνεύσουμε τη μουσική και τη θεματολογία τους.
Η μουσική
Η μουσική των «αντάρτικών» χωρίζεται σε τρεις κατηγορίες: πρωτότυπες δημιουργίες συνθετών, διεθνή εμβατήρια – κυρίως ρώσικα, δημοτικά. Γνωστοί μουσικοί που μελοποίησαν «αντάρτικα» είναι ο Αλέκος Ξένος που έχει επονομαστεί ο «συνθέτης της Αντίστασης» λόγω του εύρους του έργου του, ο Βασίλης Ρώτας, ο Νίκος Τσάκωνας, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Φοίβος Ανωγειανάκης, ο Αργύρης Κουνάδης, ο Άκης Σμυρναίος (Αστραπόγιαννoς).
Τα τραγούδια που επενδύθηκαν με τη μουσική διεθνών εμβατηρίων ήταν είτε μεταφράσεις των ξένων πρωτότυπων ή ντόπια δημιουργία. Εκείνα που «πατούσαν» πάνω σε σκοπούς δημοτικών τραγουδιών χωρίζονται σε δύο υποκατηγορίες: Από τη μια πλευρά όσα διατήρησαν τη μουσική αλλά και τη μορφή των δημοτικών με μικρές παραλλαγές στο περιεχόμενο των στίχων για να προσιδιάζουν στην περίσταση. Και από την άλλη, αυτά που ήταν νέες δημιουργίες, αλλά «ντύθηκαν» μουσικά με παλιούς και καθιερωμένους σκοπούς. Η μουσική των «αντάρτικών» πιθανότατα έπαιξε ρόλο στη γοργή εξάπλωση τους, καθώς οι ακροατές ήταν εξοικειωμένοι –τουλάχιστον με τα δημοτικά– και με ευκολία μπορούσαν να τα αποδεχτούν, να τα τραγουδήσουν και άρα να τα διαδώσουν.
Το γεγονός ότι τα «αντάρτικα» διασώθηκαν ως τραγούδια, και όχι μόνο οι στίχοι τους, οφείλεται στο ότι οι αγωνιστές της Αριστεράς τα τραγουδούσαν κρυφά στις συναντήσεις τους, παρά την απαγόρευσή τους στη μεταπολεμική Ελλάδα. Αφετέρου, τραγουδιόντουσαν φανερά, με καμάρι και πικρία ταυτόχρονα συμπυκνώνοντας τη νίκη και την ήττα του εαμικού κινήματος, από τους κομμουνιστές που βρίσκονταν εξόριστοι στις χώρες του ανατολικού μπλοκ. Τέλος, υπήρξαν και κάποιες ηχογραφήσεις τους που πραγματοποιήθηκαν μεταπολεμικά στο εξωτερικό (Γαλλία) και κυκλοφορούσαν παράνομα στην Ελλάδα.
Τα θέματα
Η θεματολογία των στίχων στα «αντάρτικα» ποικίλει. Πρώτον, τα «αντάρτικα» που αναφέρονταν στις αντιστασιακές οργανώσεις (ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ, ΕΛΑΝ, Εθνική Αλληλεγγύη, Αετόπουλα, σε μονάδες του ΕΛΑΣ).Δεύτερον, όσα αφορούν ανθρώπους και συγκεκριμένα: Τους αρχηγούς του ΕΛΑΣ, τον Άρη Βελουχιώτη, τους καπεταναίους, διάφορους αγωνιστές, τους αντάρτες. Τρίτον, εκείνα που μνημονεύουν ιστορικά γεγονότα και τόπους. Τέταρτον, τα τραγούδια που αναφέρονται στη γυναικεία συμμετοχή στην Αντίσταση (της μάνας του αντάρτη, της γυναίκας αγωνίστριας). Πέμπτον, εκείνα που σχετίζονται με ιδανικά (της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της πατρίδα, του αγώνα), αλλά και όσα αφορούν τις καθημερινές συνθήκες διαβίωσης (της πείνας, της φυλακής). Τέλος, τα Σατιρικά που καυτηριάζουν με χιουμοριστικό τρόπο της κατοχικές δυνάμεις, τα τάγματα ασφαλείας και γενικότερα τους συνεργάτες των Γερμανών, τις κατοχικές κυβερνήσεις κ.ά.
Συχνά τα αντάρτικα τραγούδια είχαν ως θέμα τη γυναίκα αγωνίστρια, αντάρτισσα
Από το θεματικό κόσμο των «αντάρτικών» μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία για τους σκοπούς που αυτά επιτελούσαν, αλλά και για το πώς οι ίδιοι οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν τον αγώνα τους. Τα τραγούδια που αφορούσαν στα αντάρτικα ένοπλα σώματα μπορούμε να υποθέσουμε ότι αποτελούσαν κυρίως πολεμικά εμβατήρια με στρατιωτικού σκοπούς, που οι στρατιώτες θα μπορούσαν να τα τραγουδήσουν περπατώντας με βήμα. Ο «Ύμνος της ΠΕΕΑ», ο «Ύμνος του ΕΑΜ» συμπύκνωναν τα αιτήματα της Αντίστασης με κυρίαρχο εκείνο της εθνικής απελευθέρωσης:
«Του Ρήγα ο σπόρος φούντωσε πια
κι έγινε φως, χαρά και ελπίδα
να οι αντάρτες απ’ τα βουνά
των σκλαβωμένων σπάν την αλυσίδα»[i]
Παρά το γεγονός ότι στο εαμικό κίνημα ο εθνικοαπελευθερωτικός χαρακτήρας κυριαρχεί, ταυτόχρονα, διαπλέκεται με την απαίτηση για κοινωνική απελευθέρωση. Η ύπαρξη «αντάρτικων» που μιλούν για το όραμα μιας άλλης κοινωνίας δείχνει σε ένα βαθμό τη λαϊκή απήχηση αυτών των ιδανικών και της πολιτικής του ΚΚΕ, καθώς και τον υπαρκτό κοινωνικό χαρακτήρα της Αντίστασης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το τραγούδι «Οι Ρούσοι»:
«Αναμένω με λύσσα
να γενούμε όλοι ίσα
του χρόνου τέτοια εποχή
δε θα υπάρχουνε φτωχοί»[ii]
Μια δεύτερη ανάγνωση των «αντάρτικών τραγουδιών» θα μπορούσε να μας αποκαλύψει μια αγνοημένη ιστορική πηγή, καθώς σε αυτά περιλαμβάνονται ιστορικά γεγονότα που τελέσθηκαν στην Κατοχή και εγκολπώθηκαν με μια συμβολική γλώσσα στα τραγούδια. Το τραγούδι «Πρώτα μας Κόψαν το Ψωμί»[iii]περιγράφει με πολύ γλαφυρό τρόπο το λιμό που εκδηλώθηκε το χειμώνα του ’41-’42 στη χώρα, αλλά και την ένταση του επισιτιστικού προβλήματος τον τελευταίο χειμώνα της Κατοχής. Περιστατικά της καθημερινότητας ξετυλίγονται, και παρουσιάζονται οι ποικίλες απαγορεύσεις των κατοχικών δυνάμεων,[iv] διαγράφοντας τις δυσκολίες της διαβίωσης, αλλά και τις αντιστάσεις του πληθυσμού: «Όλα τα υποφέραμεν τα βάσανα μας κείνα, μα το σκολείο δεν κλείσαμε μ’ όλη την άγρια πείνα».
Σκελετωμένα από την πείνα σώματα, καθημερινή διατροφή με χαρούπια και τσουκνίδες, τουμπανιασμένα κουφάρια στους δρόμους που μάζευαν τα κάρα των δήμων για να τα θάψουν σε ομαδικούς τάφους, αποτελούν συχνές αναπαραστάσεις των υλικών συνθηκών ζωής στα «αντάρτικα». Παράλληλα με τις ευθύνες που αποδίδονται στις δυνάμεις του Άξονα για το επισιτιστικό πρόβλημα γίνονται αναφορές και για τη λειτουργία της μαύρης αγοράς. Οι έλληνες μαυραγορίτες που ήταν τις περισσότερες φορές και συνεργάτες των κατακτητών σκιαγραφούνται με μελανά χρώματα: «Γερμανοί, Ιταλοί και οι άλλοι που όπως πάνε θα φαν’ δίχως άλλο και το βρωμερό τους το κεφάλι».[v]
Ο μεγάλος λιμός στην Αθήνα δεν άφησε ασυγκίνητους τους δημιουργούς του αντάρτικου τραγουδιού
Μια άλλη κατηγορία «αντάρτικών» καταγράφει τις φρικαλεότητες των Γερμανών εναντίον αμάχων στις μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που διεξήγαγαν από το φθινόπωρο του ’43.[vi] Μια από τις πιο γνωστές και αποτρόπαιες επιδρομές αντιποίνων των Γερμανών, που καταγράφεται σε πολλά τραγούδια, έγινε τον Δεκέμβριο του 1943 στα Καλάβρυτα, όπου πυρπολήθηκαν 25 χωριά και τουφεκίστηκαν 696 άτομα, μαζί και όλος ο αρσενικός πληθυσμός των Καλαβρύτων. «Μα μέσα στα Καλάβρυτα αχ πως δεν σπας καρδιά; Όλους τους άντρες σκότωσαν και τον καλό παπά. Μικρά παιδιά εθάψανε, μεγάλα δεν εφήσαν» λέει χαρακτηριστικά το «αντάρτικο» με τίτλο «Των Καλαβρύτων τα βουνά».[vii] Οι τραυματικές αυτές εμπειρίες της Κατοχής που ενσωματώθηκαν στα «αντάρτικα» αποτελούν ψηφίδες της ιστορίας κάθε τόπου και λειτουργούν σαν μοιρολόι για τους άδικα σκοτωμένους.
Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται και μια σειρά τραγούδια για πρωτοπαλίκαρα των ανταρτών που σκοτώθηκαν σε μάχες ή ενέδρες: «Του Νίκου Πάκου», «Του Γιώργη Τρεμπέλα», «Του Καπετάν Θύμιου» κ.ά.[viii] Στα παραπάνω και όλα τα αντίστοιχα εξαίρεται η ανδρεία των συγκεκριμένων αγωνιστών. Η ονομαστική μνημόνευση τους αποτελεί φόρο τιμής που αποδίδει η ομάδα σε κάθε άτομο χωριστά. Στην ίδια λογική κινούνται και τα «αντάρτικα» που αναφέρονται στον Άρη Βελουχιώτη. Η πληθώρα τραγουδιών και ποιημάτων[ix] που μιλούν για αυτόν δείχνουν τη ξεχωριστή θέση που είχε στη συλλογική συνείδηση. Οι μυθικές σχεδόν ιδιότητες που του αποδίδονται, π.χ. «του Άρη που γρήγορος σαν τον αητό, σαν το γοργό αγέρι προδότες έσφαξε πολλούς με δίκοπο μαχαίρι»[x], καθώς και οι λαϊκοί θρύλοι που τον ήθελαν πανταχού «παρών», στοιχειοθετούν το μύθο ενός λαϊκού εκδικητή. Οι έπαινοι για την ανδρεία του έτσι όπως παρατίθενται στα «αντάρτικά» συνιστούν πηγή έμπνευσης για τους άλλους αγωνιστές.
Κλείνοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα «αντάρτικα» λειτουργούν σαν «θησαυροφυλάκιο» της συλλογικής μνήμης. Καταγράφουν γεγονότα που τα ίδια τα δρώντα υποκείμενα θεώρησαν άξια μνημόνευσης. Σε αυτά θα μπορούσαμε να στραφούμε για να αντλήσουμε στοιχεία για την εποχή, άγνωστα ή αποσιωποιημένα από τις διάφορες εκδοχές της επίσημης Ιστορίας. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το τραγούδι «Μια βραδιά στη Νάουσα», που καταγράφει το κάψιμο των τραπεζών στη Νάουσα από τους αντάρτες και την παραγραφή χρεών των φτωχών.[xi]
[i] «Ύμνος της ΠΕΕΑ» στο Κ. Γαζή, Αντάρτικα Τραγούδια (Συλλογή),σ. 12.
[ii] Ό.π., σ. 106.
[iii] Κ. Γαζή, Αντάρτικα Τραγούδια (Συλλογή),σ. 100.
[iv] Το συγκεκριμένο τραγούδι είναι το μοναδικό ανάμεσα σε εκείνα με κοινή θεματολογία, που αναφέρει χρονολογίες για τα συμβάντα. Οι κατοχικές δυνάμεις παρουσιάζονται να απαγορεύουν το 1941 τη λειτουργία των σχολείων, να βάζουν φραγμούς στη θρησκευτική ζωή των πιστών, να διατάζουν τη θανάτωση ζώων.
[v] «Της Μαύρης Αγοράς» στο Κ. Γαζή, Αντάρτικα Τραγούδια (Συλλογή), σ. 79.
[vi] Μ. Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, Η Εμπειρία της Κατοχής, ό. π., σσ. 181, 196, 198.
[vii]«Των Καλαβρύτων τα Βουνά» στο Κ. Γαζή, Αντάρτικα Τραγούδια (Συλλογή),Αθήνα χ.χ., σ. 88.
[viii] Ό. π., σσ. 60, 85, 111.
[ix] Μεγάλος αριθμός «αντάρτικων» για τον Άρη βρίσκονται συγκεντρωμένα στο Ο Άρης Κάνει Πόλεμο, ό.π.
[x] «Το Τραγούδι του Άρη» στο Ο Άρης Κάνει Πόλεμο, ό.π., σ. 21.
[xi] Κ. Γαζή, Αντάρτικα Τραγούδια (Συλλογή),σ. 51
πηγή:http://www.toperiodiko.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.